De werken van Vondel. Deel 4. 1640-1645

[p. 78]

Spreeckende Personagien.

Rey van Engelen.

Joseph.

Simeon.

Levi.

Iudas.

Ruben.

Vrachtmeester.

Zwygende.

d' Andere zes Broeders.

[p. 79]

Joseph In Dothan. Het eerste bedryf.

REY VAN ENGELEN. IOSEPH.

Rey van Engelen:

 

Ziet Joseph, Rachels zoon, en Jakobs staf en stut,^{vs. 1}

 

Hier slaepen in de hey, by dien bemoschten put;

 

Waer langs de heirbaen loopt naer Dothan, en die weien,³

 

Daer hy zijn broeders zoeckt: terwijl wy hemelreien

5

Door last des hemelvooghts hem naerstigh gade slaen,⁵

 

Die zich, te nacht heel spa, toen d'ondergaende maen

 

In 't gras viel, hier, vermoeit van reizen, neêr ging leggen,⁷

 

In 't woest en eenzaem veldt, begroeit met ruighte en heggen;⁸

 

Als of hy d'Engelen en Godt, die overal

10

Met zoo veel starren waeckt, alleen de wacht beval,¹⁰

 

En onbekommert was voor onraet, en voor dieren,

 

Die, in dees wildernis, van dorst of honger tieren.

 

O hemelkint, ô zorgh der Englen, slaep vry heen,¹³

 

En wandel dan gerust: wy tellen alle uw treên.¹⁴

15

Wy baenen u den wegh, door steenrots ruighte en doren,

 

Naer 's werelts heerschappy, en hoogheit, u beschoren

 

Tot wasdom van 't geslacht, het welck zijn' oirsprong nam¹⁷

 

Uit uw' stantvastigen outgrootvaêr Abraham;¹⁸

 

Wiens hoop een keten smeedt van endelooze schakelen,¹⁹

20

Der neven, hem belooft door onverzierde orakelen;²⁰

 

Waer van ghy, eedle spruit, het wercktuigh strecken moet,²¹

 

En leggen d'eersten steen en grontsteen, aen den voet

 

Van 't stamhuis, 't welck, eerst laegh van top en naeuw besloten,²³

 

Ten leste met zijn hooft, de starren komt te stooten,

25

En reickende voorby den op- en ondergangk,²⁵

 

Het aerdrijck en den doot en afgront houdt in dwangk:

vs. 1 Rachels zoon: Joseph en Benjamin waren zonen van Jacobs meest geliefde vrouw Rachel; de tien broeders waren zonen van Bilha en Zilpa (Genesis XXXVII, 2-3).

3 heirbaen: grote verkeersweg.

5 hemelvooght: de Heerser in de hemel, God; gade slaen: bewaken.

7 In 't gras viel: aan de horizon verdween.

8 ruighte: struikgewas.

10 Met zoo veel starren: als ogen, op de mensen gericht; beval: toevertrouwde, overliet.

13 heen: voort.

14 wandel: reis.

17 wasdom: groei, welvaart.

18 stantvastigen: nl. in zijn Godsvertrouwen; outgrootvaêr: overgrootvader.

19 Die de hoop koesterde op een onafgebroken reeks nakomelingen (neven).

20 onverzierde: niet verzonnen, geloofwaardige, nl. voorspeld door de engel des Heren (Genesis XXII, 17).

21 strecken: worden.

23 naeuw besloten: gering van omvang (naeuw: eng).

25 op- en ondergangk: het verre Oosten en Westen, dus over de gehele aarde. Uit dit stamhuis zal eens Jezus geboren worden (van wie Josef de voorafbeelding is), die over de aarde, dood en hel (de afgront) zal triomferen (in dwangk houden).

[p. 80]

 

Dies of u in den slaep yet naers zy voorgekomen²⁷

 

Van 't naeckende ongeval, dat doe uw' geest niet schroomen.

 

Maer ziet, hy reckt zijn leên, en geeuwt, om met het licht²⁹

30

Te heffen in de lucht dat jeughdigh aengezicht.

 

Hy rijst, de zon met hem. Daer staet hy op zijn voeten.

 

Laet hooren, hoe hy Godt en 't morgenlicht zal groeten.

Ioseph:

 

De zon verlaet de kim, veel schooner danze plagh.

 

Zy weckt my uit den droom met een' gewenschten dagh,³⁴

35

En schittert in den dauw en bloemen, nat van droppen.³⁵

 

Daer doet zich 't lantschap op, en Dothans steile toppen,³⁶

 

Met bey zijn heuvelen, van klaver dicht begroeit,

 

Beplant met vijgh olijf en wijngaert, en besproeit

 

Van bronnen om end om, waer uit de beecken spruiten.³⁹

40

De harders, op voor zon, gaen koy en stal ontsluiten,⁴⁰

 

En trecken beemdewaert. my dunckt, ick hoor alree

 

Het loeien en 't geblaet van 't broederlijcke vee.⁴²

 

Hoe strijckt my dat geloey van 't hart dees zwaerigheden,⁴³

 

Waer van mijn geest te nacht benart scheen, en bestreden.⁴⁴

45

Wat droomt men zomtijts niet, dat luttel nadruck heeft;⁴⁵

 

En 't moet een bloohart zijn, die veel om droomen geeft.⁴⁶

 

My docht ick wert omringt van negen wreede slangen,

 

Zich stellende in 't gelit en schrap, om my te vangen.⁴⁸

 

Zy geesselden in 't eerst malkandren met den start,⁴⁹

50

En sarden haeren wrock door stramen, en door smert.⁵⁰

 

De gramschap steegh allengs in 't hooft, en quam gevlogen

 

En sloegh, gelijck een brant en lichte vlam, ten oogen

 

Als door twee vensters, uit in 't ende, en dreef en drong

 

De groene gal en 't blaeuw vergift tot op de tong;⁵⁴

55

Geslepen als een pijl, toeleggende om te micken,⁵⁵

 

En drillende in de keel, verhit om bloet te slicken.⁵⁶

 

Dat gaf een naer gezicht. de duisternis verdween,⁵⁷

 

En wert geklooft, waer 't vier door d'ope blicken scheen.⁵⁸

27 Dies: daarom; of: indien; yet naers: iets angstwekkends, onheilspellends.

29 Dit vers luidt in de latere drukken: Maer ziet eens, hy ontwaeckt, om vrolijck met het licht.

34 een' gewenschten dagh: haar welkom licht.

35 dauw en bloemen: bedauwde bloemen.

36 doet zich op: opent zich, verschijnt door het rijzende licht.

39 om end om: overal.

40 harder: Hollands-dialekties naast herder.

42 broederlijcke: van mijn broeders.

43 zwaerigheden: sombere voorstellingen.

44 benart: beangstigd; bestreden: aangevallen, gepijnigd.

45 luttel nadruck heeft: weinig betekent.

46 bloohart (possessieve samenstelling): bangerd.

48 schrap (zich stellende): zich gereed houdende.

49 start: blijkens het rijm op smert met è-klank bedoeld.

50 sarden: prikkelden; door stramen, en door smert: door pijnlike striemen (stramen is nog Antwerps).

54 De groene gal: zetel van de gramschap; blaeuw is een vast epitheton van het gif.

55 toeleggende: zich toeleggende op, geneigd tot.

56 drillende: trillende.

57 naer: angstwekkend.

58 ope: volgens de renaissance-grammatika meervoudige vorm van open; blicken: ogen.

[p. 81]

 

'k Zagh blaeu en scheemrend gout den rugh vol schubben spickelen,⁵⁹

60

En 't lange lijf zich uit en in met krullen wickelen.

 

Ick hoorde 't sissen van haer becken, geel van zucht;⁶¹

 

Als moeders geest (zoo 't scheen) het hooft in onze lucht⁶²

 

Opsteeckende uit den put, met nagelen en handen

 

Heur slordigh hair de borst en 't aenzicht aen quam randen,⁶⁴

65

En stooren mynen slaep met heesch en droef misbaer:

 

Op zoon, op op, vlie wegh. uw leven loopt gevaer.

 

'k Vloogh op verbaest. ick zagh verbaest rontom my heenen,⁶⁷

 

Maer zagh noch hoorde niets, als driemael deerlijck steenen⁶⁸

 

Uit dezen put, toen ick my weer te ruste ley.

70

Daer na scheen 't of 'er een al fluisterende zey:

 

Schep moedt, ô jongeling, Got zal uw reize zegenen.

 

'k Wil dan, getroost in Got, mijn' broedren gaen bejegenen,⁷²

 

En groeten hen van verre, ootmoedigh en beleeft,⁷³

 

Uit vaders naem, die my tot hen gezonden heeft.

75

Een heusche groetenis kan onlust en krackeelen⁷⁵

 

En huistwist, tusschen bloet en broeders zomtijts heelen,⁷⁶

 

En harten strengelen door onderlingen vreê

 

En vrientschap; en misschien waer in ick hun misdeê⁷⁸

 

Door onbedachtzaemheit, waer uit yet quaets moght wassen.

80

Zulck een bejegening wil my den jongste passen.⁸⁰

 

Mijn Vader maeckte my wel eer dat vredespoor,⁸¹

 

Won zoo zijn broeders hart, en ging zijn zoonen voor.

 

Doch 'k wil mijn trouwe broêrs niet by mijn' oom gelijcken,⁸³

 

Die, wildt van aert, zijn' broer veel jaren dwong te wijcken⁸⁴

85

Naer Laban onzen oom; wiens vee hy dreef te wedt⁸⁵

 

En wey, tot dat de tijdt dien wrock had neergezet.⁸⁶

 

Indien 't mijn lippen aen bevalligheit moght faelen;⁸⁷

 

Zoo wil die milde Got, wien zoo veel nachtegaelen⁸⁸

 

Nu, met hun nuchtre keel vol orgelen, om strijt⁸⁹

59 scheemrend: glanzend; den rugh vol schubben: de geschubde rug. Waarschijnlik stelt Vondel zich die slangen als draakachtige monsters voor; vgl. de ‘geschubde draeck’ in Adam in Ballingschap, vs. 618; spickelen: bespikkelen.

61 zucht: kwaadaardigheid (eig. synoniem van ziekte; Vondel denkt hier aan de uitwerking van de gal; vgl. geelzucht).

62 in onze lucht: d.w.z. komende uit de onderwereld hier op aarde.

64 slordigh: verward loshangend; aen quam randen: openkrabde en verwarde.

67 verbaest: hevig ontsteld.

68 deerlijck: deerniswekkend.

72 getroost in: vertrouwende op; gaen bejegenen: tegemoet gaan.

73 beleeft: vriendelik.

75 heusche groetenis: vriendelike begroeting.

76 bloet: bloedverwanten.

78 misschien waer in: als ik hen wellicht ergens in (vgl. voor deze constructie Tijdschr. v. N.T. en L. XLV, 295).

80 wil: zal.

81 Mijn vader Jacob bereidde mij de weg, gaf mij het voorbeeld om vrede te stichten, toen hij zijn broeder Ezau nederig naderde (Genesis XXXIII, vs. 3).

83 gelijcken: vergelijken.

84 dwong te wijcken: voor de bedreigingen van Ezau vluchtte Jacob naar zijn oom Laban (Genesis XXVII, vs. 42-43).

85 wedt: drenk- en waadplaats voor het vee.

86 neergezet: tot bedaren gebracht.

87 bevalligheit: vriendelike woorden; faelen (onpersoonlik gebruikt): ontbreken.

88 wil: moge.

89 nuchtre keel: nog frisse keel (nuchter werd in de 17de eeuw gebruikt voor al wat op de morgen betrekking heeft (Ned. Wdb. IX, 2203).

[p. 82]

90

Vast groeten mynen mont, zyne eere toegewijt,⁹⁰

 

Met paradijsdaeuw toch besprengen, om te spreecken,⁹¹

 

't Geen d'ooren lecker smaecke, en eendraght op kan queecken:

 

Godts Engel, die weleer mijn' Vader heeft geleit,⁹³

 

Geley my eerst naer stat, om 't zekerste bescheit.⁹⁴

REY VAN ENGELEN.

Zang:

95

O Bronaer der alziende zorgen,⁹⁵

 

Wat leit uw oirsprong diep verborgen

 

En duister, niet alleen voor 't oogh

 

Der menschen, maer oock zelf voor Engelen,⁹⁸

 

Eer zy zich onder menschen mengelen;

100

En nederdaelen, van om hoogh;

 

Daer d'allerhooghste zit gestegen,

 

Om naer zijn wijsheit t' overwegen,

 

Wat na ter werelt zal geschiên;¹⁰³

 

Het welck hy zomtijts spelt door droomen,¹⁰⁴

105

Op dat zijn wit, in 't licht gekomen,¹⁰⁵

 

Hem tot een grooter glori dien.

 

Laet haeters slincke hant vry zaeien,¹⁰⁷

 

Godts rechte weet de vrucht te maeien.¹⁰⁸

 

't Gaet boven menschelijck vermoên,¹⁰⁹

110

Dat wy met Joseph herwaert reizen

 

Naer Dothan, en van Memphis deizen,

 

Om derwaert grooter sprong te doen.

Tegenzang:

 

Ja Vader, laet de menschen ruicken,¹¹³

 

Hoe ghy de quaden kunt gebruicken,¹¹⁴

115

Ten goede van het aertsch geslacht;

 

Als ghy violen onder doornen

 

Gaet plucken, en uwe uitverkoornen

 

Door uw beleit zet in hun kracht.¹¹⁸

 

De deughden en de huisgebreken¹¹⁹

90 vast: reeds.

91 besprengen: bevochtigen.

93 Toen hij nl. Ezau tegemoet trok (Genesis XXXII, vs. 1).

94 naer stat: Dothan; om 't zekerste bescheit: om de meest betrouwbare inlichtingen omtrent mijn broeders.

95 O bron van zorgzaamheid, die alles doorziet, d.i. God.

98 zelf: zelfs.

103 na: later.

104 spelt: voorspelt.

105 wit: bedoeling.

107 haeters slincke hant: de linkerhand van die hem haten (nl. zijn broeders): de linkerhand bewerkt het ongunstige lot.

108 rechte: rechterhand.

109 vermoên: verwachting; volgens menselike berekening gaat Josef, door Noordelik naar Dothan te trekken, zich verwijderen (deizen) van Egypte (Memphis), maar God beschikte dat hij juist door verkocht te worden, zijn bestemming in Egypte naderbij zou komen.

113 ruicken: ervaren.

114 de quaden: de slechte mensen, of: de rampen, tegenspoed.

118 zet in hun kracht: tot volle ontwikkeling van hun krachten brengt.

119 huisgebreken: gebreken die zich in het huiselik leven openbaren (Ned. Wdb. IV, 488).

[p. 83]

120

Dus by malkanderen geleken¹²⁰

 

Vertoonen klaerder elck heur aert.¹²¹

 

Niet ruwe, maer geslepe steenen

 

Een' kostelijcker glans verleenen.¹²³

 

Een puicksteen is wel slypens waert.¹²⁴

125

De puicksteen heldert op door 't schuuren,

 

En kan de proef en 't oogh verduuren.¹²⁶

 

Zoo zal oock Josephs braeve jeught¹²⁷

 

Dan d'allerdomsten op doen mercken,¹²⁸

 

Als zy verstreckt, om op te wercken,¹²⁹

130

De puick- en proefstof van de deught.¹³⁰

Toezang:

 

Zoo verre en uitheemsch van zyne ouders,¹³¹

 

Verwacht het dienstbre juck dees schouders,

 

Die, onvolwassen en noch zwack,

 

Geschapen zijn een Rijck te schragen;

135

Een' koning zelf te helpen draegen

 

Dat onverdraegelijcke pack,¹³⁶

 

En weelige oeghsten op te laden,¹³⁷

 

Om magre jaeren te verzaden.

120 geleken: vergeleken (vgl. vs. 83).

121 Komen door het kontrast duideliker uit.

123 kostelijcker, nl. dan de ruwe.

124 Het slijpen van de edelsteen is het beeld van de beproevingen die Jozef wachten.

126 de proef en 't oogh: het onderzoekende oog.

127 braeve: voortreffelike.

128 op doen mercken: opmerkzaam maken.

129 verstreckt: dient; op te wercken: beter te doen uitkomen. Volgens het Ned. Wdb. (XI, 1377) is dit beeld ontleend aan de tekenkunst, maar het kan evengoed een techniese term zijn van de bouwkunst (doen oprijzen), of van de beeldhouwkunst: relief geven (Ned. Wdb.). In het Antwerps kent men nog: de boter opwerken: met zout vermengen om ze voor bederf te vrijwaren. Ook dat zou in dit verband passen.

130 De puick- en proefstof: de voortreffelikste stof, die anderen tot voorbeeld strekt.

131 uitheemsch: buiten zijn ouderlik huis; van zyne ouders is te verbinden met verre.

136 onverdraegelijcke pack: nauweliks te torsen last van het bestuur.

137 weelige: overvloedige.

TEKSTKRITIEK: vs. 92 heeft in de oude uitgave aan 't einde geen leesteken; in alle volgende een dubbele punt.