De werken van Vondel. Deel 4. 1640-1645

[p. 279]

Het vierde bedryf.^*

PLAUTIL. PETRONEL.

Plautil:

 

Och dochter, och ik hoor het snerpen van de roên.^{vs. 1273}

Petronel:

 

Zoo most de hemelsche om den aertschen Adam bloên,¹²⁷⁴

1275

Eer hy in 't rechthuis van den rechter was verwezen.¹²⁷⁵

 

Zijn stramen hebben ons, ter goeder uur, genezen.¹²⁷⁶

 

Och spaert d'onnozelen. o hartepijn, o smert!¹²⁷⁷

Plautil:

 

Och al t' onmenschlijck slaen. dat grizelt door mijn hart.

 

Och geessels, stramen och, och kostelijcke wonden.

Petronel:

1280

Och pylers, die nu houdt geknevelt, en gebonden¹²⁸⁰

 

De hooftpylaren zelfs van 't rijzend hooftgebouw,¹²⁸¹

 

Gemetst met bloedigh kalck; die proef doet van zijn trouw¹²⁸²

 

Veel beter dan tiras: tyrannige pylaren,¹²⁸³

 

Het kan gebeuren, dat ghy, over duizent jaren,

1285

Noch tuigen streckt van 't leet, 't welck 's hemels eerste boôn¹²⁸⁵

 

Nu uitstaen onvertsaeght; daer hun de martelkroon^1284-86

 

Alree zoo troostelijck van verre straelt in d' oogen;

 

Een kroon, die, tegens goudt en diamant gewogen,

 

Den prijs behoudt. wel hem, die zulck een kroon verkiest,

1290

Daer Caesars lauwerkrans zijn' luister by verliest.¹²⁹⁰

Plautil:

 

Het geesselen houdt op: men zal met hun voort doorgaen.¹²⁹¹

Petronel:

 

Kom, laet ons, naer de poort van Ostie, vast voorgaen.¹²⁹²

* HET VIERDE BEDRYF speelt op het Comitium, vgl. noot bij vs. 1145.

vs. 1273 De geeseling was het begin van de exekutie.

1274 de hemelsche Adam: Christus, vgl. I Cor. XV, 46-48.

1275 den rechter: Pilatus, die Christus liet geeselen, Matth. XXVII, 26.

1276 stramen: striemen; vgl. Is. LIII, 5.

1277 onnozelen: onschuldigen.

1280 pylers: de geeselkolommen.

1281 hooftpylaren: in Gal. II, 9 noemt Paulus zijn medeapostelen steunpilaren; 't rijzend hooftgebouw: de pas gestichte Kerk.

1282 Gemetst: gemetseld; bloedigh kalck: de Kerk is het gebouw, de geloovigen zijn de steenen; het bindmiddel is het martelaarschap; proef doet: bewijs levert.

1283 tiras: cement.

1285 tuigen: getuigen; boôn: boden, apostelen.

1284-86 Zinspeling op Baronius' bericht (69, 8), dat de geeselkolommen nog in de kerk S. Maria Traspontina bewaard worden.

1290 Vgl. vs. 12 van Opdraght.

1291 met hun voort doorgaen: hen nu terstond naar de strafplaats leiden; zoo vertaalt ook Hooft Tacitus' ‘jubere supplicium’, XIII, 15.

1292 de poort van Ostie: de oude porta Ostiensis (naar de haven v. Ostië), vroeger ook porta Trigemina, thans porta San Paolo genoemd.

[p. 280]

AGRIPPA. PETER. PAUWELS.

Agrippa:

 

Nadien dit paer om strijt 's Gekruistens aenhangk stijft;¹²⁹³

 

Al 't Rijck in oproer houdt; zijn razernyen drijft;

1295

Verbastert Stats gewoonte, en Numaes oude zeden;^1294-95

 

Veroirzaeckt Simons val, door schendige gebeden;

 

Ons Joffers tot vervloeckte en blinde Hymens raet;^1296-97

 

En sleept in 't vloeckverbont den amptheer, en soldaet,¹²⁹⁸

 

En wat het listigh kan betovren, en belezen;¹²⁹⁹

1300

Zoo wort het bey ter doot, in 's Vorsten naem, verwezen.

 

De Bethsaïder sterve, als slaef, aen 't kruis gehecht.¹³⁰¹

 

Den Tharser gun men 't zwaert, uit kracht van 't burgerrecht.¹³⁰²

Peter:

 

Hoe lieflijck klinckt die stem! van waer komt my die zegen?

 

De neergedaelde is, langs die ladder, opgestegen,¹³⁰⁴

1305

Door alle heemlen heen, ten hemel. o mijn Godt!¹³⁰⁵

 

Van waer komt my dit goet, dit onverdiende lot?

 

O sleutel van het Kruis, ontsluit my 's hemels deuren.¹³⁰⁷

 

Wien van ons twaleftal moght zulck een eer gebeuren.¹³⁰⁸

 

Ick kus die schoone doot. hoe maecktze my gelijck

1310

Den koningk, die dat langs zich zette in't hooghste Rijck.¹³¹⁰

Pauwels:

 

Zoo wort, ter goeder uur, de moede ziel ontbonden

 

Van 's lichaems lastigh pack, en vaert, door lieve wonden,

 

Haer' oirsprongk te gemoet, gelijck een hemelvlam.¹³¹³

 

De heilighste, die oit van vrouw ter weerelt quam,¹³¹⁴

1315

En d' allergrootste ziel, en zuiverste in Godts oogen,

 

Voer zoo ter halsaêr uit, naer d' onbezwalckte bogen;¹³¹⁶

 

Terwijl de romp vast bloede, in zijn gevangkenis,¹³¹⁷

1293 Nadien: daar.

1294-95 Vgl. de aanklachten in vs. 861, 866, 901; razernyen drijft: dwaasheden doordrijft; Numaes oude zeden: de oude Romeinsche godendienst, vgl. vs. 926-27.

1296-97 Deze redenen geeft Baron. 69, 5; blinde Hymens: onwerkelijke huwelijken, schijnhuwelijken (vgl. blinde deur), de christelijke maagden weigerden een aardschen bruidegom, omdat ze al aan een hemelschen (nl. Christus) verloofd waren; maagdelijkheid was bij de wet verboden.

1298 vloeckverbont: vervloekte verbintenis, namelijk van het Christendom; amptheer: hoogen beambte.

1299 De beschuldiging van magie is historisch, maar komt bij Baronius niet voor.

1301 De Bethsaïder: lees: Bethsaider, nl. Petrus, geboortig van Bethsaïda, Joh. I, 44; als slaef, aen 't kruis: Petrus werd als vilis persona (Bar. 69, 8) tot de straf der misdadigers, de kruisstraf, veroordeeld.

1302 Den Tharser: Paulus, geb. te Tarsus, Handel. XXII, 3; als Romeinsch burger (Handel. XXII, 25-28) had Paulus recht op den niet-onteerenden dood van het zwaard.

1304 De neergedaelde: nl. uit den Hemel, Christus; die ladder, nl. het kruis, vgl. Heerlyckheit der Kercke, III, 647.

1305 Door alle heemlen heen, ten hemel: door alle hemelsferen heen naar den Hemel, waar de Godheid woont, vgl. vs. 1212.

1307 Spiegelvers van vs. 390.

1308 ons twaleftal: de twaalf Apostelen; ook de Apostel Andreas zou aan een kruis sterven, vgl. vs. 1560-61.

1310 Den koningk: Christus; dat langs: langs dien weg, vgl. vs. 16.

1313 Haer' oirsprongk: God.

1314 De heilighste: nl. Johannes de Dooper, zie Matth. XI, 11.

1316 Voer zoo ter halsaêr uit: ontsnapte aldus aan het onthoofde lichaam, vgl. Matth. XIV, 3-12; d'onbezwalckte bogen: de Hemel.

1317 vast: hevig.

[p. 281]

 

En 't lachend hooft de wraeck verzade, op 's konings disch.¹³¹⁸

 

Zoo tradt sint Jakob voor. hy moedight my, in 't knielen.¹³¹⁹

1320

Soldaten, helpt my strax by 't zaligh tal der zielen,¹³²⁰

 

En ruckt de sabel vry kloeckmoedigh uit de schee.

Peter:

 

'k Verzoeck slechts op August een vriendelijcke bé,¹³²²

 

En wenschte, met meer smaet, en smert en pijn, te sterven.

Agrippa:

 

Laet hooren, leit het zoo, dat kunt ghy licht verwerven.

Peter:

1325

'k Heb mijn' gekruisten Vorst verlochent, in zijn noot,¹³²⁵

 

My zelf onwaert gemaeckt aan d'eere zijner doot,

 

Het triomfeerend Kruis; en wensch die schult te boeten.

 

Men hang my dan om hoogh ten hemel, by de voeten;¹³²⁸

 

En met dit schuldigh hooft, dien Godtvergeten mont,

1330

Die driewerf Godt verzwoer, beneden, naer den gront;

 

Als een die wel verdien ten afgront neêr te daelen,¹³³¹

 

Versteken van den glans der zaligende stralen.¹³³²

 

Dit's 't eenigh dat ick bid: vergun my die gena.^1325-33

Agrippa:

 

Zy wort u toegestaen. nu voort, en rept u dra.

1335

Dit Krijgsvolck wacht, om u naer 't hoogh gerecht te leiden.¹³³⁵

 

Trauwanten, leit hen wech. men quist slechts tijdt met beiden.¹³³⁶

REY VAN GEKERSTENDE SOLDATEN.

Zang:

 

Och, of 't geoorlooft waer,

 

Op 't Apostolisch spoor, te blussen¹³³⁸

 

Zijn' yver, met godtvruchtigh kussen

1340

Der voetstappen van 't lijdzaem paer;¹³⁴⁰

 

En elcken voetstap, met

 

Bedruckte tranen, te besprengen;¹³⁴²

 

Ja tranen met hun bloet te mengen,

 

En uit te storten ons gebet;

1345

Daer dat doorluchtigh root¹³⁴⁵

1318 de wraeck: nl. van Herodias; 's konings disch: het feestmaal van Herodes.

1319 Zoo tradt enz.: vgl. vs. 1185; moedight: bemoedigt.

1320 strax: terstond.

1322 op August: aan Augustus, nl. Keizer Nero; bé: bede.

1325 vgl. vs. 366-67.

1328 by: met; men hange mij met de voeten naar boven.

1331 afgront: hel.

1332 Versteken: verstoken.

1325-33 Over Petrus' verlangen om met 't hoofd omlaag gekruisigd te worden geeft Baron. (69, 19) tal van oude getuigenissen.

1335 't hoogh gerecht: de plaats der exekutie.

1336 Trauwanten: dienaars; beiden: wachten.

1338 't Apostolisch spoor: het spoor der Apostelen, in letterlijken zin.

1340 lijdzaem: geduldig.

1342 Bedruckte tranen: tranen van druk en rouw.

1345 Daer: daar, waar; doorluchtigh root: verheven bloed.

[p. 282]

 

Zal vloeien, uit zoo heilige aderen.

 

O Stat, heeft een wolvin uw Vaderen¹³⁴⁷

 

Gelickt, gezooght; waerom verstoot¹³⁴⁸

 

Ghy, grimmiger van aert,

1350

Dees Vaders? och! waer sleept ghy henen¹³⁵⁰

 

De Meesters, die, met eedler steenen,¹³⁵¹

 

Uw muuren trecken hemelwaert?

 

Van waer uw Godtsdienst, door de wolcken,¹³⁵³

 

Wort toegeblazen allen volcken.

Tegenzang:

1355

Het Heidensch Rome most¹³⁵⁵

 

Van outs, door bloet, zijn grootheit baren,

 

En oorloogh blazen zoo veel jaren:

 

Dat heeft van Remus af begost;¹³⁵⁸

 

Van dat de broeder sloegh

1360

Ter neder zijnen vollen broeder:^1359-60

 

Gelijck nu lest de zoon zijn moeder,¹³⁶¹

 

Die hem, haer hoop, ter weerelt droegh,

 

En zette in top van 't Rijck.¹³⁶³

 

Zou die zijn moeder zoo durf loonen,

1365

Dan onze Vaders noch verschoonen;¹³⁶⁵

 

Zoo was hy niet zich zelf gelijck.

 

Maer 't Christensch Rome moet

 

Door martelbloet zijn grootheit baren,

 

En worstelen door veel gevaren.

1370

Ons Vaders stichten nu in bloet

 

Een nieuwe stat, die, door hun lyden,

 

Meer wint, dan d' oude, door haer strijden.^1370-72

Toezang:

 

Dat's meer dan op zijn Persiaens gestreên,¹³⁷³

 

En deizende de kans

1347 De sage verhaalt hoe de eerste stichters van Rome, Romulus en Remus, in een grot door een wolvin werden gevoed.

1348 Gelickt: voor de vormgeving, zooals Vondel de middeleeuwsche opvatting over de berin vasthoudt en hier op de wolvin toepast.

1350 Dees Vaders: de geestelijke vaders van een nieuw gesticht Rome, Petrus en Paulus.

1351 De Meesters: de leermeesters en bouwmeesters; eedler steenen: de levende steenen der geloovigen, vgl. Openb. XXI, 19.

1353 Van waer: van welke muren af, vgl. Opdraght vs. 1, en noot aldaar.

1355 most: moest.

1358 Dat heeft enz.: dat is zoo al van Remus' tijden, dus van 't begin af; heeft begost: is begonnen, Brabantsche vorm, ook een enkele maal in den Statenbijbel gebruikt.

1359-60 Het heet dat Romulus zijn broer, die naar de alleenheerschappij stond, doodsloeg.

1361 lest: laatst; de zoon zijn moeder: Nero vermoordde zijn moeder Agrippina.

1363 Door Agrippina's bemiddeling nam Claudius Nero als zoon en opvolger aan.

1365 onze Vaders: Petrus en Paulus.

1370-72 vgl. Opdraght vs. 15-17 en vs. 1281-83.

1373 Dat, nl. lijdend overwinnen, zooals de Apostelen deden, is nog roemrijker dan strijden op zijn Persiaens: op de wijze der Perzen of Parthen, die deizende: vluchtende streden en dan door achteruit schieten overwonnen. Vondel moet 't oog gehad hebben op Tac.-Hooft, VI, 35, waar de ‘verscheide gedaanten van vechten’, der Parthen, Meden en Perzen beschreven worden.

[p. 283]

1375

En onverwelckbren krans¹³⁷⁵

 

Geruckt van 't hooft der trotste mogentheên.¹³⁷⁶

 

Nu neemt uw' toevlught niet,

 

In 't uiterste verdriet,

 

Naer Capitool, of Jovis vogelen,¹³⁷⁹

1380

En goude standertgoón:

 

Zoeckt heul aen Jesus troon,¹³⁸¹

 

In schaduw van d'Apostlen, en hun vlogelen.¹³⁸²

1375 onverwelckbren krans: lauwerkrans der overwinning, ‘de onverwelkbare krans der heerlijkheid’, I Petr. V, 4.

1376 trotste mogentheên: de Roomsche mogentheit, waar Tac.-Hooft ook meermalen van spreken voor: Romeinsche heerschappij.

1379 Capitool: op 't Kapitool werden de drie voornaamste beschermgoden van Rome vereerd, vgl. vs. 754; Jovis vogelen: de vogels van Jupiter, de arenden, veldteeken der Romeinsche legioenen en voorteekens van krijgsgeluk, Tac.-Hooft I, 39; II, 17.

1381 heul: heil en troost.

1382 vlogelen: vleugelen.