Chronijcke van Ghendt

XV^c LXVI.

Hier beghinnen de groote troubelen ende zwaricheden..., duer het preken van nieuwe weerelicke predicanten, prekende Calvinus leeringhe, waerjnne men meercken mach de plaghen, destructien ende groote miserien ende verdriet, dieder naer ghevolcht ende ghebuert zijn, al gheresen uuyt de zelve predicatien ende valsche leeringhen.

...Ontrent desen tijt liep seere de mare, dat jnde vergaederinghe van dese predicatien quamen twee graubroers, verzaeckende de cappe, ende riepen: Vyve le gue! Ende ontrent desen tijt waeren jn Ghendt ende ront omme Ghendt wel tot zes guessche predicanten, te wetene eenen, diemen hiet Hermanus, waeraf men seyde dat hij eenen Carmelijt was, ofte hadde gheweest, ende dat hij een uuytermaeten staut man was es bij

[p. 208]

diveersche zaecken wel ghebleken; was ooc deerste die hem verstaute de predicatie te doene jnt openbaere; daernaer wasser noch eenen M^r Jan Micheus; voorts eenen, diemen hiet Carpentier, ende die verstautte hem eens te gaen staen jnden stoel om predicken tsente Pieters neffens Ghendt; noch heeft er gheweest M^r Pieter Datenus, dwelck was die de guessche salmen upden voys van Clement Marot uuyt den Fransoyssche jn onse nederlandtsche taele oversette ende cattechismus, diemen onder den palsgrave uuseerde. Ende noch wasser eenen Baltasar ende die duerde alder lancx jnt continueren met M^r Jan Micheus; maer daer heeft er noch meer gheweest; maer en deden boven een sermoen ofte twee ende vertrocken alsoo.

....Jn dit zelve jaer, den IX Augustij, reysden sommige predicanten naer Brugghe ende preecten daer den X ende XI Ougste voor de stadt, met menichte van volcke, dwelc den grave van Egmont zach, midts dat hij van Ghendt naer Brugghe reysde. Ende men seyde dat die van Brugghe hem niet en wilden jnne laeten omdat hij daer zulcx zach ende ghedoochde, maer jnt eynde hebben zij hem jnneghelaeten.

Item alsnu den XII Ougste quamen zij wederom van Brugghe tot buyten Ghendt, ande Brugsche poorte preken, aen Vaernewijck goeyken, Hermanus, jn onse Nederlandtsche tale, ende eenen seer jonghen man jnt Fransoyssche, met groot ghetal van volcke met haerlieder gheweere.

....Jn dit zelve jaer, upden XVIII der zelver maent, preecten zij bijde Sartruesen jn eenen meersch, met drij predicanten, eenen Fransoys ofte Wale, eenen Vriese ende eenen Vlaminck, daer wel twaelf duysent persoonen waeren; ende zij hadden goede wachte van haerlieder volck, ende zij deden een kindt kersten, dwelc hiet Susanne; tkindt was ghegheven een zelveren

[p. 209]

schaele met eenen zelveren cnop; ende omme dies wille dat de Sateruesen vervaert waeren dat hemlieden yet messchieden zouden, soo hebben dese nieuwe ghesinde aenghedaen het schaeps cleet, hemlieden ghelaetende ende veynsende de zelve Sateruesen deucht te doene ende tgheeestelic vooren te staene ende diffenderen, hebben zij ghesonden jnt voorseyde cloostere, tot bewaernesse vande zelve religieusen, achtien ofte twintich mannen om hemlieden te bewaeren offer eenighe waeren onder tdexel vande predicatie eenich quaet vooren hadden. Ende de Saerteruesen dat ziende, meenende dat zijlieden zelve huerlieder beschermers wilden zijn, niet peinsende huerlieder dobbel gheveynstheyt, sonden sij jn haerlieder paerck om de wacht vande predicanten twee tonnen biers, vijf groote broon ende twee zoo drij steenen botere; ende die hemlieden bewaerden, die deden zij goeden chiere aen, melgaeders ooc de predicanten snoenens, ende schiede soo vriendelic; maer wat recompense dat zij de Sateruesen daernaer deden, sal men hier naer noch hooren.

....Jn dit zelve jaer, den XIX Ougste, waeren ten Augustijnen twee autaeren jn sticken ghesmeten, ontrent den thien hueren voor noene, ende alsnu weerden ooc alle cloosteren ende alle guldens ofte confrerien haerlieder aultaeren, beelden ende ander zaecken. Ende binnen den tijt datmen hiermede besich was, zoo waerender twee kinderkens jn sent Baefs keercke brocht van twee diveersche moeders om haer kerstendom thebben; maer duer dien datter sommighe vrauwen jnde zelve keercke waeren, die riepen achter den priester, segghende: ‘Laet den paep commen; wilt hij niet jnt vlaemsch kersten doen, wij sullen hem pellen zijn cruyne,’ waeromme den priestere ghinc thuus ende dede daer die kinderkens kersten; dat was jnt huus ghenaemt de

[p. 210]

bommeloose Mande. Desen pastuer was ghenaemt heer Lyon, gheboren van Thielt.

....Item up desen zelven dag (XX Augustij), was ooc begheert vande wet weghe, dat alle mannen zouden willen goet ende ghetrauwe wesen der hueverheyt, den coninck ende der Roomscher keercke, het welcke al redelic verstaen wiert zonder tbesweeren der Roomscher keercke.

....Den XXI Ougste voorseyt en brochten de boeren luttel cooren ter maerct, zoo dat ten neghen hueren niet en scheen dat aert zijn zoude; tghemeente dit siende, begoesten te troppelen bij een ende elc seyde tsijne upden voorcoop vanden coorne, zoo datse elcanderen den hau gaven ende noemderden vijf ofte zesse uuyte, die zouden ghecocht hebben up tlandt al tcooren, te weten Frans de Cleerck, jeghens Jacob de Deckere, buyten sente Baefs, hondert zacken, ende noch elders; Jan van Loo, wel vijf zoo zes hondert mudden buyten sente Pieters; Joos van Deele, Brakelmans, metgaeders noch andere liepen ooc jnden mont vande ghemeenten; ende ten elf hueren zoo was den aert vul ghepuepels vande ghemeenten, met zacken onder haerlieder lode, als hurckende hoe datter gaen zoude, maer daer en wasser van thiene nauwe eenen, die wille hadden cooren te coopen, maer hopten datter niet wel gaen en soude. De broeders vanden Rijcken Gasthuuse, uuyt commende met den lepel om te gaen scheppen naer costuyme, zoo begoesten de vrauwen daer an te vallen, roepende: ‘Ghij schelmen, vertrect vanden aerde, wij en willen hier niet gheschepen hebben; het guent dat hier es, wert ons wel besich; maect ulieden vanden aerde, eer wij hu doot smijten,’ ende begoesten met sluetels te slaene, zoo dat de broers de vlucht aennamen ende sloten hemlieden zelven jn huerlieder Clephuus. Terstont daernaer quammer

[p. 211]

eenen roup, segghende: Jan Doens heves van desen daghe ghecocht ende doen coopen bij sente Lievens poorte acht zo neghen waghens, dat ten aerde soude ghecommen hebben; ende den bailliu, staende met alle zijn volck voor den bonten Hert ende de maere terstont aen hem commende met menichte vanden ghepuepele, vraechde hij: ‘Esser yemant van ulieden diet wel weet ofte diet ghesien heeft, soo segghet mij waer dat den man es, ic sal hem jn vanghenesse steken ende recht over hem doen.’ Daerup andwoordende: ‘Hij en es hier niet bevonden, maer hij es ontloopen jn een huus, ghenaemt de Belle, up sente Pieters; daer salmen (hem) vinden.’ Terstont de offichiers waeren derwaerts ghesonden ende daer volchden wel een hondert volcx achtere, en sij vonden hem daer al boven jnde vurst vanden huuse, Jan Doens ende zijnen zone; ende ghevanghen commende tusschen twee officiers, te weten Joos de Bant ende Gooris..... en consten de officiers de ghemeente qualic verbidden, datmen jn vanghenesse doen souden, maer wildenen dootslaen; maer duer de bede vande officiers soo was hij ghebrocht naer tSauselet, maer moeste veel lijden eer hij daer was. Deen stack hem een elsen jn sijnen rugghe; dander stack met eenen snijder over de dienaers schauderen naer hem ende wierpen met groote menichte van steenen, zo dat hij wel zo vier ofte vijf wonden hadde, loopende achter hem wel twee duysent persoonen, al oft dulle honden gheweest hadden, roepende: ‘Hancht hem aen de dijsel vande waghenen,’ want er veel buitensche waghenen waeren, naer costuyme; ‘hier es ghereetschap ghenouch; men darf naer den buel niet beyden; wij sullent zelve wel doen.’ Den hoochbailliu, staende voor tSauselet, seyde: ‘Lieve kinderen, zijt te vreden tot vrijdach; ulieden zal goet recht ghebueren; ghijlieden hebt ghesien wat

[p. 212]

debvoir dat wij ulieden doen.’ Ende schepenen seyden ooc: ‘Kinderen, zijt te vreden; hier es coorens ghenouch: hebdi gheen ghelt, men salt hu leenen. Maer ten was datte niet, dat sij sochten; want den rogghe vanden beste en galt maer twintich stuvers thalster, ende daer wasser meer dan ghenouch. De beste taerwe en galt maer XXIIII stuvers thalster. Ende jnt upleen van Jan Doens zo wasser eenen loop bij duysende persoonen, die stoven vanden aert; ende elc liep thuyswaert ende die landtslieden die liepen van huerlieder zacken ende lieten tcooren staen, ende (men sloot) al de dueren toe anden aert, jnde Donckersteke, aen alle maercten, Langhemunte allomme; tvolc, dat vanden aerde gheloopen quam, en gaf anders gheenen roup dan: ‘Men slaghet upden aert al doot; het gaeter al verloren.’ Ende elc loock met dien roup zijn huus; emmers den hoochbailliu die stelde hemlieden te vreden. Item binnen een half huere daernaer zoo was Baerbele sCroocx vanden vrauwen den douck af ghetrocken upden aert ende zeere ghesmeten, om dieswille datse smorghens gheandwoort hadde jnt uuyt doen stellen dat zij gheen cooren en hadde, ende men vants jn huer vaute ontrent twintich zacken, daer se mede voort stont, ende dat moest huer daer upcommen, zoo datter noch eenen loop was vanden aerde, segghende die vanden aerde quamen: ‘Het beghinter weder la qualic te gaene, tesser al jn roere.’ Maer het verghinc noch properlic, midts dat hem gheen mans en moeyden. Ende beede de baillius bleven tot tsavons upden aert, ende men matter tot den vijfven; alsser wat ghebrac, men dede uuyt huerlieder huusen haelen ende den bailliu settet up eenen prijs, daer tghemeente mede te vreden was, ende schieden alsoo paysivelic; maer den bailliu moeste ooc veel hooren om eenen Hollandere, die upden aert voorcoop ghedaen hadde, ende was

[p. 213]

ghevanghen ende uuyt ghelaeten zonder pugnitie, ‘midts dat hij hu vier ponden grooten gaf: soo salt vaeren met Jan Doens.’ Dit moeste den bailliu al hooren.

Item noch up desen zelven nacht zoo vluchten vele vande cooplieden van graene, die berucht waeren van voorcoope, ende Jan Heindricx om seghwoorden vande dierte, die ons noch naeckende was, ende ooc van woorden, die hij sprack aen sijn tafele, dat hij zijn volck wilde doen sweeren de Roomsche keercke ende de gheestelicke ghetrauwe te sijne, dwelc zij hem qualic afnamen, midts dat hij hemlieden seyde dat sij ghedincken souden vanden Creesens tijt.

....Jn desen tijt preecte dicwils eenen broer Jan vander Haghen, gheboren van Ronse, predicheere van zijne ordene, een zeer gheleert man; ende om dat hij dicwils jn sijn sermoen seyde, dat de guessche predicatie valsch was, zoot hij betoonde uuyte Schriftuere ende anderssins, zoo wiert hij vande guesen ghedreecht doot gheschoten te sijne, om welck quaet te schuwen wiert hem gheraeden niet meer jnt openbaer te predicken; nochtans wilde hij zijn leven daervooren stellen. Dese dreeghinghe vande guesen was om dat hij haerlieder lueghenen ende valscheyt zoo openbaer maecte.

Jn dit zelve jaer, upden XXV Ougste, wiert binnen Ghendt wederom hier ende ghinder een messe ghedaen, maer meer secreet dan jnt openbaer. Ende up desen zelven dach smorghens ten zeven hueren zoo vergaederde vele vande ghemeenten tsente Pieters jnde keercke vanden cloostere om te hooren predicken eenen guesschen predicant, die ghenaemt was Carpentier. Den hoochbailliu dit ghewaere werdende dat sij noch deden jeghens tghebot, sant derwaerts Gheeraert Rijm, bailliu van sente Pieters, dat hij se adverteren soude datse van daer vertrecken zouden, dwelck ghebuerde ontrent den acht hueren. Als zij ontrent een huere

[p. 214]

hadden ghepredict doen seyde den baillliu Rijm anden predicant, dat hij cesseren soude van preken, volghende het voorghebot, dat hem niet gheoorloft en was jnde keercken te predicken, ofte jndien dat neen, ‘men sal ulieden doen ruymen.’ Den predicant, dat hoorende, seyde jn andwoorde: ‘Suldi dan al uwen wille hebben?’ Daerup den bailliu andwoorde ende anderwaerf seyde: ‘Ghij hoort wel wat jc ulieden segghe: ruymt.’ Doen seyde den predicant: ‘Wij zullen opengieren, ende die mij volghen willen, die commen buyten upden Driesch; daer zullen wij voorts preken.’ Ende zijn alsoo vertrocken met eenen grammen moede; ende naer den noene ghinc men predicken buyten de poorte upden voorseyden driesch tS^te Pieters.

Jn dit zelve jaer van XV^c LXVI, upden XXVI Ougste, heeft men binnen Ghendt de trommel ghesleghen om knechten aen te nemen tot secourse vande stadt, tot vier veendelen. Van teen veendel was capitein Anthuenis de Stoppeleere, wonende jnde Scheltstraete; van tandere eenen die Frans Passcharis hiet, wonende jnt Schiplierhuus ande Ketelpoorte; van tderde eenen Arent Bouche up sente Lijsbetten driesch; ende den vierden Frans van Wijchuus, wonende thenden de Langhe Meere. Ende elcken soldaet wan vijf guldens de maent. Ende daer wierden upden nacht van sente Bertholomeus dach twee galghen upgerecht, deene upden Coorenaert, ende dander upde Vrijdachmaerct, wesende van tfantsoen van eenen cruuce.

....Jn dit zelve jaer, upden XXIX van Ougste, zoo waeren voor den daghe neghen keerckbrekers ende raedtghevers van huerlieder bedde ghehaelt bijden hoochbailliu, ende waeren ghestelt jnt Sauselet, ende van daer smorghens gheleet ten vijf hueren jnt nieu Casteel, te wetene Willem Rutsemelis, procureur; M^r Gillis Cooren, incarnaet veerwere; Pieter Andries,

[p. 215]

seepsiedere; Jooris van Westhuuse, slotmaeckere; Jan de Wulfjaghere; Jooris de Gusseme, curdewaghen crudere; Ghijselbrecht Cools, ooc eenen vande capiteynen, lootghietere; Denijs, wonende achter stadthuus, ticheldecker van Rijssele; Jan Cooman, hovenier.

Item noch up desen zelven XXIX Ougste, smorghens tijlic, soo waeren doen vergaederen de drij guldens, alsoo steerck alst mueghelic was, ende van ghelijcken ooc de drije neeringhen, elc jn tsijne up avontuere of die vande schrift eenighe beroerte ghemaect hebben zoude om huerlieder broeders, die ghevanghen waeren; maer zij stilden hemlieden ende ghincghen paysibelic zonder gheweere naer de predicatie, maer seyden wel onder tvolck: ‘al en hebben wij gheen gheweere, ons broeders van Audenaerde, Ronse, Deinse ende Eeckeloo zullen gheweere ghenouch medebringhen om ons te diffenderen ende de papisten te wederstaene.’ Ende de predicanten Hermanus ende Carpentier huerden een huus jnde Mageleinstraete naest den Eenhooren ende meenden hier te blijfven predicken, opende (sic) een keercke ofte twee daertoe te hebben.

Jn dit zelve jaer, den XXX Ougste, snachs, zoo waerender noch vier keerckbrekers tsente Pieters van huerlieder bedde ghehaelt, te wetene Jan van Cotthem, slaghere; Lieven vander Vane, Arent de Zuttere ende eenen Waele, die cnoppen maecte, tuuysliggher. Ende upden zelven dach tsachternoens wierden noch drij persoonen ghevanghen.

Jn dit zelve jaer van XV^c LXVI, upden lesten Ougste, waeren noch ghevanghen dese naervolghende persoonen, te wetene den quaden Jan Nijt, woonende buyten de Waelpoorte; Marten vander Moten, (aen 't) kaetspel; Jan Roose, ticheldeckere; Triestram, upde Gracht; Glaude de Ruddere, Lippen Tincke, m^r Jacop Schoelap, twee schoemaeckers ghenaemt Vanden Huybeers, Jacques Provoost.

[p. 216]

Item noch upden tweeden van Septembre waeren noch ghevanghen Daneel de Brabantere, Gillis, ontrent de Naelde, lijnewevere, ende Jacob Seys, jnde Bagatte straete

....Item.... upden X Septembre, tusschen achten ende neghen hueren, zo vonden hemlieden de predicanten jnt skeysers hof jnden Wal, ende al huerlieder ghedeputeerde die waeren daer ooc dach ghemaect; ende tghemeene volck, dat de predicatie volchde, dit siende, sijn bij duysenden derwaerts ghegaen, midts datter eenen roup onder tvolck ghinck, dat men daer predicken zoude; ende dander seyde, dat de Jacoppijnen disputeren soude jeghens de vremde predicanten, uuyt laste vanden grave, ende dat den grave zelve hem daer jnt disputeren vinden zoude, dwelc al contrarie was; maer de predicanten, siende dat jnt thof zoo veel volcx vergaederde, worden vervaert ende beschaemt, ende quamen vanden upperhove up tpleyn, daer al tvolck was, ende vertoochden hemlieden ende seyden: ‘Lieve kinderen, wat comdij hier al maecken dat ghijlieden dusdanighe vergaederinghe maect, ten zal ons niet wel afghenomen zijn, want hier en es niet te doene dat ulieden angaet, dan om anders, zoo ghijlieden wel weet dat wijlieden ghisteren avont bij den grave waeren ende up tguent dat hij ons te kennen gaf, zoo moeten wij nu andwoorden; ende om de zelve andwoorde van ons wel ende ten rechte ghedaen te werdene, soo hebben wij predicanten hier jnt hof ontboden onse ghedeputeerde om met elcanderen te spreken, soo dat onse andwoorde mach vruchtbaer wesen; ulieden biddende dat elc soude willen, elc jnt tsijne, vertrecken,’ twelc zij voetstaens deden, ende lieten de predicanten daer met huerlieder ghedeputeerde, omme met elcanderen te communiquieren. Ende tusschen thienen ende elf hueren soo reet mijn heere den hoochbailliu jn skeysers hof, daer de

[p. 217]

predicanten ende huere ghedeputeerde waeren, om de andwoorde van hemlieden thebben upde vraghe vanden grave. Ende terstont is hij weder uuyt thof ghecommen met dandwoorde ende daer met bij den grave ghereden; ende den grave, tzelve ghesien hebbende, heeft den voorn. hoochbailliu wederom ghesonden jnt hof jnden Wal, ende daer was uuytgelesen hoe dat die vande predicatie, te wetene de predicanten ende huerlieder ghedeputeerde, wel tot drij hondert toe beloofden bij eede ende tzelve te onderteeckenen van manne te manne, heere ende wet goet ende ghetrauwe te sijne, ende dat meer es: jn ghevalle datter yemant van huerlieder ghemeente waeren, die de hueverheyt niet en wilden opengieren noch onderdanich zijn ofte eenighe uproere maecte, daer soude moghen commotie naer volghen, soude die zelve leveren jn handen van heere ende wet om te punieren naer tbevint. Ende van ghelijcken zoo beloofde de grave van Egmont, hoochbailliu, heere ende wet, de zelve ghemeente vande predicatie niet te beroeren nochte te misdoene, alsoo verre als de predicatie angaet, ende beloven ooc tzelve te onderteeckenen. Ende was aldus payselic tusschen hemlieden accordt ghemaect, sonder eenighe swaricheyt te gheschieden. Ende den grave dede tsente Michiels een messe lesen voor theylich cruuyse, ende ghinc van daer de Predicheeren cloostere visiteren; jncommende, soo seynde hij hem ende maecte veel cruysen van tverwonderen van tleelic, compasselick, boose ende oribele quaede faicten datter ghedaen was jnt couvent, ende van ghelijcken jnde keercke: al hadde de stede vande Turcken ghewonnen gheweest, tclooster en hadde niet seerder gherayseert gheweest dant en was van ons zelfs jnsetenen, jae van die meest deuchden ontfaen hadden jn al hueren leven waeren die meeste, die tfaict deden: dat was haerlieder recompense.

[p. 218]

Ende tsachternoens zo was de grave jnt nieu casteel, ontrent den vijf hueren, ende quam terstont wederom uuyt naer sente Jans keercke, ende ghinc ront omme den choor, wel besiende watter ghedaen was ende ghebroken was, waeraf tvolck sprak ende seyde: dat het visiteren vanden grave de ghevanghenen niet zeer mede gaen en soude.

....Jn dit zelve jaer van XV^c LXVI, den XXVIII Octobre, zoo preectemen wederomme buyten de Waelpoorte jn twee plaetsen; ende den eenen predicant was den broere van Ghijselbrecht Cools, lootghietere, die upden Coorenaert ghehanghen was, ende hij was zes jaer te vooren uuyt den cloostere ten Vrauwenbroeders gheloopen, ende hij was ghenaemt Marten Cools, ende hij hadde nu zijn hoere ghetraut.

Ende smorghens ten acht hueren zoo waeren vergaedert de ghedeputeerde vanden voorseyde guesen om elcanderen te spreken hoe ende jn wat manieren datse huerlieder keercke maecken zouden; ende daertoe waeren ghecoren twaelf mannen, te wetene M^r Loys Huereblocq, Lieven Heindricx, Jan van Luere, Jacques vander Haghen, Marcq de Mil, Pieter de Bellemaeckere, Lieven Brakelman, Jan Martens, Jan de Vos, jn d'Auburch, Jacques Lobberioos, Jan Heindricx, M^r Pieter de Rijcke; ende de zelve waeren bijden predicant tsachternoens jnt laetste vanden sermoene uuytghelesen ende huerlieder ghemeente te kennen ghegheven, ende huerlieder ontfanghere generael was Jan Commelijn, granier.

....Jn dit zelve jaer, den XXX van Octobre, zoo begonsten de voorseyde twaelf ghecoren mannen vande guesen, elc jn zijn quaertier, uuyt te gaene omme tmaecken van huerlieder keercke buyten de Waelpoorte, ende ghinghen van huuse tot huuse, te weten tot de guene, die van huerlieder nieu religie waeren. Marcq de Mil ende Pieter de Bellemaeckere ghinghen omme

[p. 219]

jn sente Jacobs prochie, ende dander elc jn tsijne twee en twee te gaeder, jn elcke prochie, bij wijcken. Ende snachs zoo reysden de Roo bende lichte peerden naer Aelst jn assistentie vande stede, ende Backerseele, die daer ooc was om huerlieder zaecken te middelen nopende het predicken ende het vanghen.

Jn dit zelve jaer, upden eersten Novembre, voor noene jnde hoochmesse, zoo was tAelst den voors. predicant van Honscote ghehanghen upde maert, ende was om dat hij quam predicken buyten de Santpoorte, hem verboden zijnde van die van Aelst, midts datmen daer noinct ghepredict en hadde van te vooren, bij placcaete verboden zijnde. Ende twee hueren ghehanghen hebbende, was afghedaen ende ghevoert ter plaetsen, daer hij ghepredict hadde ende was daer begraven.

Jn dit zelve jaer, upden IIII Novembre, vervoorderden hemlieden de ghedeputeerde vande guesen omme te gaene jn alle wijcken vande stede omme te onderhoudene huerlieder ghemeene aermen, de guessche religie angaende, zonder eenich consent te vraghen aen schepenen vander kuere. Ende upden vijfssten waeren zij ontboden bij schepenen, midts ooc datter eenighe jnne waeren van haerlieder nieuwe ghemeente, die keerckmeesters waren vande aude Roomsche religie, als Lieven Brakelman, van sente Baefs ofte sente Jans, ende meer andere, die ooc up dat pas van schepenen overhaelt waeren; ende zij wierden ooc stappans ghedestitueert van haerliederen dienst van daude Roomsche religie, midts datse die afghegaen waeren ende hielden hemlieden als gouvernuers vande nieuwe religie: want quaet es twee heeren van passe te dienen. Ende hemlieden was ghejnterdiceert ende verboden van heere ende wet weghe van ghelijcken niet meer te doene, ofte ten waere datse

[p. 220]

daertoe authorisatie hadden vanden hove ofte vande wet. Ende was ooc met eenen verboden dat me gheene aerme, te wetene die aelmoessen ontfinghen vande nieuwe religie, niet gheven en soude ande aude religie, anders dan de aermen, die vande catholijcke christelicke keercke ende houdt gheloove niet ghescheeden en waeren, ende hemlieden noch hielden aen d'haude religie, ghelijc heere ende wet deden. Ende sijn alsoo van schepenen met vele beschaemde aensichten ghescheeden, als M^r Pieter de Rijcke, Lieven Heindricx, Franchoys Hueriblock ende andere; maer als mijn heere den hoochbailliu aen Franchoys Hueriblock seyde, present schepenen: ‘Hueriblock, ghij acht onsen coninck zeer cleyne!’ doen was hij wel beschaemt ende wiert met vreesen bevanghen als hij dat woort wel begonste toverdincken; ende sij saghen up elcanderen, dinckende hoe dat hemlieden huerlieder voortstel noch vergaen soude.

Jn dit zelve jaer, den VI Novembre, woonsdach wesende, wiert de guese keercke buyten de Brugsche poorte beghinnen maecken, daermen traude, doopte ende begrouf, al naer Calvinus leeringhe.

Jn dit zelve jaer, den XVI Novembre, zoo dede men den preecstoel den zelven man, die den zelven stoel ghemaect hadde, uuyt der Zautkeete haelen ende hij moesten draghen upde marct; ende hem was ghewesen dat hij zelve den stoel, present alder weerelt, daer up de marct verbranden zoude; ende was zoo ghedaen. Ende de Roo Rocxkens die wierden ghelogiert allomme tot de guesen ende stelden huerlieder peerden jn huerlieder camere ende teerden hemlieden al datse coesten ter grooter schade vande guesen. Ende up desen zelven dach zoo wasser een aude cleercooper ghestorfven upden Zantbeerch, dat eenen gues was, ghenaemt Adriaen de Meestere; ende men drouch hem upden zelven dach met vier van hunne broerkens naer huerlieder keerchof

[p. 221]

buyten de Waelpoorte. met een roode saerge over de kiste, zonder meer; ende was zoo jn deerde ghesteken zonder meer toe te doene. Ende daer liep achter tlijck wel drij hondert vande ghemeente, midts dat nieuwe om sien was; ende was vanden eersten van huerlieder begravinghe. Ende angaende van tmaecken van huerliederen tempel vrochten alsnu twaelf persoonen, altemet maer neghen ofte thiene, meenende noch altijts een keercke jn stadt thebben.

Jn dit zelve jaer, upden XXVII Novembre, was up tzelve velt begraven noch eenen gues.

Jn dit zelve jaer, den V Decembre, was deerste staige gherecht vande guese keercke buyten der Brugsche poorte, ende daer was wonder onder de guesen up dien dach te segghen van eenen vrauwen broere, die tsente Michiels preecte, ende seyden hem naer dat hij eenen gues was, ende sijlieden begoesten hem zeer nae te loopene om dies wille dat hij wat gheroert hadde van twee Sacramenten, te weten vanden doopsel, theylich Sacrament vanden aultaer, de welcke hij recommandeerde ende seyde, dat de hoochsacramenten waeren, ende up dat pas niet vele segghende van dander sacramenten, daeruuyt de guesen thuerliederwaerts namen ende maectent elcken kennelic dat hij ghepredict hadde datter maer twee sacramenten en waeren; ende stonden elcanderen om dien broere thooren, segghende: ‘Dus willet Godt hebben dat hij eenen predicant jnde keercke verleende, die toprecht woort Godts predicte, daerduere wij ande keercke gheraecken zullen;’ soo dat sdaechs daernaer, te weten den VII Decembre, de keercke vol guesen quamen, emmers groote menichte; maer huerlieder oproere was quaet, lueghen ende valsch: den broere en hadde noinct jn dier voughen ghesproken, maer die huere begaf hem, jn dat propoost zijnde, verthooghende: ‘Comt morghen, ic sal hu voorts bescheet segghen

[p. 222]

vande sacramenten.’ Dit hoorende onder tvolc datse cautten vande keercke thebben, soo bleef Stoppeleere met alle zijn volck upden Coorenaert tot dat tsermoen ghedaen was, ende den broer solveerde zijn redene van sdaechs te vooren, seyde dat de andere vijf sacramenten waeren versteerckinghe vande voorseyde twee hooch sacramenten. De guesen, dat hoorende, begosten hemlieden te laeten hooren met lasteringhen, segghende: ‘Hij keert zijnen roc omme; hij tert van tslapelakene,’ seyde dandere, ende vertrocken met kudden ter keercken uuyte, hoewel hij seyde (te weten den predicant): ‘Volhoort mijn materie tot den heinde; jndien ic ulieden anders preke dan de waerheyt, ende ic salt metter schrift betoonen of ic wille beschaemt man zijn, want ghijlieden en kuent noch gheen verstant ghecrijghen.’

Jn dit zelve jaer, den IX Decembre, smorghens tusschen neghen ende thien hueren, zoo was ontboden bij schepenen vander kuere de consistorie vande guesen ende drij predicanten, te weten Nicasius vander Schuere ende den predicant, die tHulst duer dwaeter zwam als de Roo Rocxkens daer waeren, ende noch eenen Waele; ende boven dien alle de beminders, die hemlieden naevolchden, wel de halfve zaele vol van stadthuus, om te hurckene ende vernemene watter schuylen mochte. Ende zijlieden waeren wel binnen bij schepenen onder half huere, maer men coest niet weten watter te doene was, anders dan datmen seyde onder duyme datter wat commen was van Bruyssel om uuyt te lesene, jnhoudende als dat de guesen ghejnterdiceert zijn zouden van nu voort anne niet meer te administreren tkersten doen vande jonghe kinderen, trauwen ende begraven; maer de guesen schiedende uuyt schepene camere met de predicanten, zijn elc jn tsijne ghegaen ende de zale bleef vol volcx

[p. 223]

om te siene ofte thooren oft mer wat uuyt lesen zoude. Ende een groote poose twaelfve ghesleghen zijnde, zoo schieden schepenen met den hoochbailliu ende met de vier capiteynen, ende daer en was alsdoen niet uuyt ghelesen, daerjnne de guesen hemlieden zeere verhieven, sprekende tot sommighe mef hoochmoedighe tale: ‘Wij hebbender ooc een spreken jnne.’ Ende tsachternoens tusschen tween ende drijen zoo was den hoochbailliu met schepenen vergaedert jnt schepenhuus, ende de consistorie vande guesen met de predicanten compareerden ooc ter zelver hueren om eenighe zaecken te solveren, die hemlieden tvoornoens upghedaen ende te kennen ghegheven was, maer men coste onder den man noch gheen bescheet weten anders dan alsvooren dat hemlieden voornoens te kennen ghegheven was datse laeten souden het doopen vande kinderen, het trauwen, begraven ende het gheven vanden nachtmaele, dwelck zijlieden begheerden thebben over jn coppie ofte bij gheschrifte, omme tsachternoens ter hueren voorscreven daerup te resolveren ofte andwoorden, welcke resolutie noch secreet bleef. Ende was ooc te kennen ghegheven dat van doen voort negheene appostante ofte verloochende staete niet meer preken en zouden.

..... Jn dit zelve jaer, den XXII Decembre, naer noene, zoo ghebuerdet dat twee zoo drije mans persoonen hemlieden ooc vonden ontrent de guese keercke; hoorende naer tsermoen, zoo hoorden zijlieden dat den predicant preecte dat sente Jacob noinct messe ghedaen en hadde; tzelve hoorende, zeyden tot elcanderen: ‘Dat es emmers een schoon lueghen; ic soudt hem wel de contrarie toonen.’ Terstont de guesen rochelden ende seyden: ‘Soudemen onsen predicant berispen? wie seyt datte? laetse doot smijten.’ Doen zoo worden zijlieden vervaert ende namen de

[p. 224]

vlucht aen, ende de twee wierden ghevanghen ende ghecoort vande guesen, ende ghebrocht jnt Sauselet; den derden wayst ontloopen. Ende zij deden terstont de mare gaen, datse uuyt ghemaect waeren vande papen ende datser vooren ontfanghen hadden XX s. gr., omme jnde gueseplaetse te commen beroerte maecken, twelck al vande guesen versiert was ende lueghene bevonden; maer zij zochten zelve alle middelen om occasie thebben tot tweedracht te maecken, zoo zij van tbeghinsel ghedaen hadden ende deden al huerlieder beste om beroerte te maecken duer dese occasie; maer de capiteynen waeren terstont ter poorten met de garnisoenen, zoo dat niemant uuyt noch jn en coste, zoo dat hem niemant roeren en dorfste; ende men loock de poorte toe ten vier hueren ende elc vande guesen track thuyswaert.

Jn dit zelve jaer, upden eersten Januarij, zoo preectemen jnde guese keercke ende tsermoen ghedaen zijnde, snoenens ten een hueren, den eenen predicant M^r Pieter vertrack terstont met de guesen naer Andwerpen, want elcke consistorie was bescreven van Andwerpen datse moesten compareren uuyt elcker stadt, daer consistorie was, te weten eenen predicant met eenighe ghedeputeerde tot Andwerpen om te consulteren met die van Andwerpen; maer wat de zaecke was en wist men niet, hoe wel Backerseele up desen zelven dach ten acht huere voor noene te Ghendt inne quam jn poste als sijlieden naer noene vertrocken, maer wat zijn begheeren was en wist men noch niet, dan dat men seyde dat hij vande guesen begheerde over thebben tguent dat zijlieden gheteeckent hadden jnt contracteren van huerlieder appoinctement, dwelck de guesen qualic jnviel, dinckende dattet niet wel vergaen en soude.

Jn dit zelve jaer van XV^c LXVI, den II Januarij,

[p. 225]

naer den noene ten drij hueren, zoo vertrack Backerzeele naer Bruyssel jn grooter diligentie ende hadde de guesen te kennen ghegheven van shoofs weghe, dat hij last hadde huerlieder consistorie te kennen te gheven dat zij laeten zouden huerlieder predicken, vergaederinghen, kinders kersten doen, tbegraven, trauwen ende het gheven van tnachtmael, hemlieden vraghende van wat advijse datse waeren, of zijlieden opengieren wilden ofte niet; ende hadde sdaechs te vooren terstont naer tvertooch versocht andwoorde, van wat sinne datse waeren, daerjnne zij zeer beroert waeren om dat hij versocht terstont andwoorde. De resolutie vande guesen up tvertooch van Backerzele was, dat hemlieden niet mueghelic en was zo haest huer andwoorde te doene, nemaer begheerden aen Backersele dat zijlieden zouden moghen hebben acht daghen om up zijn verzouck tandwoordene, midts datse alvooren moesten spreken met de consistorie van Andwerpen. Ende Backersele, dat ziende, datse naer zijn woorden hoorden, gaf hemlieden noch een zeem, zegghende: ‘Doet hierjnne tbeste; ic sal ooc mijn debvoir doen om de ghevanghenen uuyt te helpen ende verwaerfven ande regente liberteyt van leven tot der compste vanden coninck, ende dan hooren hoe hijt verstaen zal.’ Ende daermede vertrack Backersele wederom wech.

... Jn dit zelve jaer, den IIII Januarij, quam den grave van Egmont jn stadt ende Backerseele was twee hueren voor hem jncommen. De guesen en wisten wat peinsen hoeter gaen soude.

Jn dit zelve jaer, upden V Januarij, voor den daghe, zoo transporteerde hem den president bijden grave, ende (de) schepenen waeren voor den zes hueren vergaedert ende vonden hemlieden ooc bijden grave, ende ontrent den neghen hueren zo quamen ooc bijden grave drij zo vier guesen vande consistorie,

[p. 226]

maer den waeromme en wistmen noch niet. Ende corts daernaer ten thien hueren soo sant den grave Backerseele naer de guesekeercke, daer men ten twee steden was prekende, het eene jnt Vlaemsch ende het andere jnt Walsche, uuyt causen dat de guesen Backersele gheweyghert hadden hem bij name ende toenaeme te ghevene die gheteeckent hadde jnt contracteren tusschen den grave ende de guesen van Ghendt, daeromme den grave zeer verstoort was ende qualic namp, segghende jnde presentie vanden hoochbailliu, president ende schepenen vander kuere, jeghens Backersele: ‘Jc verstae dat de guesen van Ghendt hulieden niet ghelooven en willen, wat ghij hemlieden uuyt mijnen name te kennen gheeft. Jck belaste hu, Backersele: gaet voetstaens, ter wijlen dat ic hier noch ben, jn huerlieder predicatie, daer zij nu vergaedert zijn, ende up datse te bet ghelooven zoude dat ic hu sende, neempt met hu mijn gaerde ende twee ghetuyghen ende eenen notaris ende gheeft hemlieden te kennen anghesien datse niet vulcommen en hebben huerlieder belofte, dat es den grave jn handen te leveren naeme ende toenaeme, tot vier hondert persoonen met huerlieder handt onderteeckent vande principale van huerlieder nieuwe religie, dat ic, grave van Egmont, renunchiere van hals (sic) dat tusschen hemlieden ende mij ghecontracteert es, ende haude al van onweerde ende van nieuten, de zaecke staende jn alder voughen ende manieren offer noinct af ghesproken gheweest en hadde.’ Welck last hij, Backersele, andveert hebbende, namp terstont de gaerde vanden grave, twee ghetughen ende eenen notaris, ende vertrack terstont te peerde bijde guesen, ende vertoochde tlast vanden grave voorseyt, ende dede den predicant celentie gheven; ende hij ontdecte zijnen last openbaer huerlieder audituers, dat sijt alle hoorden. De guesen dat hoorende, saghen up elcanderen ende Backersele

[p. 227]

zijn relaes ghedaen hebbende, sprack: ‘Wacht ulieden voorts van mesdoene.’⁽¹⁾

... Jn dit zelve jaer van XV^c LXVI, upden XXIII Januarij, zo begonsten de guesen al met langhe nuesen te siene, midts datmen zoo openbaerlic vande compste van onsen coninck sprack, ende vande brieven, dier commen waeren vanden secretaris Cortewijle, aldoen bijden coninck residerende, ende dat duc dAlbe vooren quam met een groote noemere van Italiaenen ende Spaingnaerden om de goede catholijcke te commen assisteren ende de quaede pugnieren.

Ende up desen zelven nacht zoo was van sijnen bedde ghehaelt den zone van Michiel vander Machelt, jnden Baes, jnde Coestraete; men seyde dat hij herdoops was.

... Jn dit zelve jaer, den XXV Januarij, zoo preecte den minister Schuerken, gheseyt jnde wandelinghe ‘den onghemagistreerden,’ jnde Rosmuelen buyten poorten, ende men begroeffer ende men deder kinderen kersten.

Jn dit zelve jaer, den XXVI Januarij, soo preecte tvoorn. Schuerken sachternoens, ende mijn heere den hoochbailliu vant hem ooc ontrent de vergaederinghe vande guesen, daer hij vant drij cramen met diveersche boucken te coope, dwelc hemlieden verboden was van te vooren alzulcke boucken te vercoopen; ende mijn heere was ontrent vijftich mannen steerck; ende hij dede de zelve boucken alle up packen ende dede se draghen tsijnen huuse, met de zelve persoonen diese vercochten, om ghevisiteert te sijne, met noch andere ghedructe briefven, daerjnne stonden twee Jacoppijnen, ghefigureert wesende upde gheestelicke maniere. Dit

(1) Het overige als bij De Jonghe, I.

[p. 228]

ghedaen zijnde, zo zijn hem ghevolcht capiteyn Wijchuus, met oock ontrent dertich soldaeten, die wat ghedroncken hadden, ende ter poorten commende, siende dat tvolck zeer beroert was jnde predicatie duer de compste vanden hoochbailliu, als ziende naer een gat al waer zij eerst jnde stadt gheraecken souden, loopende alle die daer ter predicatie waeren besich sijnde met salmen (sic) te sijnghen, als mijn heere texploict dede, ende spronghen alle op, niet wetende watter te doene was, zoo datse deen over dander liepen, want zijlieden anders niet en wisten men quam se upslaen. Elc solveerde hem naer de stadt ende jnt loopen vanden volcke zoo hadde hem Wijchuus met zijnen volcke ghestelt ande tweede poorte, ende wilde hemlieden doen gaen met ghemacke, segghende datse zoo niet verbaest loopen en zouden, hemlieden dreeghende datse hebbelic elc sijns gaen souden of hij soude jnden hoop slaen. Doen wasser vande guesen die begonsten kelsijtsteenen uuyt der eerden te doene ende riepen: ‘Staet, staet, broeders! elc zij een man! men wilt ons verdrucken!’ Maer daer en ghebuerde niet dan datter twee vande soldaeten waeren jnt waeter ghejaecht tot de knien, ende aen tbaghijnhof van ghelijcken. Datte ghedaen zijnde ontrent den vijf hueren zoo wandelden upden aert wel een hondert persoonen, gheen quaet vooren hebbende, poorters ende van allen volcke; up eenen ooghenblic tijts commender achtien ofte twintich soldaeten ende schoten jnden hoop met loose bussen; ende terstont de rappieren uuyte ende al dat volck wech loopende, ende de soldaeten terstont jnt slachoorden ende bewaert alle de gaeten vanden aert. Terstont alle de vier capiteynen ter marct upden aert, de bende van Hoochstraete jnde waepen; niemant en wiste watter schuylde anders dan dat seer qualic ghestaen hadde ter Waelpoorte met de beroerte van Wijchuus, midts

[p. 229]

dat hij wat bij drancke was ende dan zeer haestich es. tVolc ontrent den aert klicten alle de dueren toe ende allomme daerontrent al offer dien nacht wat ghebuert soude hebben. Ende die de boucxkens bijde guesen vercocht hadde was een van hemlieden jn vanghenesse ghesteken ende niemant en dorfste uuytkijcken noch over de maerct passeren, maer men hoorde van dien nacht gheen zwaricheyt.

Item tsanderdaechs, te weten maendach ende dijssendach, wierden ghedachvaert voor schepenen alle schoolmeesters ende schoolvrauwen vande gheheele stede van Ghendt, zoo wel Lattijnsche als alle andere; ende daer was hemlieden verboden gheen andere boucken de kinderen te leeren dan vande aude catholijcke Roomsche religie, up peyne van lijf ende goet.

Jn dit zelve jaer, den XXVIII Januarij, voor den noene, zoo was de consistorie ontboden jnt schepenhuus bij schepenen vande kuere ende den hoochbailliu der zelve stede; de consistorie vande guesen ghecompareert zijnde, waeren binnen doen commen ende hemlieden was vanden pensionaris een relaes ghedaen al met soetichede ende solempneerlic dat zijlieden zouden willen nemen de pacientie zes weken van predicken jnde gueseplaetse, up dat de coninc, commende, soude moghen zijn landt vinden zoo hij datte liet tsijnen vertrecke, ten fijne dat wij jn sijn gramschap niet vallen en souden, met veel meer andere woorden die te lanc waere om schrijven. De guesen, dat vertooch ghehoort hebbende, saghen up elcanderen, niet wetende watse daerup andwoorden souden, hemlieden zelven overdinckende ende ooc veselende jeghens elcanderen, segghende: ‘Jndien wij datte doen, zo zijn wij verloren ende ghescheeden, ende en zullender niet meer aen gheraecken, want alle de kinderen, die binnen die zes weecken commen zouden, de bruyen (bruiden), begravinghe ende anderssins

[p. 230]

souden wederomme al jnde Roomsche keercke moeten gaen, ende die jn onse plaetse begraven zijn, men souse bedwinghen, die hauwere ofte hauwerigghe bleven zijn, uuytvaerden te doene.’ Zoo spraken zij onder elcanderen ende seyden voorts aen mijn heeren: ‘Wij en zijn niet wijs noch steerck ghenouch om hierup te andwoordene; wij souden moeten de saecke ons ghemeente te kennen gheven,’ twelc hemlieden toeghelaeten was eenen tijt om huerlieder ghemeente tzelve te kennen te gheven, ende datse souden daernaer de zaecke resolveren. Ende zijn alsoo uuyt der camere ghescheeden, dinckende wel dat een beghinsel was om de predicatie te scheeden ende te beletten, souckende de heeren alle middelen om gheen bloet te sturten.

Jn dit zelve jaer van XV^c LXVI, upden lesten Januarij, naer den noene, waeren ontboden bijden Raedt van Vlaenderen diveersche vande guesen vande principale vande consistorie, want M^r Jan Dubois was sdaechs te vooren commen van Bruyssel, soo dat hij van daer wat bracht. Ende upde Veerle plaetse waeren wel duysent persoonen vergaedert, meest guesen, ontbeydende naer de persoonen, die daer ontboden waeren tot dat zij af quamen, want de guesen anders niet en meenden dan dat mense daer houden soude; ende daer waeren ooc bij ontboden drij predicanten ende was hemlieden aldaer te kennen ghegheven hoe dat den coninck van Spaingnen voor hem ghenomen heeft te commen zeer corts jn dese Nederlanden, ende heeft verstaen dat hier groote beroerte ende troubele es ter causen vanden gheloove, zo dat hij bedwonghen es menichte van volcke up te nemen, als Spaingnaerden ende Italiaenen, omme jn sijne Nederlanden goede policie te stellen tonser groote droufheyt, ende om tzelve te beletten zo eyst dat wij ulieden te kennen gheven als dat ghijlieden sout willen de pacientie nemen van prekene tot alder

[p. 231]

stont dat den Ma^t jnt landt es; datte doende, wij zullen hem overscrijven dat hij hem soude willen verdraghen van eenich volck hier jnt landt te bringhen; ghevende voort hem te kennen dat hier jn dese Nederlanden gheene zwarichede en es; ende de Ma^t commen zijnde, gheeft hem hulieder zaecken te kennen: mueghelic hij salt hulieden consenteren noch te preken, segghende: gheeft ons daerup andwoorde, want zonder faute de begheerte vanden coninck es, dat ment laeten soude, volghende sijn schrijven. Ende was alsoo te kennen ghegheven van gue te gue, met een smaels jnde consistorie vanden Raede van Vlaenderen, daerup zij andwoorden: ‘Wij hebben ghecontracteert metten grave van Egmont ende niet jeghen hulieden; als den grave andermael met ons contracteren wilt, dan zal hij ons wel ontbieden ende dan zullen wij hem andwoorden tghene dat wij doen willen, want de zaecke niemant aen en gaet dan den grave ende onslieder, zoot hulieden wel kennelic es.’ Ende de heeren versochten jn alder manieren datse souden willen laeten tpreken, maer zijlieden en wildent niet laeten up dat pas, ende twas vijf hueren eer de heeren schieden jnden avont. Ende des anderdaechs, upden eersten Februarij, wesende Lichtmesse avont, zoo waeren de catholijcke persoonen alle seere beroert, hoorende dat de guesen veel dreeghemeeten hemlieden vermeteden te doene upde goede catholijcken ende principalic upde gheestelicke, als cloosters ende anderssins, dwelck up Lichmesse dach ghebueren soude, maer de vier capiteynen droughen wel sorghe om elck zijn volck te bewaeren, want men niet en wiste of zij lieden opengieren souden ofte niet.

Jn dit zelve jaer, den II Februarij, zoo preecte men wederomme jnde guese keercke ende de vier capiteynen hadden al huerlieder volck vergaert ontrent

[p. 232]

der poorte, op avontuere offer eenighe beroerte ghebueren soude, midts datter zo vele quaede maeren vande guesen ghestroyt waeren dat sij met gheweere ter predicatie gaen souden ende anderssins; maer de predicatie ghedaen zijnde, elc van hemlieden vertrack paisivelic thuuswaert; ende jnt vergaeren vande guesen gaende ter predicatie waert, zoo vant hem ter poorten den hoochbailliu, den voorschepenen ende den onderbailliu, met noch eenighe schepenen, om de zelve, die ter predicatie ghinghen, te doen een achterpeinsen hebben watter af soude mueghen commen, souckende alle middelen om te paysieren dese nieuwe obstinaete religie, maer bleven altijts hertneckich.

Jn dit zelve jaer, upden III Februarij, voor den noene, zoo wasser XXXVI ofte veertich vande guesen ontboden tschepenhuuse voor schepenen vander kuere, al vande principale guesen, als M^r Pieter de Rijcke, Lieven Heindricx, Marcq de Mil, M^r Jan Pijl, Abraham Drossaert, Jan de Vos, met meer andere vande principale guesen, midts ooc huerlieder predicanten; ende vergaerden alle bij elcanderen thenden vande sale jnde vierschare, daer zijlieden veel te segghen hadden, maer Franchoys van Wijchuus, een vande vier capiteynen, dat ziende, als Franchoys Huereblock bij hemlieden quam datter onder hemlieden grooten raedt te scheeren was ende alle thooft te gaeder staecken met tlesen van brieven ende anderssins, zoo heeft hem den zelven Wijchuus verstaut uuyt zijnen eyghenen wille hem duer te drummen duer de vergaederinghe vande zelve guesen, te gaene duere ende weer duere wel zes mael dobbel; waer datter drije te gaeder stont, hij vanter hem ontrent ende hij vrancker hem tusschen duere, hemlieden alsoo vreet besiende alst hem moghelic was te doene. De guesen opsiende dat Wijchuus die stauticheyt dede ende datse niet vrij en waeren watse te segghen

[p. 233]

hadden onder hemlieden, wierden perplex ende vertrocken uuyt der vierschare met twee zo drije smaels ende dander vouchden hem te sitten, zo dat hem Wijchuus terstont alleene vant ende hielt het velt, daer menich meinsche van goede catholijcke om louch dat de guesen alsoo met zoo cleenen zaecke doen scheen waeren, want hij en hadde niet eenen knecht bij hem alst ghebuerde. Corts daernaer zo waeren de guesen met de predicanten binnen bij schepenen ende hoochbailliu gheropen jn camere, ende hemlieden was ghelast datse huerlieder consistorie scheen souden ende niet meer ommegaen om huerlieder aerme ghemeente tonderhouden, soo sij ghedaen hadden zonder thebben octroy vanden hove; ende van het preken was hemlieden ooc ghenouch gheroert dat zijlieden ooc souden tzelve laeten, maer zijlieden bleven altijts bij huerlieder andwoorde, segghende: ‘Alst den grave van Egmont ontbiedt, daermede dat wijlieden ghecontracteert hebben, dan zullen wij doen dat wel ghedaen zijn zal.’⁽¹⁾

... Jn dit zelve jaer, den VI Februarij, tusschen XI ende XII hueren, zo quam den grave van Egmont binnen Ghendt, commende van Brugghe; ende hij hadde snachts gheslaepen tEeckeloo, midts dat hij tot Eeckeloo vervolchde een roode beeste, die hij ghejaecht hadde. Ende smorghens jn zijn vertreck dede hij ghebieden dat die van Eeckeloo al huerlieder gheweere bringhen soude te Ghendt, jnt nieu casteel, up lijvelic ghepuniert te sijne, te weten langhe waepenen, stocken, bussen, pistoletten ende andere lanck gheweere. Ende tot dies zij tzelve zoude vulcommen hebben, dede hij daer blijfven de compagnie vande Roo Rocxkens, die alle gheforiert waeren tot den guesen huusen.

(1) Het overige als bij De Jonghe, I, 68.

[p. 234]

.... Jn dit zelve jaer, upden IX Februarij tsondaechs smorghens, zoo preectemen wederom jnde guese keercke ende ooc doopen ende trauwen, maer en ghinghen dien dach niet omme met sacxken, midts dat hemlieden van te vooren verboden was bij mijne heeren vanden Raede, schepenen vander kuere ende vanden hoochbailliu, hemlieden tooghende zekere brieven, die vanden coninck commen waeren, jndien hij het landt niet en vonde jn zulcker manieren als hijt liet jn zijn vertreck, dat hij den vloer zoo vaghen zoude dat hemlieden gruwen mach, die tlandt jn troubelen ghestelt hebben.

Jn dit zelve jaer, upden XII Februarij, upden Aschdach, tsachternoens ten vier hueren tot den vijf hueren zoo quam tsente Baefs ofte S^te Jans predicken eenen Jesuwijt, een weerdich heere, ende continueerde alsoo alle daghe gheheel den vastenen ter zelver hueren. Ende daer quam soo veel volcx om te hooren, dat de keercke te cleene wiert; de guesen quamen ooc jnt eerste met grooten ghetalle vande principale om hem te berespen ende beschamene, hadden zij gheconnen; ende zijn materie was de christelicke leeringhe, hoe een yeghelic christen meinsche behoorde te wetene; ende hij leyt zeer wel uuyte, schriftuerlic. Ende upden eersten zondach vanden vastenen zo namp hij zijn huere ten eenen, daer tvolck quam van ten elf hueren om plaetse thebben; ende wiert de keercke zoo vol volcx, dat men de portalen open doen moeste van dendelduere om tvolck te hooren, ende noch keerder daer noch wel vijf hondert wederomme, diet niet hooren en coesten. De guesen, dit siende, bosten van ercheden dat hij zoo menich meinsche track jnde keercke, die hem hoorden. Ende de guesen deden oock upden zelven dach predicatie jn huerlieder plaetse, ende siende die groote menichte vanden volcke, die den Jesuwijt volchden, vermaenden

[p. 235]

elcanderen dat zijlieden oock met menichte huerlieder predicant volghen zouden, ten fijne dat de papisten, zoo zij zeyden, meercken zouden dat huerlieder jnsettinghe niet en verghinghe, dwelc was meer uuyt opgheblasentheyt ende hooveerdie dan uuyt devotien.

Jn dit zelve jaer, upden XVII Februarij, snachs, zoo brande tAndwerpen het cloostere vande Frereminueren van jnviere; ende terstont ghinghen dese guesen veel valscheyt ende lueghenen stroyen binnen Ghendt, segghende dat de broers hadden sitten dryncken ende schincken ende goet chiere maecken met vrauwen volcke, zoo datse al droncke waeren; seyden noch meer datse bevonden waeren dat sij vleesch up haerlieder tafele hadden als cappoenen, hammen, venesoen, pasteyen ende anderssins, ende dat de zelfste vrauwen daer vonden waeren noch bij drancke zijnde, ende liepen met de boesems bloot, al ofse uuyten badde maer ghespronghen en waeren. Maer binnen twee ofte drij daghen daernaer hoordemen van een yeghelic, die van daer quam, waerachtich bescheet; ende was al contrarie ende valschelic gheloghen ende versiert vande guesen, want den brant was commen uuyt sprioors camerken ende daer en was nauwe hondert ponden schade ghebuert. Ende al dat zij hierboven gheseyt hadden was al valsch ende lueghenachtich bevonden, hetwelck de guesen leet was, wantse vande broers niet een goet woort schrijven noch vertellen en coesten; ende het speet hemlieden ooc zeere dat zij alsoo met valscheyt ende lueghen achterhaelt waeren.

Jn dit zelve jaer van XV^c LXVI, den XXI Februarij, zoo starf den quaden Jan Neyt jnde vanghenesse jnt Sauselet, ende was een vande principale brekers, daerom dat hij ghevanghen was; ende was den principalen viant van die te Dronghenen meest quaet ghedaen hadde, ende nochtans meest vrientschaps vanden couvente

[p. 236]

hier voortijds ghehadt hadde, die alle de secreten vroechde vanden couvente jnt breken vande fuerie ofte foele, zoo dat hij, vreesende de galghe, jn vanghenesse starf.

...Jn dit zelve jaer, den eersten Maerte, zoo waeren tschepenhuuse ontboden ontrent een hondert vande notabele poorters uuyt elcke prochie, die goet catholijck waeren, ende die eedt ghedaen hadden; ende hemlieden was belast de poorten vande stede te bewaeren, de gheheele halfvasten maerct ghedurende, te weten aen elcke poorte met der waecke twee mannen voor den noene ende van ghelijcken naer noene twee andere, die ghehouden waeren de namen te schrijven van alle de guene, die jnde stadt quamen, ende wat hantieringhe zij deden; waer zij te logieste ghinghen ende hoe langhe dat zij begheeren jn stadt te blijven om huerlieder affairen te doene. Ende elcken weerdt moeste ooc zijn gasten jnt stadthuus schepenen overdraghen, ten fijne men weten soude wat volck datmen jn stede hadde. Ende up desen zelven dach dede M^r Franchoys van Imbiese eedt als vijfde schepene vander kuere, jnde plaetse van Gheeraert Triest, ende Gillis uyten Eechoute quam sdaechs te vooren jnde plaetse van M^r Marten de Pestere, tweede secretaris vander kuere.

... Jn dit zelve jaer, den XIIII Maerte, zoo waeren ghebannen de guene, die de guesen boucxkens voor de guesen plaetse vercocht hadden.

... Jn dit zelve jaer, upden Paeschavont, was bij trompette verboden niet meer jnt guessche te preken up peyne vande galghe ende tgoet gheconfisquiert, ende diese crijghen coeste zoude hebben zes hondert guldenen; diese herbeerchde zonder te kennen te gheven soude zijn lijf verbueren; men las ooc jnt placcaet alle de delicten vande guesen; hoe datse te vooren vergaedert gheweest hadden jnde Sterre, upden Coore-

[p. 237]

naert, wel tot acht ofte neghen consistorien, daer zij raedt ghehouden hadden met ghesloten dueren om een bursse te maecken om volck op te nemen om de Roomsche religie te nieuten te doene. Ende zij hadden ooc gherebelleert jeghens de placcaeten, die uuytgheleyt waeren van weghen de regente; voorts ooc hadden overtreden alzulck contract, als zij metten grave van Egmont te vooren ghemaect hadden, als van kinderen kersten doen, begraven, trauwen ende noch meer artijckelen, die den grave hemlieden niet toeghelaeten en hadde, dwelc al thof reserveert themwaerts om de consistorie daeraf toe te spreken jn tijen ende jn wijlen. Ende up desen zelven dach, naer den noene, es den bailliu ende den voorschepenen met noch andere schepenen ende eene vande capiteynen met ontrent vijftich knechten naer de guese keercke ghegaen ende hebben de sluetels doen overlegghen huerliederen costere jnden handen vanden onderbailliu; ende sij hebben de guese keercke van binnen wel vast doen vermaecken ende sluyten ten fijne dat men daer niet meer jnne yet doen souden. Ende voorts sloten zij de heckenen, die hinghen jnt jncommen vande guese plaetse, wel steerck toe.