Weergaloos

[p. 270]

Mulisch: voer voor psychosofen

De oceaan brak los, en open - zie hoe de Europese vaderlander Harry Mulisch bij het bedrijven van literatuur gegrepen werd door iets, dat groter was dan hijzelf; hoe hij er mee worstelde, en er aan ontkwam. Uit Voer voor psychologen, een cut-up uit de pagina's 23 en 26:

‘Midden in deze vlijtige en verheugende werkzaamheid, die het beste deed hopen, kwam ik plotseling onder de invloed van een berucht profeet en godsdienststichter te Amsterdam, een mengsel van Jeremia, Raspoetin, Plotinus, Bolland en Mary Baker-Eddy, - zonder twijfel éen der wonderbaarlijkste mensen van Nederland en met wie ik nog een literair appeltje te schillen heb.

Ik werd zijn naaste medewerker en discipel. Hij was de ‘goeroe’, waarnaar ik eens gesmacht had. (...) Wekenlang logeerde ik in E.'s onvergetelijke huis en leefde met totale inzet in halfwaanzinnige regionen van extase, ‘inspiraties’, lezingen, aanhangers, aanhangsters, groteske spektakels en pandemoniums, waar soms de politie aan te pas kwam.

Met angst en beven (nog steeds) zie ik het uur naderen, waarin ik definitiever dan nu te spreken zal krijgen over de periode, die aanbrak na mijn afscheid van E. De onderwereld brak los. Alles wat er is brak los. (...) In mijn hoofd brandden bengaalse vuren, steenrode, pruisischblauwe, zonwitte, sommige zo zwart als vogels; mijn handen vonkten wanneer ik iets aanraakte; waar ik liep werd de grond verschroeid. (...)

Wij scheidden niet zozeer omdat wij elkaars vrouwen hadden verleid, - hij was de grootste vrouwenveelvraat die ik ooit heb meegemaakt, - maar omdat ik zelf ook een profeet bleek te zijn. En twee profeten in één huis... nee, dat gaat niet, dat kan ik verzekeren. (...) Een gebied, dat om alle psychologische of theologische naamgevingen lacht, ejakuleerde honderden dagen achtereen in mijn bestaan. (...) Nooit zal ik weten, wat er aan de hand was.

Iedere ‘verklaring’ doet mij denken aan een poging om bij het licht van een lucifer te tonen, hoe de zon er uitziet. (...)

Ik leefde op de top van de wereld. Toen had ik Isaac Luria niet meer

[p. 271]

nodig: zelf schreef ik een Kabalah, als een aap klauterde ik rond in de Otz Chaïm, de levensboom. De wereld gonsde en trilde van betekenis. (...) Ik wist wat de egyptenaren wisten, ik wist wat de griekse mysteriën wisten, ik wist alles wat wie dan ook ooit geweten kan hebben - en nog aanzienlijk meer. Niemand kon Christus meer begrepen hebben dan ik. Tegenover mij stond hij in mijn kamer en sloeg mij ook op de linker wang. Over hem zal ik nog wel eens een boekje opendoen, want hij was God, en nog wat anders ook, berg je. Ik heb mijzelf niet cadeau gekregen. Zijn er schrijvers, die tenminste nog een puinhoop van hun voorgangers kunnen overnemen, ik moest eerst het hele gebouw zelf optrekken, en het vervolgens voor mijn ogen in elkaar zien storten. Zelf moest ik het in elkaar trappen. Zonder meer had ik de bewierookte stichter van een internationale or fische, gnostische sekte kunnen worden - vrouwen zouden mijn beeltenis bij zich hebben gedragen, mijn neus is lang genoeg...

Ik heb verkozen, in tegenstelling tot E., de weg ten einde te gaan, aan de charlatannerie voorbij, en dan eens te zien wat overgebleven is. (...)

Alle ‘okkultismen’ zijn logarithmentafels vol reken-en zetfouten; soms leiden zij tot een goede uitkomst, maar niemand weet volgens welk systeem de tafels zijn gekonstrueerd en berekend. Dit te ontdekken stond mij in mijn haat tegen alles wat okkult is voor ogen, en ik heb daarin vorderingen gemaakt, - zeer tot toekomstig ongenoegen van het samenzweerderstuig der okkultisten, dat juist zwelgt in de geheimzinnigheid en nog te stom is om voor de duivel te dansen, zoals E. dan tenminste nog deed. (...) Het logische verstand ziet hier de chaos losbreken (de chaos overigens, die de ogen overal en altijd al losgebroken hebben gezien!), maar alleen omdat het slechts een fraktie bestrijkt van wat de menselijke geest vermag en de wetten niet kent, die deze ‘ongelijkheid’ beheersen. Voor de primitief waren zij van praelogische, religieuze aard; bij mij post-logisch, gedefinieerd, en daarom niet meer in de oude zin van het woord ‘religieus’ te noemen.

Tegelijk meer en minder dan dat. Ruw gezegd was de zaak deze, dat bij mij het onverklaarbare, ‘het wonder’, of noem maar op, uit de buitenwereld werd gelicht en in het ‘denken’ opgenomen.

(Een ‘denken’, dat alleen maar bij bij wijze van spreken zo genoemd kan worden; het sluit het aristotelische denken in als niet meer dan éen van haar dimensies; men zou

[p. 272]

het met even veel of even weinig recht ‘poëzie’ kunnen noemen, of zoals ik al zei: ‘religie’.) Met een schijn van gelijk zou men dus kunnen opmerken dat er niets gebeurd is. Er heeft zich alleen een verplaatsing afgespeeld. Maar wie zo praat, kan beter verhuizer worden. Want uit dit verplaatsingsproces van de buitenwereld naar het innerlijk van de mens, uit dat proces van bewustwording kortom, bestaat onze enige evolutiemogelijkheid. Alleen op deze manier worden wij de verschijnselen de baas.’

En zo voort. Uw dienstwillige dienaar. Hoe wordt de schrijver zichzelf de baas. Hoe hervindt hij zichzelf, zijn eigen gewaarwordingen, door anderen al méer dan waar gemaakt? Ik ken geen schrijver, die de naam verdient, of hij moest alles eerst zelf ervaren - de zwarte en de witte magie, de charlatans (inderdaad, ik heb E. ontmoet en stond uiteraard heel wat vrijer tegenover hem, 15 jaar later, dan eens Harry Mulisch) en illusionnisten, door eigen waandenkbeelden meegesleepten.

De hoogmoedigen.

De arroganten.

De vereenzaamde paranoïden, die verwarring zaaien.

Bij de verminkte herverschijning van de Dageraad der Magiërs (De Bezige Bij, 1968) even een Zevensprong, door Rudy Cornets de Groot, in het boek van die naam, ook bij de Bezige Bij, 1967.

‘Natuurlijk heeft de alchimie van Pauwels en Bergier niets met de ware alchemie te maken. Zij zijn geen adepten, zij, souffleurs - de puffers, die het vuur aanbliezen, maar zelf buiten het reinigingsproces bleven - zijn de aangewezen figuren niet om een nieuwsgierige wegwijs te maken in de hermetische wetenschap. Niet zonder zorg zag ik dat velen het boek De dageraad der magiërs als een soort bijbel gingen beschouwen. Het boek ontketende een rage,

[p. 273]

maar die werd goddank snel weggevaagd door een andere, die beter in een gevoelde behoefte voorzag: de rage van de popmuziek (...)

Men wordt tegenwoordig inderdaad overstelpt met geschriften waarin achter een overdadig verbalisme hele begrippenbazars schuilgaan. Op zichzelf zegt zo'n vaststelling natuurlijk nog niets over de bruikbaarheid van die bazars, Maar ze leidt wel tot de conclusie dat vele schrijvers van dit moment niet worden bevoorraad door die besluitende, zekerheid verschaffende visie, die uitgaat van een op fatsoenlijke grondslagen gevestigde ‘ideologie’.

De schrijver van vandaag is nu eenmaal geen Verwey meer: hij zit met de brokken, en bij afwezigheid van een betrouwbare Idee kan alleen een persoonlijk ingrijpen die innerlijke chaos ordenen. Het boek van Pauwels en Bergier bewijst, hoe gemakkelijk men in die chaos zelf verstrikt raakt. Maar deze schrijvers zijn de enigen niet wie dat overkomt: hun populariteit is daar wel borg voor.

Vanwaar opeens die aandacht voor het magische, het chemische? Is er een (nederlandse) alchimistische traditie die in zekere perioden opeens door de oppervlakte heenbreekt, en is er een correlatief verband tussen de opeenhoping van alchimistisch werk en het in het wilde weg zoeken naar zekerheden, minder wankel, meer belovend dan die van een vorig geslacht? Misschien. Maar er zijn grote verschillen tussen alchimisten en alchimisten. Misschien zijn er alchimisten die niet eens weten dat ze het zijn...’

Magiërs in binnen-en buitenland. Het magisch binnengebeuren, dat zich godzijdank inderdaad niets aantrekt van menselijke wetten, die wankelen. Zolang geen dogma de rituele loutering (voor ieder anders gewijd, of ingewijd) zijn wetten oplegt, zolang kunnen wij vertrouwen, en verwachten. Hassan i Sabbah, de oude man van de bergen, wacht al eeuwen. Hij monopoliseert niet, hij reikt aan, tast toe, overhandigt.

Waarschuwingen. Zeker nodig. Luister naar Uncle Bill, de hangman uit de film Chappaqua: