De werken van Vondel. Deel 10. 1663-1674

(1937)–Joost van den Vondel– rechtenstatus



Het vyfde bedryf. LUCIFER. ASMODÉ. Lucifer: Zoo vang de rouklaght aen. geen zang heeft zulck een aert.Ga naar voetnoot1412 Asmodé: Hoe wacker heeft dees wacht zijn hofwacht nu bewaert!Ga naar voetnoot1413 Lucifer: Het gaet naer onzen wensch. wy zijn dien hoeck te boven.Ga naar voetnoot1414 1415[regelnummer] O Asmodé, het rijck des afgronts wil u loven,Ga naar voetnoot1415 En innehaelen, op de schorre nachtklaeroen.Ga naar voetnoot1416 Ons hof wort met tapijt van spinragh, en feestoenGa naar voetnoot1417 Van dorre blaên bekleet, om 't zegefeest te houwen.Ga naar voetnoot1418 Wy kroonen u ten vorst der oostersche landouwen.Ga naar voetnoot1419 1420[regelnummer] Gy steurde 't eerste feest der levenden, en zult,Ga naar voetnoot1420 Ten Godt der bruiloften van 't oosten ingehult,Ga naar voetnoot1421 Gemaghtight worden, 's nachts het bruiloftsbed t'ontsteecken
[pagina 160]
Met geile vlammen, en des bruigoms hals te breecken, Daer hy gewonden leght in d'armen van zijn bruit. Asmodé: 1425[regelnummer] Dat 's meer dan ick verdiende. op uwen zegen sluit My d'ysre kroon om 't hooft. zy roeste, uw' naem ter eere. Lucifer: Waer steeckt dees jonge bruit, met haeren nieuwen heere?Ga naar voetnoot1427 Asmodé: Zy dropen achter af, van schaemte en schrick gepraemt,Ga naar voetnoot1428 En sloopen in een hol, mistroostigh en beschaemt,Ga naar voetnoot1429 1430[regelnummer] Om hunne naecktheit: want nu zienze eerst uit hunne oogen, Of andere oogen, loos beguighelt en bedrogen.Ga naar voetnoot1430-31 Ga naar voetnoot1431 Zy weven schaemroot, om de schamelheit t'ontgaenGa naar voetnoot1432 Van hunne naecktheit, een groen web van vijgeblaênGa naar voetnoot1433 Om 't middenlijf: want wy hen by de locken sleurdenGa naar voetnoot1434 1435[regelnummer] Door braem, en doornehaegh, en distelpunt, en scheurden De witte zijde van hunne eerste onnozelheit. Dit zijn de slippen, vuil van stof, en root bespreit Van slijck en sprengklen bloets. zy jammeren en krijten.Ga naar voetnoot1434-38 Ga naar voetnoot1438 Men hoortze elckandere de schult der misdaet wijten, 1440[regelnummer] En vloecken. Eden galmt van jammerlijck misbaer.Ga naar voetnoot1439-40 Mistroostige Adam krabt zijn aenzicht, ruckt het haer Met locken uit zijn hooft, en weckt de hofgeschallen,Ga naar voetnoot1442 Uitschreeuwende: waertoe, waer ben ick toe vervallen! Ick gaf mijn bruit niet, maer mijn vyandin gehoor. 1445[regelnummer] Mijn vleesch heeft my verraên. ick volghde een heiloos spoor.Ga naar voetnoot1445 Een vuile snoeplust was de pijl die Eva griefde,Ga naar voetnoot1446 En my al teffens. och, dit komt van vrouweliefde.Ga naar voetnoot1447 Ick ben van mijne ribbe en eigen vleesch verraên. De vrouweliefde komt my al te dier te staen. 1450[regelnummer] Ick wou de vlag, in top gezet, uit trots niet strijcken,Ga naar voetnoot1450
[pagina 161]
En Gode in wijsheit en in wetenschap gelijcken. De hovaerdy heeft my bedorven, en bekoort.Ga naar voetnoot1451-52 Ga naar voetnoot1452 Het spoock des afgronts klampt my met gewelt aen boort.Ga naar voetnoot1453 Ick voele en voere alree een oorlogh in mijn leden. 1455[regelnummer] Het vleesch wil anders dan de geest. verstant, en reden,Ga naar voetnoot1455 En wil, getaistert van dien onverwachten smack,Ga naar voetnoot1456 Gevoelen al te spade een' vreesselijcken krack.Ga naar voetnoot1457 'k Gevoel de jammeren van buiten en van binnen.Ga naar voetnoot1458 Hoe kan men zulck een scha herhaelen en verwinnen!Ga naar voetnoot1459 Lucifer: 1460[regelnummer] Zoo wort mijn wraeck verzaet. nu triomfeert de hel. Dat mijn erfvyant zich nu weere, en wetten stell',Ga naar voetnoot1461 Om zulck eene inbreuck van erflasteren te keeren:Ga naar voetnoot1462 Wy passen langer op geen' hinderdam noch beeren Van wetten, en belofte, en vreeslijck dreigement.Ga naar voetnoot1463-64 1465[regelnummer] Natuur leght onder, plat getreden, en geschent.Ga naar voetnoot1465 Al 't menschelijck geslacht is mijn, en errefeigen.Ga naar voetnoot1466 Het past niet langer op beloften, noch op dreigen.Ga naar voetnoot1467 De wil helt over van 't geboden goet tot quaet.Ga naar voetnoot1468 'k Wil kercken zaeien, en altaeren, hem ten smaet.Ga naar voetnoot1469 1470[regelnummer] Men zal mijn beelden daer met menschenoffren eeren,Ga naar voetnoot1470 En gout en wieroock, en by 's afgronts godtheit zweeren,Ga naar voetnoot1471 Uit schrick voor straffe. ick schuif nu glimpelijck en valschGa naar voetnoot1472 Den oirsprong van het quaet van my op 's vyants hals.Ga naar voetnoot1473 Laet al de weerelt vry van Adams erven krielen:Ga naar voetnoot1474 1475[regelnummer] Uit sestigh eeuwen berght hy pas een hantvol zielen.Ga naar voetnoot1475
[pagina 162]
Zoo stijge ick, na mijn' val, op eenen hooger trap.Ga naar voetnoot1476 Zoo veel vermagh de lust, een montvol appelsap. Maer duickenwe eene poos. wy zullen met onze oorenGa naar voetnoot1478 Den grooten ommezwaei van 't eeuwigh treurspel hooren,Ga naar voetnoot1479 1480[regelnummer] Uit Adams eigen mont. nu loopt de treurrol af.Ga naar voetnoot1480 Hy komt tot kennis van zijn misdaet door de straf,Ga naar voetnoot1481 Die d'overtreders op den hiel treet. hy loopt herwaert,Ga naar voetnoot1482 Bestorven om het hooft, en dootsch, dan weder derwaert. De beeldevormer zagh 't wanschepsel aen, en riep:Ga naar voetnoot1484 1485[regelnummer] Helaes, nu rout het my dat ick oit menschen schiep.Ga naar voetnoot1485 ADAM. EVA. Adam: O duistere spelonck, ick docht in uwe naerheitGa naar voetnoot1486 Mijn smet, en naeckte schaemte en schande, voor de klaerheitGa naar voetnoot1487 Des hemels, en den glans van 't aldoordringend licht, Te decken, maer vergeefs. geen hol, geen bosch is dicht.Ga naar voetnoot1489 1490[regelnummer] Ick wort verraden van het wroegende geweten, Dat overtuightme. een worm, te diep in 't hart gezeten,Ga naar voetnoot1491 Het overtuigen van 't beschuldighde gemoedt,Ga naar voetnoot1492 Doorknaeght mijn ingewant. waer zet ick mijnen voet,Ga naar voetnoot1493 Om rust te vinden voor het barnen van mijn zinnen?Ga naar voetnoot1494 1495[regelnummer] Och welck een onrust kraeckt en knerst geduurigh binnen In mijnen boezem! hoor, hoe giert het heene en weêr,Ga naar voetnoot1496 Getrocken van 't gewight der misdaet, keer om keer. Hoe is mijn staet verkeert! ick dwael, gelijck de blinden,Ga naar voetnoot1498 En zoecke d'oude rust, en kanze nergens vinden.
[pagina 163]
1500[regelnummer] Zy vlught gestadigh voor en voor, en wil niet staen. Wat grijp ick naer de lucht? hier is geen vatten aen.Ga naar voetnoot1501 Waer blijven d'engelen, de blijde feestgenooden,Ga naar voetnoot1502 De wachters van den hof? helaes, zy zijn gevloden. Nu zwijght de bruiloftsgalm. de voglezang zit stom. 1505[regelnummer] Geen reien juichen meer voor bruit en bruidegom. De hemelsche bazuin houdt op het feest te groeten. De helsche horen houdt nu aen met vreeslijck toeten.Ga naar voetnoot1507 Eva: Wat komt u over? zijt gy zinneloos, of dwaes?Ga naar voetnoot1508 Adam: Ick zie de spoockery, en hoor het nachtgeraesGa naar voetnoot1509 1510[regelnummer] Rondom my heene. zie de razeryen klimmenGa naar voetnoot1510 Van onder op, en hoeze ons dreigen, en begrimmen.Ga naar voetnoot1511 De nevel, die 't gezicht benevelde, verdwijnt.Ga naar voetnoot1512 Nu zienwe een' ommegangk van spoock, dat ons verschijnt.Ga naar voetnoot1513 Ick kan de rampen en het leet, by u gebrouwen,Ga naar voetnoot1514 1515[regelnummer] Niet overzien, veel min op eene ry ontvouwen.Ga naar voetnoot1515 Eva: Zoo schuiftge uw eige schult alleen op mijnen hals. Adam: O oirzaeck van mijn' val, en zoo veel ongevals,Ga naar voetnoot1517 Hier uit te spruiten! och dit komt van echtgenooten!Ga naar voetnoot1518 Op zulck een voorwaerde is ons huwlijck niet gesloten. Eva: 1520[regelnummer] Met wat beding heeft dan uw hant mijn hant getrout? Adam: Dat gy mijn noothulp trou uw' man hanthaven zoudt. Eva: Het voeght den man zijn vrou godtvruchtigh voor te treden.Ga naar voetnoot1522 Adam: Laet dees gevloeckte boom getuigen wie eerst EdenGa naar voetnoot1523 Durf schenden, en zich aen 't verboden ooft vertast.Ga naar voetnoot1524
[pagina 164]
Eva: 1525[regelnummer] De zwacke vrouwekunne is van een lust verrast:Ga naar voetnoot1525 Adam: En uw vervloeckte lust my bitter opgebroken. Eva: Het voeght een manshooft zich te houden onbesproken,Ga naar voetnoot1527 En stant te houden, zoo het vrouwebeelt bezwijckt.Ga naar voetnoot1528 Adam: Gy smeet my overstagh.Ga naar voetnoot1529 Eva: rechtschape vroomheit wijckt 1530[regelnummer] Om smeecken, noch gevley, noch dreigen van een vrouwe.Ga naar voetnoot1530 Schep moedt: ick blijve uw troost, in 't nijpen van den rouwe, Gelijck voorheene in weelde en 't opperste geluck, En zal u nimmermeer bezwijcken in den druck.Ga naar voetnoot1533 Adam: Het is vergeefs getroost, dees schade al t'onherhaelbaer.Ga naar voetnoot1534 Eva: 1535[regelnummer] Wat raet? de schepper schiep ons beide niet onfaelbaer,Ga naar voetnoot1535 Maer faelbaer, en van een bouvallige natuur.Ga naar voetnoot1536 Adam: Dus sleept de wellust van een' oogenblick, eene uurGa naar voetnoot1537 Een lange keten na van rampen en verdrieten. Het lustme langer niet het leven te genieten. 1540[regelnummer] 'k Verbeeldme, waer ick ga en sta, een bange doot. Zy grimtme lelijck aen. och open uwen schoot: Ontfangme, o aerde: want de lust is my benomen. Ontfangme wederom. ick ben van u gekomen. Dit lichaem komt u toe. de ziel verhuize, en zoeck' 1545[regelnummer] Een heimelijck verblijf, daer een verdiende vloeck Haer heenevoere: want zy heeft des hooghsten zegen Misbruickt. wat toeft de doot! het leven is me tegen, De naere duisternis veel liever dan de dagh. Mijn schande leght te naeckt. zoo 't my gebeuren magh 1550[regelnummer] Te sterven; keer het niet. laet u mijn doot behaegen.Ga naar voetnoot1550
[pagina 165]
Geen reden port u op het tijdigh lijck te klaegen:Ga naar voetnoot1551 Want tijdigh sterft hy, die niet meer te hoopen heeft. Al is mijn leven kort, 'k heb noch te lang geleeft, Na zulck een heilverlies, en kan niet meer verliezen.Ga naar voetnoot1554 1555[regelnummer] Wat slagh van sterven staet my 't reetste nu te kiezen?Ga naar voetnoot1555 Van eenen hoogen bergh afspringen zonder schroom, Of plompen in d'Eufraet, en dryven met den stroom En maelstroom recht in zee, ten aze voor de vissen? Ay vrou, wat houdtge uw' man? gy moghtme nutter missenGa naar voetnoot1559 1560[regelnummer] Dan houden: want de zon, die 't hooft haest onderhaelt,Ga naar voetnoot1560 En naer de westkim spoet, is lang voor my gedaelt. Mijne oogen schuwen 't licht. ontslame. ick overleefdeGa naar voetnoot1562 Het zegenrijcke lot, my toegeleght, en streefde, Van hoovaerdy vervoert, te weeligh en te steil,Ga naar voetnoot1564 1565[regelnummer] En boven 't menschelijcke eens vastgestelde peil: Zoo most ick billijck in 's doots afgront nederstorten.Ga naar voetnoot1566 Eva: Waer toe vervaltge? wiltge u zelven 't leven korten, En my, een droeve weeu, verlaeten? ben ick niet Uw eigen vleesch en been? Adam: ja 't vleesch, dat my verriet,Ga naar voetnoot1569 1570[regelnummer] Verleide, ô valsche tong, met slangegift bestreecken!Ga naar voetnoot1570 Eva: De slang verleide my, door haere looze treken,Ga naar voetnoot1571 Adam: Gy zijt de looze slang, die my den dootsteeck gaeft. Eva: Waer blijft uw hoogh vernuft, dat naer de starren draeft? Waer is het helder licht van uw verlichte reden? 1575[regelnummer] Indien mijn traenen, en ootmoedige gebeden U niet bewegen, zoo vergunme, op mijn geklagh, Dat ick aen uwe zijde, en teffens sterven magh:Ga naar voetnoot1577 Want 't lustme zonder uw genootschap niet te leven. 'k Ontken geensins dat ick dit misdrijf heb gesteven,Ga naar voetnoot1579 1580[regelnummer] Mijn snoeplust u vervoerde in dezen droeven staet. Zoo laet ons t'zamen dan de schult van zulck een quaet
[pagina 166]
Oock boeten. woudtge door de dootschult my behaegen?Ga naar voetnoot1582 'k Zal haer verdiende straf gewilligh leeren draegen. Daer is mijn hant. ick ben de doot getroost. vaer voort. 1585[regelnummer] Nu suf niet langer. tre my voor. nu sta uw woort,Ga naar voetnoot1585 Als een rechtschapen man. geen doot zal my vervaeren, Te ploffen van een rotse, of in de zoute baren Te plompen, hant aen hant. ick troude deze hant.Ga naar voetnoot1587-88 Ga naar voetnoot1588 Adam: Och liefste, 't is mijn schult. mijn troost, mijn waertste pant, 1590[regelnummer] Ick wil mijn leven, u ter liefde, noch verlengen. Wisch af dees traenen, die de bleecke blaên besprengen Van uwe kaecken. zet uw edel hart gerust. Schoon hier geen levens lust meer overschiet, noch lust My 't leven om uw gunst, en aenschijn. mijn getrouwe,Ga naar voetnoot1594 1595[regelnummer] Gy zult niet, in den schijn van eene weduvrouwe,Ga naar voetnoot1595 Den eersten bruiloftsdagh beschreien, en alleen, En dootsch, en hangends hoofts, op eenen kouden steen Gezeten, klaegen dat uw man, van rou verwonnen, De handen aen zich zelf mistroostigh heeft geschonnen.Ga naar voetnoot1599 1600[regelnummer] 'k Wil mijn mistroostigheit intoomen, en al stil Verwachten 't uiterste, en wat hierop volgen wil. Eva: Wat hoore ick daer? een storm begint hier op te steecken, De donckre en zwangre lucht onstuimigh uit te breecken. De bladers ruisschen uit vier hoecken heene en weêr. 1605[regelnummer] De bulderende wint smijt bosch en boomen neêr. Het aerdtrijck davert, dreunt, en loeit, en huilt van onder. Het blixemt blick op blick. op 't weêrlicht rolt de donderGa naar voetnoot1607 De donderklooten door de wolcken slagh op slagh,Ga naar voetnoot1608 En d'avontschaduw jaeght den ondergaenden dagh.Ga naar voetnoot1609 Adam: 1610[regelnummer] Hoe beeft het hart van schrick! hoe sidderen mijn leden, Van eene kille koortse en dootschrick hardt bereden!Ga naar voetnoot1611 Mijn haeren rijzen. al het bloet treckt snel by een.
[pagina 167]
d'Alziende rechter, om het gruwzaem overtreên Van zijn gewijde wet, te trots geterght tot toren,Ga naar voetnoot1614 1615[regelnummer] Genaeckt. waer vlughten wy? hy komt, en laet zich hooren, Mijn liefste, vlught met my ten bosch in, daer noit zon Het aldoordringend licht en straelen schieten kon. Geen web van vygeblaên kan onze naecktheit kleeden.Ga naar voetnoot1618 De hartekenner ziet, van boven tot beneden,Ga naar voetnoot1619 1620[regelnummer] Van top tot teen, niet heels aen lichaem en aen ziel.Ga naar voetnoot1620 Hoe kort treet 's hemels straf het misdrijf op den hiel!Ga naar voetnoot1621 Duick onder, liefste: ick zal u met mijn schaduw decken.Ga naar voetnoot1622 O lust! ô appelboom! ô schande! ô lastervlecken!Ga naar voetnoot1623 O bosch, bedeck ons, zoo uw schaduwe iet vermagh! 1625[regelnummer] Het hoogh gerecht verschijnt. ô droeve bruiloftsdagh! URIË. ADAM. EVA. Uriël: O Adam, Adam, hoor. waer looptge u nu versteecken,Ga naar voetnoot1626 In naere schaduw? meentge in schaduwe uw gebrekenGa naar voetnoot1627 En smet te schaduwen voor Godts alziende licht?Ga naar voetnoot1628 Geen diepe nachtspelonck, geen hol, hoe naer en dicht,Ga naar voetnoot1629 1630[regelnummer] Kan u verbergen, voor d'oneindigheit, gevondenGa naar voetnoot1630 In hemel, aerde, en zee, en grondelooze gronden.Ga naar voetnoot1631 'k Verdaegh u in Godts naem. verschijn verschijn terstont.Ga naar voetnoot1632 De Vader, die u schiep, en aen zijn wet verbondt, Verdaeght u. waerom vlughtge uw' schepper, uwen vader? Adam: 1635[regelnummer] O stem, 'k gehoorzaeme u. vergeefme: ick kome u nader. De voorbo van uw komste, in 't godtgeheilight woudt,Ga naar voetnoot1636 Het schricklijck onweêr, dat uw majesteit ontvout,Ga naar voetnoot1637 Verbaesde hem, die, naeckt geschapen, zich moet schaemen,Ga naar voetnoot1638 Uit ootmoet en ontzagh, die 's menschen plicht betaemen.Ga naar voetnoot1639 Uriël: 1640[regelnummer] Wie openbaerde u toch dees naecktheit, al te naeckt?Ga naar voetnoot1640
[pagina 168]
Heeft oock uw mont de vrucht der kennisse gesmaeckt?Ga naar voetnoot1641 Beken de misdaet vry. ontzieze niet te noemen.Ga naar voetnoot1642 Verschoon uw schult niet: want hier baet nu geen verbloemen. O trouwelooze, durftge alleen om 't ooftgenot, 1645[regelnummer] Op dootstraf u verboôn, ontwijden 't hoogh gebodt?Ga naar voetnoot1645 Adam: Het is mijn schult niet, maer de liefelijcke woorden Der vrouwe, my van u ter hulp gegunt, bekoordenGa naar voetnoot1647 Mijne ooren en het hart; de boomvrucht en haer verf Mijne oogen, en den mont, helaes, tot mijn bederf, 1650[regelnummer] Te smaecken: uit de vrouwe is mijn bederf geboren.Ga naar voetnoot1650 Uriël: O vrou, ter noothulp van uw wederga gekoren, Wat voerde uw zinnen tot dees wederspannigheit? Eva: Een slang, Godts schepsel, heeft mijn simpel hart verleit,Ga naar voetnoot1653 Den appel in den mont gesteecken na'et bekooren:Ga naar voetnoot1654 Uriël: 1655[regelnummer] O hofslang, listigh dier, gevoel nu 's hooghsten toren.Ga naar voetnoot1655 Gy zult voortaen, gehaet van allerhande veeGa naar voetnoot1656 En dieren, op uw' buick voortkruipende, geen vre Noch rust gevoelen, en, in uw spelonck gedreven, Het gansche leven lang, by aerde, uw voedsel, leven!Ga naar voetnoot1659 1660[regelnummer] Het hoog gerechte zal een' onuitbluschbren haetGa naar voetnoot1660 Ontsteecken tusschen u, en tusschen 't vrouwezaet,Ga naar voetnoot1661 Dat u het hooft verplet: hoewel gy, bits in 't wrijtenGa naar voetnoot1662 En wederstreven, dit durft in de hielen bijten.Ga naar voetnoot1663 O vrou, die uwen man bedrieghelijck verriet,Ga naar voetnoot1664 1665[regelnummer] Gy zult geen ende zien van 't naeckende verdriet,Ga naar voetnoot1665
[pagina 169]
In draght en baerens noot; en een slavin verstreckenGa naar voetnoot1666 Van Adam, uwen heere, en zijnen wil voltrecken: En gy, die haere stem gehoor gaeft boven Godt,Ga naar voetnoot1668 In 't smaecken van de vrucht, en schenden van 't verbodt, 1670[regelnummer] Zult zweeten onder 't juck des arbeits, vol misnoegen. Het aerdtrijck, nu gevloeckt, vergelt den last van 't ploegen En zaeien menigwerf met onkruit, stroo, en kaf. De doorne en distel stickt het zaet, dat d'acker gaf, Tot datge, nat bezweet, verkeert in stof en aerde,Ga naar voetnoot1674 1675[regelnummer] Begraven in den schoot der moeder, die u baerde.Ga naar voetnoot1675 Op datge midlerwijl gevoelt in 't aerdtsch gequel Hoe d'opperste het recht beneên genade stel,Ga naar voetnoot1677 Zal uwe wederga nakomelingen baeren, Godt uw gezontheit en beschaemtheit noch bewaeren,Ga naar voetnoot1679 1680[regelnummer] En 't lichaem decken met de warme schaepevacht. Nu flux ten hove uit: flux gy Cherubijnewacht,Ga naar voetnoot1681 Godts hoftrouwanten, komt, en past u trou te quijten.Ga naar voetnoot1682 Verjaeght de ballingen. verjaeght dit paer bandytenGa naar voetnoot1683 Ten paradyze uit. gaet, bewaeckt den gouden boomGa naar voetnoot1684 1685[regelnummer] Van 't leven. houdt gestreng de dertle lust in toom,Ga naar voetnoot1685 Met scherpe zwaerden, die van gloet en vlamme blaecken, Op dat geen ballingen de vrucht des levens smaecken.Ga naar voetnoot1687 Eva: O welck een brant ontsteeckt het gansche paradijs,Ga naar voetnoot1688 En weit de boomen af! nu zwijght de bruiloftswijs. 1690[regelnummer] Nu schricken teffens al de vogels en de dieren.Ga naar voetnoot1690 Zoo past het u en my de bruiloftsfeest te vieren Met deze fackelen. och lief, waer heen? waer heen?Ga naar voetnoot1692 Adam: Het is geen draelens tijt. de geest, die ons verscheen, Schijnt geen Uriël, maer Godt zelf, wiens wet wy braecken, 1695[regelnummer] Om boven 's menschen peil te steigren in de daeckenGa naar voetnoot1695 Des hemels, boven Godt, in wijsheit, en in maght. Een reuckeloos bestaen heeft ons ten val gebraght.Ga naar voetnoot1697
[pagina 170]
Helaes, wie onderstut mijn twijfelende stappen? Mijn weêrgade, onderstutme in droeve ballingschappen.Ga naar voetnoot1699 1700[regelnummer] De beenen sidderen. het is hoogh tijt te vliên. Wy scheiden, zonder hoop van immer u te zien, O lusthof paradijs! o schoot van ons geboorte! Wat baet het ommezien! ons wort geboôn dees poorteGa naar voetnoot1703 Te ruimen, om een dorre en dorstige landou 1705[regelnummer] Te zoecken, in elende. ô knaegend naberou,Ga naar voetnoot1705 O zweetende arrebeit, ô endelooze elenden! Geleitme, volghtme na, met heele kommerbenden.Ga naar voetnoot1707 Hier heeft de zomer uit. de winter klamptme aen boort. Godts slaghzwaert volght ons op de hielen. spoenwe voort.Ga naar voetnoot1709 UIT.	voetnoot1412 Zoo: zòò, gelijk wij daar juist gehoord hebben; heeft zulck een aert: klinkt ons zòo mooi. voetnoot1413 Het sarcasme van Asmodé!; dees wacht: die Engelenwacht; hofwacht: de bewaking van het Paradijs. voetnoot1414 Wy zijn dien hoeck te boven: wij hebben het probleem, hoe God in Adam te treffen (vs. 29-30) opgelost; vgl. vs. 50. voetnoot1415 wil: zal. voetnoot1416 de schorre nachtklaeroen: sombere hoorn, vgl. vs. 686. voetnoot1417 Ons hof: de Hel; feestoen: festoen. voetnoot1418 houwen: houden. voetnoot1419 Oostersche landouwen: de gebieden van het Oosten: Azië, waar het heidendom zoo lang overheerschte. voetnoot1420 steurde: verstoorde. voetnoot1421 ingehult: ingehuldigd. Het patronaat der oostersche bruiloften, door Lucifer hier aan Asmodé verleend, steunt op het verhaal van 't boek Tobias (III, 8) dat Asmodé achtereenvolgens de zeven mannen van Sara, Raguëls dochter, in den eersten bruiloftsnacht doodde. voetnoot1427 steeckt: schuilt; dees jonge bruit: Eva; haeren nieuwen heere: Adam, met wie zij pas gehuwd is. voetnoot1428 achter: naar achteren, achter de struiken; gepraemt: gedrongen. voetnoot1429 in een hol: ergens in een hoek, vgl. vs. 1486. voetnoot1430-31 uit hunne oogen, Of andere oogen: weer spot van Asmodé met de sinistere vervulling van Belials voorspelling, vgl. vs. 1164-65. voetnoot1431 loos beguichelt: slim begoocheld. voetnoot1432 schamelheit: met schaamte vervullend gemis aan bedekking. voetnoot1433 web: weefsel, samenknoopsel; vijgeblaên: Gen. III, 7; vgl. vs. 1618. voetnoot1434 middenlijf: middel. voetnoot1434-38 Zooals de witte zijde van hunne eerste (oorspronkelijke) onnozelheit, hoewel om tooneelredenen werkelijk aanwezig (vgl. vs. 106-07), zinnebeeldig bedoeld is, is ook dit sleuren door braamstruiken en doornhagen een zinnebeeld van de zonde van Adam en Eva, die hun onschuld hebben verloren. Vondel zinspeelt blijkbaar op Christus' gelijkenis van den man, die door moordenaars van alles beroofd werd (Luc. I, 30), waarop hij zich ook in het Berecht beriep. voetnoot1438 krijten: huilen. voetnoot1439-40 Vgl. vs. 1408. voetnoot1442 de hofgeschalllen: de echo's in het Paradijs. voetnoot1445 Mijn vleesch: mijn vrouw, vgl. vs. 438, 1448, 1569. voetnoot1446 vuile: besmettende; griefde: verwondde. voetnoot1447 al teffens: tegelijk. voetnoot1450 Versta: ik wilde voor God niet onderdoen; dat Adam door hoogmoed viel, geeft Vondel met een scheepsbeeld weer; in top gezet: boven in den mast geheschen, strijcken: neerlaten. voetnoot1451-52 Volgens vs. 1344-47 is Adam eerder uit toegevendheid tegenover Eva bezweken dan uit hoogmoed. Eva zelf viel uit snoeplust (vs. 1191-95). Maar het lokmiddel van den duivel was de voorspiegeling van hooger begrip en godgelijkheid (vs. 1162-81); de begeerte hiernaar gaf den doorslag, zooals Adam zelf erkent; vgl. vs. 1564. voetnoot1452 bedorven en bekoort: gedemoralizeerd en verleid. voetnoot1453 Het spoock des afgronts: de duivel; klampt enz.: overmant mij, vgl. vs. 1708. voetnoot1455 Vgl. Galat. V, 17. voetnoot1456 getaisterd: gehavend, gewond; van: door; smack: val. voetnoot1457 krack: breuk. voetnoot1458 van buiten: ziekte, armoede, dood; van binnen: zonde en begeerlijkheid. voetnoot1459 herhaelen: inhalen; herstellen, vgl. vs. 1534. voetnoot1461 mijn erfvyant: mijn onverzoenlijke vijand. God, vgl. vs. 6, 558; wetten stell': maatregelen neme. voetnoot1462 inbreuck van erflasteren: doorbraak van erfelijke schade en schande, de erfzonde. voetnoot1463-64 Versta: wij maken ons geen zorg meer over Gods verweermiddelen tegen ons; hinderdam: dam, die het opdringend water moet tegenhouden; beeren: waterkeeringen. voetnoot1465 Natuur leght onder: de menschelijke natuur is overwonnen. voetnoot1466 mijn: mijn eigendom; errefeigen: van geslacht op geslacht in mijn bezit. voetnoot1467 Het: het menschelijk geslacht; past: let. voetnoot1468 Vgl. Gen. VIII, 21. voetnoot1469 Lucifer zal den afgodendienst verbreiden, vgl. Ps. XCV, 5; voetnoot1470 De menschenoffers van den heidenschen afgodendienst. voetnoot1471 't afgronts godtheit: de duivel, Lucifer-zelf. voetnoot1472 Uit schrick voor straffe: uit angst voor demonische invloeden; glimpelyck: bedriegelijk. voetnoot1473 op 's vyants hals: op Gods verantwoordelijkheid. Niet ik, bedoelt Lucifer, zal de oorzaak van het kwaad heeten, maar God zelf, zooals o.a. de Manicheën leerden, en misschien denkt Vondel ook aan de leer van Calvijn, zooals hij die in den tijd der hekeldichten begreep. voetnoot1474 erven: kinderen; krielen: krioelen. voetnoot1475 sestigh eeuwen: 6000 jaar, dat is, volgens de berekening van Vondels tijd, ongeveer de leeftijd der wereld: 4000 j.v. Chr. en 1600 (tot 2000 afgerond) nà Chr. berght hy pas: redt God nauwelijks; een hantvol: zeer weinig. De meening, dat er maar zeer weinig menschen zullen zalig worden (o.a. door Massillon op 't eind der XVIIde eeuw in zijn bekende preek Sur le petit nombre des élus verkondigd) wordt door Vondel hier dramatisch benut, niet toegestemd. voetnoot1476 De kwade invloed van Lucifer als duivel is grooter dan zijn goede als engel zou geweest zijn. voetnoot1478 duicken: schuilen. voetnoot1479 den grooten ommezwaei: de groote omkeer, staatverandering, wat Vondel in het Berecht Overgangk of naar Aristoteles de peripatie noemde, vgl. vs. 1493; 't eeuwigh treurspel: het altijd en in elken mensch zich herhalend drama, nl. zijn val van onschuld en geluk in zonde en ongeluk door eigen schuld en duivelsche verleiding, waarvan Adams val de oorzaak en het prototype was, waarom Adam in Ballingschap in den ondertitel Aller treurspelen treurspel heet. voetnoot1480 Nu loopt de treurrol af: nu is de rol van Adam in dit werkelijke treurspel, in dit levensdrama, ten einde. voetnoot1481 tot kennis: tot de erkentenis of, volgens het Berecht, Herkentenis de agnitio, die mede in een klassiek drama vereischt werd, de erkenning nl. van zijn dwaling en zonde (Vgl. vs. 1498), met een ironische gedachte aan den kennisboom. voetnoot1482 op den hiel treedt: onmiddellijk volgt; herwaert - derwaert: hierheen - daarheen. voetnoot1484 De beeldevormer: honende naam voor God, die Adam uit klei vormde, vgl. vs. 152; 't wanschepsel: mismaakt schepsel; Lucifer heeft immers Adams gelijkenis met God verminkt, zooals hij beoogd had, vgl. vs. 30. voetnoot1485 Vgl. Gen. VI, 6. voetnoot1486 spelonck: het hol, waarin Adam en Eva waren gevlucht, vs. 1429, 1629; docht: meende, hoopte; naerheit: duisternis. voetnoot1487 smet: zonde. Adam en Eva zijn beroofd van hun kleed der erfrechtvaardigheid; het symbool vervalt hier dus en ze zijn naakt, alleen door vijgeblaren gedekt, vgl. vs. 1433, 1618. voetnoot1489 is dicht: bedekt ons genoeg. voetnoot1491 Dat overtuightme: dat klaagt mij aan; een worm: de knagende worm van het geweten, vgl. Marc. IX, 44. voetnoot1492 beschuldighde: van schuld bewuste. voetnoot1493 ingewant: binnenste, geweten. voetnoot1494 barnen: branden, onrustig woelen. voetnoot1496 giert: gilt en snerpt; Vondel denkt blijkens vs. 1497 aan het schrille geluid van een ketting over een rad. voetnoot1498 Hoe is mijn staet verkeert: omgekeerd, omgeslagen, de peripatie van het drama en de erkentenis daarvan, vgl. vs. 1479, 1481. voetnoot1501 hier is geen vatten aen: de lucht is niet te grijpen. voetnoot1502 feestgenooden: ter feest genoodigden, vgl. vs. 721. voetnoot1507 De helsche horen houdt: let op hijgend stafrijm; vgl. vs. 1416. voetnoot1508 Wat komt u over?: wat overkomt u?. voetnoot1509 Adam ziet en hoort in zijn angstverbeelding de duivels spoken en razen. voetnoot1510 de razeryen: als wraakgodinnen. voetnoot1511 van onder: uit de Hel. voetnoot1512 De helsche rook trekt op, maar ook bedoelt Adam, dat hij de duivels nu pas ziet. voetnoot1513 ommegangk van spoock: een lange sliert van helsche geesten is 't gevolg der zonde. voetnoot1514 by u: door u, Eva. voetnoot1515 op eene ry ontvouwen: allemaal opnoemen. voetnoot1517 ongevals: ellende. voetnoot1518 van echtgenooten: van getrouwd zijn. voetnoot1522 godtvruchtigh: godvreezend. voetnoot1523 eerst: het eerst. voetnoot1524 vertast: vergrijpt. voetnoot1525 van: door; verrast: overrompeld. voetnoot1527 een manshooft: den man als hoofd. voetnoot1528 het vrouwebeelt: de vrouw, vgl. vs. 1288. voetnoot1529 Gy smeet my overstagh: Gij wierpt mij, toen ik stand wilde houden, met uw tranen enz. omver. voetnoot1530 Om: voor. voetnoot1533 u nimmermeer bezwijcken: u nooit in den steek laten. voetnoot1534 dees schade: al dit verlies; al t'onherhaelbaer: al te onherstelbaar, vgl. vs. 1459. voetnoot1535 onfaelbaer: onfeilbaar: geen feilen kunnende doen, onzondigbaar. voetnoot1536 bouvallige: zwakke. voetnoot1537 Dus: aldus. voetnoot1550 keer het niet: verhinder het niet (tot Eva gezegd). voetnoot1551 port u: drijft u aan; het tijdigh lijck: het lijk van iemand die op tijd gestorven is. voetnoot1554 meer: met klemtoon. voetnoot1555 slagh: manier; 't reetste: 't beste; Adam overlegt, hoe hij zelfmoord zal plegen. voetnoot1559 houdt: weerhoudt. voetnoot1560 houden: behouden; haest: bijna. voetnoot1562 Ontslame: laat me alleen. voetnoot1564 weeligh: overmoedig; steil: hoog. voetnoot1566 billijck: terecht. voetnoot1569 Vgl. vs. 1445. voetnoot1570 met slangegift: wijl Eva Belials leugens had nagepraat. voetnoot1571 looze treken: listige streken. voetnoot1577 teffens: samen met u. voetnoot1579 gesteven: gestijfd, doorgedreven. voetnoot1582 de dootschult: de zonde, die den dood naar ziel en lichaam meebracht. voetnoot1585 suf: peins en aarzel; sta uw woort: blijf uw woord gestand; volbreng wat ge zeide te willen doen, nl. zelfmoord. voetnoot1587-88 ploffen - plompen: Ook. in Joseph in Dothan vs. 626 neemt Vondel het onderscheid tusschen vallen op iets droogs (ploffen) en vallen in water (plompen) nauwkeurig in acht. voetnoot1588 troude: met klemtoon. voetnoot1594 gunst en aenschijn: het genot van u te zien. voetnoot1595 schijn: gedaante. voetnoot1599 geschonnen: geschonden, geslagen. voetnoot1607 Het blixemt blick op blick: deze natuurnabootsende uitdrukking gebruikt Vondel bijna zoo vaak hij den bliksem beschrijft; blick op blick: straal op straal. voetnoot1608 donderklooten: donderkeilen, wellicht met bijgedachte aan den Germaanschen onweersgod Donar of Thor. voetnoot1609 jaeght: verjaagt. voetnoot1611 hardt bereden: hardvochtig overheerscht. voetnoot1614 te trots: met te veel trots, nl. van Adams kant; toren: toorn. voetnoot1618 web: weefsel, vgl. vs. 1433. voetnoot1619 hartekenner: de doorgronder van 't hart en 't geweten, God. Vgl. Maria Stuart, vs. 1262. voetnoot1620 niets heels: niets gaafs. Versta: onder elk opzicht heeft de zonde den mensch naar ziel en lichaam schade berokkend. voetnoot1621 kort: dicht. voetnoot1622 Duick onder: buk. voetnoot1623 lastervlecken: schandesmetten, de zonde. voetnoot1626 versteecken: te verstoppen. voetnoot1627 naere: donkere. voetnoot1628 schaduwen: beschaduwen, bedekken. voetnoot1629 Vgl. vs. 1486. voetnoot1630 d'oneindigheit: den overal doordringenden God. voetnoot1631 grondelooze gronden: afgronden, vgl. vs. 239. voetnoot1632 verdaegh: daag, dagvaard; vgl. vs. 1634. voetnoot1636 't godtgeheilight wout: het Paradijs. voetnoot1637 dat uw majesteit ontvout: dat ons zoo duidelijk uw grootheid openbaart. voetnoot1638 verbaesde: overmeesterde. voetnoot1639 die 's menschen plicht betaemen: die tot 's menschen plicht hooren. voetnoot1640 dees naecktheit, al te naeckt: de toevoeging kan behooren bij openbaerde en geeft dan dezen zin: Wie openbaarde u zóo schrikbarend duidelijk uw naaktheid? (vgl. naeckt ontdecken van vs. 1397). Maar dieper van beteekenis wordt Uriëls vraag, wanneer al te naeckt bij naecktheit wordt getrokken; de zin is dan immers: Wie openbaarde u deze naaktheid, niet van 't lichaam alleen, maar ook van de ziel, die het kleed der erfrechtvaardigheid verloor. voetnoot1641 der kennisse: van den kennisboom. voetnoot1642 Ontzieze niet te noemen: vrees niet ze te noemen. voetnoot1645 ontwijden: ontheiligen, schenden. voetnoot1647 bekoorden: verleidden. voetnoot1650 smaecken: proeven; bederf: verderf, ondergang. voetnoot1653 simpel: onnoozel, geen kwaad vermoedend. voetnoot1654 in den: in mijn; gesteecken: gestoken. voetnoot1655 hofslang: slang van den tuin, van 't Paradijs; toren: toorn. voetnoot1656 allerhande: alle soort. voetnoot1659 by aerde: van stof. voetnoot1660 Het hoog gerechte: Gods vonnis. voetnoot1661 't vrouwezaet: het zaad der vrouw, de zoon der vrouw, nl. Jezus, de zoon van Maria. voetnoot1662 Dat u het hooft verplet: Volgens de christelijke opvatting wordt met deze bijna letterlijke weergave van Gen. III, 15 de toekomstige Verlosser voorspeld. Vondel leest echter met de Vulgaat niet: ipsa conteret, maar naar het Hebreeuwsch ipsum, vgl. Lucifer, vs. 2138 (en noot Dl. V, bl. 694) 2176-78. bits in 't wrijten: fel in uw verzet. voetnoot1663 in de hielen bijten: belagen. De door Christus overwonnen duivel zal zich, door zijn aanvallen op den mensch, toch tegen God blijven verzetten. voetnoot1664 O vrou: tot Eva. voetnoot1665 naeckende: naderende. voetnoot1666 draght: zwangerschap; een slavin: tot een slavin. voetnoot1668 En gy: Adam. voetnoot1674 nat bezweet: na al uw moeilijken arbeid. voetnoot1675 der moeder, die u baerde: de aarde, waaruit Adam gevormd werd (terra mater). voetnoot1677 recht beneên genade: genade boven recht. voetnoot1679 beschaemtheit: schaamtegevoel. voetnoot1681 ten hove uit: het Paradijs uit. voetnoot1682 hoftrouwanten: dienaars in het Paradijs, eerst om Adam te beschermen, nu om hem te verjagen; past: zorgt. voetnoot1683 bandyten: ballingen, vgl. vs. 591 en 1687. voetnoot1684 gaet enz.: Gen. III, 24. voetnoot1685 dertle lust: lichtzinnigheid, snoeplust. voetnoot1687 De levensboom werd Adam en Eva nu ook verboden, omdat zij het recht op de lichamelijke onsterflijkheid hadden verloren. voetnoot1688 Onder invloed van Grotius' Adamus Exul laat Vondel Eva hier op het vlammend zwaard van den Cherub ingaan. voetnoot1690 teffens: ineens. voetnoot1692 deze: met klemtoon. voetnoot1695 boven 's menschen peil: boven de den mensch gestelde grens. in de daecken: in het hoogste. voetnoot1697 reuckeloos: roekeloos, vermetel. voetnoot1699 Adam gaat in ballingschap. voetnoot1703 Wat baet het ommezien!: wat helpt een blik in 't verleden. voetnoot1705 elende: uitlandigheid, ballingschap. voetnoot1707 Dit wordt gezegd tot de gepersonifieerde ellenden; kommerbenden: gevolg van kommer en verdriet. voetnoot1709 Godts slaghswaert: het zwaard van den engel der gerechtigheid.

Vorige Volgende

De werken van Vondel. Deel 10. 1663-1674

Het vyfde bedryf.

Over het gehele werk

titels

auteurs