Kunst als kritiek

[p. 51]

politieke tendens en literaire kwaliteit. de schrijver als producent

De opstellen van Benjamin over Bertolt Brecht (verzameld in Versuche über Brecht) betreffen voornamelik de Brecht in de periode van zijn leerstukken, waarin hij teorie en ook kunst als direkte handleiding voor de praktijk zag. Benjamin zocht deze onderneming, die alleen in het licht van de eisen van die tijd, nl. de tijd van het opkomend fascisme, begrepen kan worden, krities te legitimeren. In Brecht vond hij de dialektikus die de teorie met een praktijk verbond, iets wat op hem, die toch gezien zijn intellektuele geschiedenis geheel en al verbonden was met de spekulatieve teorie, een grote aantrekkingskracht moest uitoefenen.

Zoals uit alle in deze bundel opgenomen artikelen blijkt, verbond Benjamin zijn kunstkrities werk uitdrukkelik met een analyse van het fascisties denken dat een materiële macht aan het worden was. Zijn werk moet daarom op een lijn gesteld worden met dat van Bloch, Horkheimer en Adorno. Vanwege zijn bekentenis tot het dialekties materialisme en politiek tot het kommunisme in de 20-er jaren heeft hij van verschillende medewerkers van het Zeitschrift für Sozialforschung (waarvan hij financieel afhankelik was) fundamentele kritiek gekregen.

Zijn ‘bekering’ tot het marxisme is niet zo vreemd als men haar ziet tegen de achtergrond van de problematiese situatie waarin toentertijd de generatie van joodse schrijvers verkeerde. De aantrekkingskracht ging voor hen niet zo zeer uit van het marxisme als leer, maar eerder van het kommunisme als revolutionaire beweging, omdat dat meer impliceerde dan alleen een kritiek op de heersende maatschappelijke en politieke toestand, - ze bouwde nl. voort op het geheel van een politieke en geestelike traditie. De geschiedenis en de traditie zijn dan ook konstitutieve elementen van

[p. 52]

Benjamin's denkwereld (zoals bv. ook bij Karl Kraus en Kafka).

Het teoreties aspekt van het marxisme dat hem het meest fascineerde was de analyse van de bovenbouw, die door Marx schematies is aangegeven. Als hij bv. Baudelaire bestudeerde (vanaf '27 tot aan zijn dood werkte hij aan het kompleks ‘Pariser Passagen’) was dit dan ook om in Baudelaire de geschiedenis gekoncentreerd te zien in de begintijd van het kapitalisme.

Benjamin heeft zich bezig gehouden met zowel literatuur als beeldende kunst, filosofie en godsdienstwetenschap, sociologie, geschiedenis, fotografie en film. Hij is een van de weinigen die geprobeerd hebben een begin te maken met een sociologiese benadering van de kunst en de literatuur, niet door de kunst te behandelen als bewijsmateriaal voor een hypotese die wezensvreemd aan haar zou zijn, zoals in de vulgair-marxistiese partijburoos gebeurd is, maar door de materialistiese determinatie van het kulturele karakter op te zoeken in het kunstwerk zelf, in zijn techniese faktuur.

In De auteur als producent neemt hij de tegenstelling op waarmee Lukács Trotzki te lijf ging in Tendenz oder Parteilichkeit (1932).

Het sleutelwoord in Benjamin's artikel is het begrip ‘techniek’, waarmee hij de relatie onder- en bovenbouw wilde oplossen; techniek als transmissie van materiële en ideële produktiviteit. Op die manier probeert hij aan de aporie waartoe de tegenstelling vorm-inhoud en de verhouding tendens-kwaliteit leidt, te ontsnappen. Techniek ziet hij dan niet louter als instrument of kunstmiddel, maar als materialisatie van denkbeelden (denktechniek) en zienswijzen (kunsttechniek). Hij gebruikt het begrip krities, enerzijds tegen de positivisten die (vanaf het eind van de vorige eeuw) in de ontwikkeling van de technologie alleen de vooruitgang van de natuurwetenschappen zagen en niet de achteruitgang van de maatschappij, en anderzijds tegen een bepaalde vorm van kultuurkritiek die a priori vijandig stond

[p. 53]

tegen alle techniek en de schijn opeiste van een kultuur die buiten het maatschappelik arbeidsproces staat, waardoor ze het ‘funktionscharakter’ van techniek versluiert, nl. voorzover techniek de mogelikheid verschaft de boeien van de produktieverhoudingen te doorbreken, en daarmee korresponderend ook het emancipatoriese karakter van kunst versluiert. In dit perspektief kan Benjamin de schrijver definiëren als producent, niet zozeer als producent van (politieke) uitspraken en formules, maar wat hij produceert zijn uitdrukkingswijzen: vormen en produktiemiddelen van bewustzijn.

Over Walter Benjamin:

Über Walter Benjamin, Edition Suhrkamp, 1968 (Adorno, Bloch, Rychner, Scholem, Selz, Holz, Fischer).

Rolf Tiedeman: Studien zur Philosophie Walter Benjamins.

Th.W. Adorno: Über Walter Benjamin. Suhrkamp 1970.

H. Salzinger: W. Benjamin - Revolutionstheologe, in: Kürbiskern, 4/68.

Hannah Arendt: Walter Benjamin, I-III, in: Merkur, 1-4/1968; in H. Arendt; Benjamin, Brecht - Zwei Essays. Piper 1971. Alternative, Nr. 56/57, 59/60.

Benjamin, Heartfield, Lethen, Boehmer, Vogelaar: De auteur als producent, sun, juli 1971.