Doortocht. Een oorlogsdagboek 1940-1945

25 September

Dolend door de herfstbosschen, dacht ik aan Leningrad, de millioenenstad, ingesloten door de nazilegers. Rondom mij vielen met zachte tikken de eikels neer. De lucht was even bitter reeds. Tusschen de kruinen der beuken door waasde een bleeke hemel. En ik dacht aan Leningrad. Ik gaf mij over aan de beelden van vernietiging, gruwzamen dood en onmenschelijke beproeving, zooals ik het had gedaan tijdens het beleg van Warschau. Ik dwong mijzelf de verschrikkingen te ondergaan van onophoudelijke luchtbombardementen, beschieting met vestingartillerie, van wekenlang leven in kelders en bunkers met een minimum aan voedsel en water. Het was stil om mij heen. Een enkele vogel riep ver voor mij uit. Blaren ritselden; kleine, brekelijke geluiden. Deze stilte en het aarzelend omgaan der

[p. 69]

dingen daarin beklemden mij echter onzegbaar. Zij maakten dat mijn verbeeldingen scherp doorkwamen. Zij zetten ze gloeiend en trillend vlak voor mij, zoodat ze voor al mijn zinnen waarneembaar werden. Ik vluchtte tenslotte naar den straatweg met de witte villa's en de kweekerijen. Ik zag mijn weg afgebakend door brandende ruïnes. Ik klom over puin en verwrongen staalskeletten. Vrouwen met bloedige verbanden om het hoofd renden mij voorbij, machinepistolen in de vuist. Een kind gilde. Er liep een hond langs den straatweg, een kleine, ruwharige terrier. Hij kwam op mij aan en sprong vroolijk blaffend om mij heen. Hij rukte mij los van mijn verbeeldingsroes en deed mij opnieuw en intenser het najaar proeven. Bitterder leek het mij dan aan het begin van mijn tocht.