Recensies!

[p. 7]

1 · De jaren vijftig en een hardnekkig misverstand

Na de Tweede Wereldoorlog begint de wereld opnieuw. Discriminatie van vrouwelijke schrijvers door recensenten komt dan niet meer voor. Dat dachten veel wetenschappers en literatoren althans tot voor kort. Een voorbeeld daarvan is de bundel Schrijfsters in de jaren vijftig (1991) van Margriet Prinssen en Lucie Vermij. Zij schrijven dat de vrouwen toentertijd juist een ‘gunstige ontvangst’ kregen. Ook Bert Bukman en Matt Dings zeggen in hun artikel ‘De Meisjes van de Boekenschrijffabriek’ (1995) dat de recensenten schrijvende vrouwen tussen de twee wereldoorlogen wel onderwaardeerden, maar dat dat voor de jaren vijftig ‘moeilijker vol te houden’ is. En vele anderen denken met hen: na 1945 valt het allemaal wel mee.

Maar onderzoek bestond er tot voor kort niet over dit onderwerp. Veel aspecten van de literatuur en het literaire leven van de jaren vijftig zijn onder de loep genomen, maar dit niet. Men nam dus op basis van losse indrukken aan dat er in die tijd niet meer gediscrimineerd werd naar sekse. Inmiddels is gebleken dat deze indrukken jammer genoeg niet kloppen. Daarom wordt hier verteld over de nieuwste stand van zaken op dit gebied. Ik zal laten zien hoe in de recensies uit die tijd de genderopvattingen van de recensenten te vinden zijn, dat wil zeggen de stereotypen, normen en waarden die zij er over beide seksen op na hielden. Daarbij zal het ter wille van de overzichtelijkheid alleen om recensies over prozaboeken gaan. Tot ‘de jaren vijftig’ reken ik ook de eerste vijf naoorlogse jaren; het gaat dus steeds om de tijd tussen 1945 en 1960.

Dit boek beperkt zich echter niet tot een bespreking van recensies en recensenten uit de jaren vijftig, maar wil ook een

[p. 8]

breder inzicht verschaffen. Om te laten zien waar de toenmalige genderopvattingen vandaan kwamen, grijpt het volgende hoofdstuk allereerst terug naar de rigoureuze literaire veranderingen die zich in de achttiende eeuw hebben afgespeeld. Ze hebben ook de tijd na de Tweede Wereldoorlog nog beïnvloed. Hoofdstuk 3 vertelt in het algemeen over de recensenten van de jaren vijftig. In hoofdstuk 4 komt ter sprake waar men in recensies op dient te letten als men genderopvattingen op het spoor wil komen. Er is een aantal constanten dat ook na 1960, en zelfs in de eenentwintigste eeuw, nog opduikt. Wie die constanten leert kennen, is in staat om zelf kritisch met recensies (en andere teksten) om te gaan.

De twee daarna volgende hoofdstukken demonstreren concreet wat er in de recensies van de jaren vijftig te vinden valt. In hoofdstuk 5 is er aandacht voor de kwalitatieve methode, voor het analyseren van argumentaties in een recensie. Wat is er mis als iemand over Hella Haasse schrijft dat zij in haar roman De ingewijden een ‘tedere aandacht voor landschap en mens, speciaal in hun prille staat’ vertoont? Of als Harry Mulisch te horen krijgt: ‘Met een furor die ouderen hem zullen benijden pakt hij zijn zaken aan’? Hoe men op een kwantitatieve manier, door te tellen, een ongelijke behandeling van vrouwen en mannen kan vaststellen, toont hoofdstuk 6.

De genderopvattingen die bij de recensenten gevonden zijn, dus hun stereotypen en vooroordelen over mannen en vrouwen, worden in hoofdstuk 7 nader verklaard door te kijken naar de genderopvattingen van hun tijdgenoten. In literatuuroverzichten wordt het literaire leven van de jaren vijftig altijd getypeerd als opstandig, strijdbaar en dwars. Als voorbeelden dienen dan schrijvers als Willem Frederik Hermans, Anna Blaman, Gerard (van het) Reve en anderen. Zo liet Hermans de hoofdpersoon in zijn roman Ik heb altijd gelijk (1951)

[p. 9]

tekeergaan tegen de katholieken. Hij kreeg hiervoor een proces aan zijn broek en werd pas eind 1952 vrijgesproken. Blaman veroorzaakte veel deining met Eenzaam avontuur (1948), omdat die roman te veel over seksualiteit in plaats van liefde zou gaan, en er een lesbische vrouw in voorkwam. Deze keer kwam het niet tot een proces, maar wel werd zij in een ‘openbaar tribunaal’ tijdens de Boekenweek van 1949 veroordeeld. Op basis van zulke gevallen heeft men altijd gesproken van een ‘botsing’ tussen het literaire en het maatschappelijke leven in de jaren vijftig. Maar hoe dwars was het literaire leven eigenlijk als je de genderopvattingen bekijkt die men hanteerde? Is er dan nog steeds sprake van een botsing met het maatschappelijke leven?

Tot slot keren we terug naar de grote lijn die aan het begin is uitgezet. Hoofdstuk 8 beschrijft hoe de negatieve oordelen van de recensenten over vrouwelijke auteurs onze kijk op de jaren vijftig tot op heden beïnvloeden, maar ook hoe men begonnen is deze onevenwichtigheid door middel van genderonderzoek bij te sturen. Daarnaast houden genderonderzoekers de vinger aan de pols wat de opvattingen van hedendaagse recensenten en andere literatoren betreft, en lezers van recensies kunnen daar eveneens een kritische bijdrage aan leveren.

Wellicht wordt de lezer zich in de loop van mijn betoog (meer) bewust van eigen genderopvattingen. Wij willen in Nederland dat vrouwen en mannen gelijke kansen krijgen en gelijk behandeld worden, ook in de literaire wereld. Maar tegelijkertijd zitten ook vandaag nog stereotiepe ideeën over beide seksen ingebakken in onze cultuur, en dus in iedereen. Deze ideeën doen vrouwelijke auteurs en literatoren (vaak onbewust en onbedoeld) tekort, dus is het van belang meer greep op deze mechanismen te krijgen. Dit boek hoopt daaraan een bijdrage te leveren. Voor wie verder wil lezen is aan

[p. 10]

het eind per hoofdstuk een lijst met artikelen en andere publicaties opgenomen waarvan voor dit boek gebruik is gemaakt.