Alle de gedichten. Deel 1

[p. 144]

tekstkritische noten

Het tweede schock.

I.

(Een roemer (Roemers naamgenoot) tusschen een wijn- en een waterkan; zoodat ‘een yeder zijn beecker met water mach temperen nae zijnen smake.’)

Die wijslick yder een, toelaten can wat wils,
Die hout sich selfs gherust en voorcomt veel geschils.

Elck wat wils. Roemer Visschers zinspreuk. Vondel maakt er een aardig gebruik van in zijn Bruiloftslied voor Tesselscha. Tortsen van A. Krombalck en T. Roemers. v. 252. Van Lenneps Vondel II, bl. 191.

II.

(Een groote visch.)

Vergeeft een Plompert; daer is geen berispen an,
Want hy is doch zoo dom dat hy 't niet mercken can.

[p. 145]

tekstkritische noten

III.

(Een meermin, blazende geld uit een kinkhoren.)

Die reuckloos avontuirt, wert al zijn goedt licht quyt,
Die niet en avontuirt verwacht oock geen profijt.

‘Ausonius seyt: Fortunam reverenter habe, dat is: als boven gheschreven wordt, met vryheydt ghetranslateert.’ - hacht, waagt; geb. w. van hachen? wagen, waarvan hachelijk en een hachje.

IV.

(Ketels.)

Het vuyl besmetlijck roet, der quaden wandel vlucht,
Men wert door quaden quaet, ten minsten quaet berucht.

V.

(Een raaf.)

Die zijn gheluck niet swijght, die werdt daer door benijt,
Of lockt een schalcke Vos, die 't hem maeckt listich quyt.

[p. 146]

tekstkritische noten

VI.

(Een damhek.)

Die wel te vreeden duyckt in laecheydt onbeslommert,
Leeft beeter, als die staech des hoogheyds sorgh bekommert.

laecheydt, hier z.v.a. lage staat.

VII.

(Kroon, kromstaf, schepter, zwaard.)

Wat 's slaefbaer hooge staet? wat 's schat? wat werelts
En zulck afgodery? voorwaer, genoegh is meer. [eer?

VIII.

(Een hand, in wier palm een open oog, boven een lauwerkrans.)

Daer dapperheyt en deuchts uytmuntentheyt voor gae,
Daer volght de eer altijdt gelijck de schaduw nae.

[p. 147]

tekstkritische noten

IX.

(Een kat den kandelaar lekkende.)

Niemandt doet wat om sunst, 't heeft altijdt zijn waerom,
Al lijckt het somtijts aers; want yder gaet vermom.

elck zijn waerom. Tesselschades zinspreuk; zie het facsimile bij Scheltema tegenover bl. 210, en verg. Schock II, xx. - om sunst, om zonst, voorniet, zonder reden. In Noordholland bij het volk in algemeen gebruik. (Zie de Volkstaal in N.H. door J. Bouman. Purmerend 1871). Men ontmoet het bij Breeroo, en ook bij Bilderdijk. - vermom, vermomd.

X.

(Een takje eikels in een goed rond.)

Ghy hielt u zelfs gherust, door luttel onderwinden,
O slecht en recht! maer ach! waer zijt ghy nu te vinden?

[p. 148]

tekstkritische noten

XI.

(Koren-aren in een goed rond, met loof omzet.)

Beleeftheyt van 't ghebruyck van Kooren, wijn en zout
En is te prijzen als 's haer in goet rontsheydt hout.

sin en wits, ‘'twelck in onse tale is als Sinnelijckheyd [neiging] en wetenschap.’ - akkerbouw: ‘beghinsel van Beleeftheydt [beschaving], dat is, dat het volck beghon te verstaen hoe zy met elckander leven moesten’...

XII.

(Een marsepein in een valsch rond, van harpijen en ‘giegauwen’ omringd.)

Verwaende courtoizy, ick acht u niet een mijt,
Van voor ghy vleyent lacht, maer achter vinnigh bijt.

[p. 149]

XIII.

(Een uil. ‘In dese Landen gereeckent voor een schandt Voghel - door de wyse Atheniensers de Goddinne Palladi toegheeyghent.’)

Dat hy niet wezen wil, dat zal hy werden wis;
Die veynzen wil, en niet wil wezen dat hy is.

XIV.

(Een hond, die door een hoepel springt.)

De kloecke hongers list veel konsten baert en vindt,
Waer door men voeghelijck de kost, jae rijckdom wint.

XV.

(Een met opgezetten staart over 't water zeilend eekhorentje.)

Neemt waer de mid'len u ghesonden van den Heer,
God helpt die, die niet luy, hem selven stelt te weer.

[p. 150]

tekstkritische noten

XVI.

(Een zeug, met de tap wegloopende.)

Veel scheyen niet op 't zoetst, noch weten van gheen gaen,
Tot dat de zoch haesop gaet loopen met de kraen.

‘In veel plaetsen vergaren de Gilden - eens jaers, om te houden vrolijcke maeltyden, en dat noemen zy hoven: al waer tot overdaedt wordt ghegheten en ghedroncken, soo langhe alsser bier of wijn in 't Vat is: als dan in sulcker voeghen de waerschap uyt is, soo seytmen: Dat hof is uyt, men tapter niet meer....’ - haesop, haas op! Repje, scheerje!

XVII.

(Een kalkoensche haan, wien een rood kleed voorgehouden wordt.)

De tooren spruyt meest uyt verongelijckings waen,
Zulck treftse, die sich hoon of beuzel-spot trect aen.

[p. 151]

tekstkritische noten

XVIII.

(Een zingende nachtegaal.)

Die grooten omslagh heeft, oock groote zorgh bedroeft,
De mensch leeft vrolijck, in heylrijcke kleyn behoeft.

Oolijck, onaanzienlijk.

XIX.

(Een hond met een blok aan den hals.)

Die redens zachte juck verwerpen, dwingtmen met
De toghel scharp van dwangh, en straf van stracke wet.

[p. 152]

tekstkritische noten

XX.

(Twee paarden, die elkander klouwen.)

Zoeckt ghy bemindt te zijn? bemindt: want d'eene min,
En voor bewezen jonst brenght nootlijck d'ander in.

Helaes! waer is de vriendtschap heen?

Dat klaeght, en vraeght, schier yder een.

En zoeckt niet veer, z'is dicht by u:

Maer is, ghelijck de Echo, schuw;

Die ongheroepen blijft als stom.

Die vriendtschap die heeft oock waerom,

Dat zy zoo zelden haer laet sien:

Zy kan, noch wil niet zijn allien.

Dus wie dat wenscht te zijn bemindt

Van and'ren; van sich zelfs begint.

Want vriendtschaps voor bewezen jonst,

Dwingt met een heyl'ghe toover-konst

Alleen geen menschen bot en suyr,

Wreet, onghevoeligh, stugh en stuyr:

Maer zelfs een Leeuw, hoe wreet en fel,

Deed' oock aen zijn weldoender wel. a.r.

Roemers uitlegging luidde: ‘Dit en behoeft gheen uytlegginge: want de Figuere van twee Peerden, die elckander klouwen, gheven ghenoegh te kennen, dat als d'eene handt d'ander wascht, soo zijnse beyde schoon.’
nootlijck, noodwendig. - stuyr, nu: stuursch. - sijn weldoender, zie Androcles.

[p. 153]

XXI.

(Een ezel.)

Hoe wel den Ezel om veel deughden wert geprezen,
En wil nochtans ('t is vreemt) niemandt een Ezel wezen.

XXII.

(Een zeehaven.)

Kittighe coopluy, loopt, rendt, draeft nae dezen hoeck,
Hier vindtme rijckdom: maer Ghenoeghen is hier 't zoeck.

XXIII.

(Een melkkoe)

Die zeegening van Godt, is nergens nae de minst
Daer dese Melck-fonteyn gheeft eerelijcke winst.

[p. 154]

XXIV.

(Een schaap weidende bij een leeuw.)

U nimmer op de gunst van machtigen vertrout,
En kennis kleyn van veer, met groote Heeren houdt.

XXV.

(Een egel tusschen twee honden.)

Spitst u gemoet met deucht, onwanckelijck en vast,
Zoo zal u deeren niet, hoe nijt en laster bast.

XXVI.

(Een jachtvalk met kap.)

Wt vryheydts zoete lust laet ghy u locken, om
Geblinthockt van verstant in 't Hof te gaen vermom.

[p. 155]

tekstkritische noten

XXVII.

(Een egel, met appels op de pennen.)

Fy quaet uytheems gebruyck, fy thuysslepende gast,
Als ghy al gulsigh hebt tot berstens toe ghebrast.

morghen enz. ‘Cras te Ceciliane non vocavi.’ Martialis.

XXVIII.

(Een hert, zijn gewei in 't water spiegelende.)

In 't schadelijck schijn-schoon het meerdeel heeft vermaecken,
Maer na het waere schoon, alleen de wijzen haecken.

XXIX.

(Een hert, dat de beenen opneemt.)

Dat nut is, is recht schoon, hoewel 't onnut heeft voordeel,
By die het schyn-schoon lieft, bedrooghen van hun oordeel.

[p. 156]

XXX.

(Een aap, de pooten van de kat gebruikende om de kastanjes uit het vuur te halen.)

Veel zoecken eygen baet, met 's anders schae of leet,
Noch werdt dees schelmsche treck met redens schijn bekleet.

XXXI.

(Een muis in de val.)

Leght over eer ghy gaet, yet avontuerlijckx aen,
Hoe dat ghy alst misluckt, daer weder comt van daen.

XXXII.

(Konijnen.)

Daermen in overvloet ghenoegh van crijghen can,
Dat tastmen onbeschreumt en ruyterlijcken an.

[p. 157]

tekstkritische noten

XXXIII.

(Sprinkhanen.)

Die gildigh 't zijn verquist om niet te schynen vreck,
Wert zieck van overvloet, en sterreft van gebreck.

ick eet enz. ‘Daer is een Lietjen by de Opsnappers, daerse louter haren aert mede te kennen geven....
Helas! 'tis al verloren,
Ick ben een jaer te vroech geboren
Ick eet mijn korenken groene,
En jae groene.’
gildigh, mildelijk, spilziek.

XXXIV.

(Een pronkende pauw.)

'T verwaent laet-duncken ons de vruchten vaeck ontsteelt,
Van konst, verstant, of eer, daer Godt ons mee bedeelt.

[p. 158]

XXXV.

(Schapen.)

Van vrome luyden niet als deught en werdt gehoort,
Een goeden boom altijdt brenght goede vruchten voort.

XXXVI.

(De vogel Feniks.)

Dat yemandt uytmunt in verstandt of konst alleen
Beurt zelzaem; om de vijf ses hondert jaer maer een.

XXXVII.

(Een schildpad.)

Des Schildtpadts raedt neemt aen, o ghy ghehoude wyven,
Dat zedigh, eerlick, stil, u best is 't huys te blijven.

[p. 159]

XXXVIII.

(‘Een griffoen, voor met Arents vleughelen, klaeuwen en beck; ende achter met het lijf van een Leeuwe.’)

Dat ick met snelheyt grijp, dat houd' ick met ghewelt,
Hy proeft mijn gramschap, die sich teghen my eens stelt.

XXXIX.

(Een struisvogel pogende te vliegen.)

Hy treft schant, spot, en schemp, beschaemtheydt ende smaedt,
Die zich veynst te verstaen, 't geen dat hy niet verstaet.

XL.

(Een krabbe. Op den voorgrond, dobbelsteenen en een spel kaarten.)

Al zijt gh'in ondeucht schier veraert door quae ghewoont,
Gaet recht: op dat gh'u kindt geen kromme gangen toont.

[p. 160]

tekstkritische noten

XLI.

(Een brandend vuur in de schouw; daarbij een kat en scheepsanker.)

Nae 't zuyr gheniet het zoedt. die onvernoeghbaer slooft,
Om onnut overvloet, ziet ruste over 't hooft.

‘De ghemeyne Schippers tale is met dit woordt verciert, alsse van een Schipper of Zeeman spreecken, die redelijck wel ghevaren heeft, en oudt gheworden is, segghense: Hy isser al wel by, hy mach het ancker nu wel by de kat setten, en blyven t'huys op een luwe Reede by den haert, daer een goet vier aen leyt.’

XLII.

(Een wapenschild, met niet dan griffoenen, leeuwen, beren, arenden enz.)

Een huben broet een uyl. ghelijck de ouwe zongen,
Zoo piepen in 't ghemeen (zoo 't spreeckwoordt zeyt) de jonghen.

[p. 161]

XLIII.

(Kikvorschen in 't water.)

De Vorschen in de sloot, de dronckaerts by de wijn,
Hun laten duncken dat zy nerghens beter zijn.

XLIV.

(Eens p. kijkers hand, houdende een halfvol urinaal.)

Die uyt onzeeckerheydt yet zeeckers willen gissen,
Moeten gheluckigh raen, of veeltijt botlijck missen.

XLV.

(Een kakelende hen, bij haar ei.)

Met vriendelijck ghedult, lijdt trots of zulckx yet
Van een daer van u goedt zomwijl, of dienst gheschiet.

[p. 162]

XLVI.

(Een kleerschuier, ‘van morsighe vuyle Verckens rugh-borstelen’ gemaakt.)

Geen afkomst, hoe gheringh, treckt dappre helden neer,
Hun volght nae vroome daet onsterfelijcke eer.

XLVII.

(Een schipbreuk.)

Vergeefs beklaeght hy hem die aende zelfde steen,
Weer onvoorzichtigh dol toeloopt, en quetst zijn scheen.

XLVIII.

(Een vlasbraak.)

'T is wreetheydt nochte wraeck, zoo yemandt yet wat lijt,
Van die geen haet en drijft, maer 'slandts ghemeen profijt.

[p. 163]

tekstkritische noten

XLIX.

(Een haringbuis.)

'T luckt altijdt niet nae wensch in neering of in min,
En 't brengt oock zomtijts wel weer dubbel vruchten in.

de kost enz. Als men winst wil hebben moet men zich eerst kosten getroosten.

L.

‘De Figuere die ghy hier aenschout; beteeckent, d'eene Scepter (verciert met het Fransche Schilt) de Koningh van Vranckrijck; d'ander (met het Wapen van Groot Brittannien) de Koning van Enghelandt; de Leeuw (op het punt hanghende) de Staten van de Gheunieerde Provincien: waer mede men te kennen wil gheven, soo lang als dese twee machtighe Koningen ons in ghelijck-wichtigheydt blyven houdende, soo sal ons het Bosch-swijn of Wildswijn niet veel byten.’ - Zie Hooft, Op het Bestant desjaars 1609. ‘Twee princen’ - enz. Uitg. Leendertz I. 89.

Zoo lang door Eendrachts macht men ons lijckwichtigh ziet,
Zoo past de koene Leeuw op 't bijtend Vercken niet.

[p. 164]

tekstkritische noten

LI.

(Een trouwring, op zwaard en spil in evenwicht.)

Ghelijck van afkomst, staet, goet, jaren en van zin,
'T gheluckigh Houwlijck houdt lijckwichtigh inde Min.

Waerom hebt gy den tuyn doen breken
En zijt den rooveren geweken?
Hoe komt dat wilde swijnen fel
Daer in gevallen zijn soo snel?
Waerom heeft 't wildt tot dezer stont
Hem soo verdorven in den gront?

Dat hier metterdaad de herkomst der door vader en dochter gebezigde beeldspraak, in hunne dagen voor elk verstaanbaar en zeker populair, te zoeken is, is mij volkomen duidelijk geworden op het gezicht van een gekleurde teekening, door mijn hooggeachten Leidschen ambtgenoot R.J. Fruin, aan het hoofd van een eigenhandig geschreven Rederijkersgedicht van Jan van Hout, van 1596 of daaromtrent (ongedateerd) in het Leidsch Archief ontdekt. Op deze teekening ziet men den Hollandschen Leeuw, met een opge heven zwaard in de eene, een schild met het wapen van Leiden aan de andere klauw, het hoofd gedekt door een helm met drie pluimen (orange, blanche, bleu) en gesloten visier, zijn op vele plaatsen doorgebroken en beschadigden Tuin, zuiveren van bisschoppelijke en pauselijke insigniën en symbolen van den roomschen outerdienst, en daaruit wilde zwijnen en een draakachtig gedrocht (het ‘sonderlinghe wilt dier, singularis ferus’?) verdrijven.

[p. 165]

LII.

(Een kanon.)

Doodt ben ick zonder locht, windt en roock dryven voort,
'T geen muyr en schans vernielt, en vaeck doet groote moort.

LIII.

(Een vogelverschrikker.)

Voor slechte wane-waers. want luyden van verstant
En stoptmen niet zoo licht een looghen inde handt.

LIV.

(Een schip in volle zeilen)

Roem-ruchtigh Hollant kleyn, stout en vernuftigh, ghy
Vlieght groote Landen met dees vleughels verdt verby.

[p. 166]

LV.

(Een hand, onder een opgeheven hamer op 't aambeeld gelegd.)

Wie dat verleydt wordt door een anders zoete kout,
Daer hy hem knellen mach, die heeft te veel vertrout.

LVI.

(Een schrijvende notaris-hand.)

Lustigh en veyligh zijn des waerheyds rechte wegen,
In loogens ommewegh is groot ghevaer gheleghen.

LVII.

(Plastische voorstelling van het sprw.: ‘Laet de kievit stippen, ick heb de Eyeren in de hoet.’)

Al ist dat mijn gheluck en welvaert u verdriet,
Ten deert mijn niet. ick heb daer ghy zoo graegh op ziet.

[p. 167]

tekstkritische noten

LVIII.

(Een dagbaak.)

Die sich hier op verstaet, die ist een groote stut,
Die niet weet wat het is, en doet het oock geen nut.

Scheltema vermeldt (bl. 148) een teekening, naar den Alkmaarschen schilder van der Heck (kniestuk), waarop Anna, op den leeftijd van een en veertig jaren, afgebeeld wordt staande bij een tafel, waarop een kerkboek, en het boekdeeltje der Sinnepoppen, opgeslagen bij deze prent en spreuk.

LIX.

(Twee bloemruikers; de eene, in een vaas op de tafel prijkende; de andere, op den mesthoop weggeworpen.)

Ey Aapspeelders van 't Hof! als ghy u jonge tijt,
Daer hebt versleeten; zoecken s'u te wezen quijt.

[p. 168]

tekstkritische noten

LX.

(Een hei-stelling.)

Hollanders schaemt u niet 't verwijt van 't driftigh landt,
Door ramp van de natuyr, blijckt en blinckt u verstandt.

driftigh, drijvend, vlot.

Beslach.

(Een doodkist over 't graf gezet.)

O onvernoeghde mensch! die nimmer zijt te vreen,
Al had ghy Cresus schat. ziet! hier me moet ghy heen.

Genoegh is meer. Anna's zinspreuk, naar 't getuigenis van een tijdgenoot: Hoor, wat de spreuke seyt van 't oudste Roemers kind:
Genoegh is meer als veel.
Westerbaen (geb. 1599 overl. 1670), Ockenburgh. Uitg. Utr. 1835. bl. 49.

‘De menschen in de gulden Eeuwe waren slecht en recht, ghinghen naeckt: aten voor haer spyse Aeckers ofte Boecken, - O heylighe goetrondsheydt,....’

giegauw, krul tot opschik, nietig versiersel. Zie de Jager, Verscheidenh.

Zulck treftse, Dien treft hij.

Kittighe, vurige, heete (op winst gebrande.)

nergens nae de minst, op verre na de minste niet.

hachjen, brokje. - niet, niets.

vermom, vermomd.

Leght over, overlegt

‘Laet duncken maeckt den dans goet, soo men seyt: En die hem smorghens wat laet duncken, die isser den heelen dagh te bet af.’

Ane, zonder. verg. Hd. ohne.

ghehoude, gehuwde. - eerlick, eerzaam.

huben, andere naam van den uil; Fr. hibou.

zulckx, lees: zulleckx.

‘Frustra Neptunum accusat, qui iterum naufragium facit.’

oorboor, hetzelfde als oorbaer, nut.

't bijtend Vercken (‘Bosch-swijn of Wild-swijn’), d.i. de vyand, belager en, zoo hij mocht, omwroeter en verwoester van den Hollandschen Tuin. Het beeld is bijbelsch en ontleend aan Ps. LXXX. 13. 14, waar van Israel, Jehova's wijngaard, geklaagd wordt (Vert. Antw. 1556, Ps. LXXIX): ‘Waerom hebdy sijnen thuyn gebroken. Dat wilt swijn wten bosch heeft dien verdorven ende een sonderlinghe wilt dier (singularis ferus, Vulg.) heeft dien af ghete’; hetwelk in de berijming van Dathenus (v. 8) aldus luidt:

slechte wanewaers, onnoozele lichtgeloovigen (waar-waners).

verdt, ver; zie bl. 29.

stippen, pikken, (naar mij) steken.