Doortocht. Een oorlogsdagboek 1940-1945

7 Augustus (Den Bosch)

Op den ouden grond voel ik mij rustiger, zekerder worden. In Amsterdam was er dat gejaagd en vermoeiend omgaan in het sombere feest der horde. De tragiek van het Jodenvolk, de grauwe wijken van het ghetto, de nachtelijke wegvoeringen, de sinistere verhalen, die je aan het ontbijt gratis verschaft werden naast de broodflinters met theesurrogaat: massa-zelfmoord, mishandelingen, onteeringen, namen als kwade koortsen bezit van mijn wezen. Hier kropen de emoties hoog, als water dat reikt tot aan den mond. Het werden fysieke pijnen, die ik meesleepte; krampen, hoofdpijn of doffe lamlendigheid.

Nu eerst kan ik me dien toestand van halfbewust leven volkomen realiseeren. Ik droeg een vreemde in mij om. Hij zat somber op een terras, zweeg uren aan één stuk en verschool zich tusschen steile gedachtenmuren. Dan weer praatte hij verward een avond vol, sloeg de woorden stuk op den tijd, trachtte - in oogenblikken van vage bewustwording - de stukken weer aaneen te lijmen en smoorde ten slotte de laatste stamelingen in den rook van nòg meer sigaretten.

Met een zwaar, donker hoofd kroop hij in bed, lag in heftige angstdroomen - vol tijdssymboliek - en ontwaakte met een doffe pijn boven de oogen, die hem uit den spiegel rood en gezwollen aanstaarden.

Hij zwierf opnieuw door Amsterdam, zag de groteske offerdansen van het gelaarsde vulgus rondom het kluwen veroordeelden. De tam-tams der horde joegen hem voort. Hij herkende zichzelf niet meer in het spiegelbeeld, dat hem tegemoet kwam uit de winkelruiten.

Alleen aan de grachten keerde er iets eigens in hem terug.

[p. 101]

Hij voelde zich rustig worden bij het rhythme dat in hem omging, bij het verborgen vers dat in hem leefde. Hier vond hij een aanknoopingspunt met zijn vroegere ik. Hier herkreeg hij het gedachte-woord, dat boomen en gevels, water en bruggen overspande en verbond.

Later, als hij op zijn hotelkamer lag, zijn beenen als overbodige attributen aan het voeteneind van zijn bed, de armen slap, het hoofd in het kussen, was er niets meer. Niets dan dagdroomen die hem overwoekerden. Traag maakte zijn bloed den kringloop. Soms spatte woede als een delirium in hem omhoog. Prompt volgde de geestelijke kater.

Dat gevoel van onwezenlijkheid bleef over hem, tot Holland in een grauwen regenmiddag achter hem dichttrok. Utrecht had hem één langen, troosteloozen indruk gegeven. In den trein verergerde de doffe pijn boven zijn rechteroog door het grijze licht, dat koel boven de polders stond. Hij zweeg. De oogleden, die als zware metalen sluitingen waren, vielen telkens dicht. Hij zag de groote, gele borden aan den ingang van het Jodenkwartier, de eenzame synagogen en het schichtige volk. Hij hoorde weer de woorden van den Jodenjongen op den hoek van de Breestraat: ‘Wedden; wedden om een tientje, dat ze mij eerder weghalen dan jou?’ Ellende als laatste handelsobject. Hij zag de oogen van de donkere vrouw aan de bar van Caliente. Zal het goed doen op helder beddegoed. Voor één nacht vergeet je den heelen beestenboel met zoo iets naast je. De Maasbrug schiet in zwarte diagonalen langs hem heen. Brabant. Hier en daar plukken bosch tusschen de velden. De boerderijen armelijker. Op het Bossche stationsplein slaat de regen hem in het gezicht. Hij draagt zijn koffer. Zijn lijf klaart op. 's Avonds gaat hij met zijn gezel door het stille, duistere park. De wandeling vermoeit hem niet. Langzaam trekt de vreemde uit hem weg.