België in de Tweede Wereldoorlog. Deel 8

Het cultureel leven tijdens de bezetting

[p. 52]

Toneel: Geen rijker kroon dan eigen schoon...

‘De schouwburgen werden beheerd als banale kruidenierszaken, het “volksvreemde joodse element” had van de zaak een klatergouden dilettantenspel gemaakt, verpest door erotisme en intriges. Een ijzerdraaier werd acteur om 's morgens langer te kunnen slapen. Verwijfdheid was schering en inslag. Alleen snobs en Frans sprekende Joden namen daar vrede mee. Maar nu krijgt het bewuste volkselement een kans.’
(Volk en Staat, 4 juli 1940.)

Ook op toneelgebied, kwam het er voor de Bezetter op aan dat alles zijn normale gang ging. Wel werden er beperkingen opgelegd voor wat de keuze van de stukken betrof. Bovendien mochten joodse acteurs niet langer meer optreden. Dat zorgde alleen in Antwerpen voor problemen. De ster-actrice Ida Wasserman, de echtgenote van KNS-directeur Joris Diels, mocht de hele bezetting door niet optreden. Na de oorlog evenmin trouwens, maar dat is een ander verhaal.

Over de benoemingen van de directeurs van de schouwburgen was er na de oorlog wel wat te doen. Zo was er in Gent geen eigen gezelschap vóór de oorlog. Met instemming van de bezettingsautoriteiten kwam daarin spoedig verandering. De nieuwe directeur Staf Bruggen, had ook in vredestijd een kans moeten krijgen. Hij was de meest aangewezen kandidaat. Hij genoot een groot prestige door zijn activiteiten in het Volkstooneel van dr. De Gruyter. Bruggen werd door het stadsbestuur benoemd in de zitting van 26 augustus 1940. Anseele was toen waarnemend burgemeester en zijn partijgenoot Cnudde schepen van cultuur. In ‘DeVlag’ legde men er herhaaldelijk de nadruk op dat Staf Bruggen Gent opnieuw had omgevormd, tot een ‘burcht van gezond Vlaams toneelleven en tot een haard van Germaanse Kunst- en Kultuurspreiding’. Die verwijzingen naar de Duitse steun kunnen wel een bijbedoeling gehad hebben. Bruggen had regelmatig hoogoplopende ruzies met de Propaganda-Abteilung en stond bij DeVlag niet in een geur van heiligheid. De reden was duidelijk. Bruggen speelde volgens hen onvoldoende Duits werk. Het eerste seizoen werden alleen Nederlandstalige stukken gespeeld. Later bleek dit niet houdbaar, maar de Duitse stukken bleven op het repertoire een bescheiden plaats innemen. Voor het seizoen 1942-43 stonden er slechts twee op het programma, de ‘Urfaust’ van Goethe en ‘Kabale und Liebe’ van Schiller.

Het kwam meer dan eens tot wrijvingen met de Propaganda-Abteilung. Een eerste ernstig incident deed zich voor tijdens het seizoen 1942-'43 naar aanleiding van de bewerking van Dickens' ‘Scrooge en Marley’ door Veterman. De joodse afkomst van Veterman zat de Propaganda-Abteilung dwars en regisseur Michel Van Vlaenderen zag zich gedwongen het stuk kort voor de opvoering te herwerken. In het vorige seizoen was het stuk van Timmermans ‘Waar de ster bleef stille staan’, eveneens in een bewerking van Veterman door de mazen van de censuur geglipt. Het weekblad ‘Laagland’, dat sterk aanleunde bij ‘DeVlag’, deed alsof er niets aan de hand was: ‘Regisseur Van Vlaenderen die ook voor de toneelbewerking zorgde, had een zeer goed aangepast decor verwezenlijkt; verschillende plans lieten hem toe, zonder langdurende tooneelveranderingen de talrijke tafereelen te verbinden. Het publiek toonde voldaanheid over deze welverzorgde vertooning’. Ook naar aanleiding van de opvoering van ‘Charade van de advent’ van Johan Daisne waren er problemen. Daarin meende men in Nieuwe-Ordekringen vrijmetselaarsmotieven te ontdekken. Toch wenste het zelfde ‘Laagland’ ‘stadsgenoot’ Johan Daisne ‘goed heil’ toe. Er kwamen meer en meer conflicten en uiteindelijk resulteerde dat in de aanhouding van Michel Van Vlaenderen. Hij werd na twee weken opnieuw vrijgela-

[p. 53]

1

2

3

4

5

6

7

8

9
(1) Joris Diels. (2) Ida Wasserman. (3) Voordracht van Joris Diels in Berlijn op 10 november 1941. Voordracht van Joris Diels over toneel. (4) Het gezelschap van KNS-Antwerpen tijdens de bezetting. (5) Het nieuwe-ordestuk ‘Tijl Uilenspiegel’, opgevoerd door het Volkstoneel van Marcel Ameye (rechts). (6) Wellicht het enige toneelstuk met een nationaal socialistische inhoud, ‘Wederopstanding’ van Frans Demers (7). (8-9) Voorstelling van Egmont van Goethe door KNS-Gent.

[p. 54]

ten. Alhoewel Staf Bruggen na de oorlog geschorst werd, was hij er altijd in geslaagd de Bezetter zoveel mogelijk uit de weg te gaan. In tegenstelling tot KNS-Antwerpen kwamen er in Gent geen Duitse gastregisseurs en Staf Bruggen nam geen uitnodigingen aan om in Duitsland op te treden. Om zijn weigering geloofswaardig te maken, regisseerde hij na 1942 nog nauwelijks.

Heel anders was de situatie in Antwerpen. Daar werd Joris Diels, die vóór de oorlog al directeur was, opnieuw benoemd. Diels was in mei '40 naar Frankrijk gevlucht waar hij geprobeerd had een fronttoneel op te richten. Daarvoor werd hij zelfs hevig aangevallen in ‘Volk en Staat’. Het stadsbestuur en de acteurs van de KNS wilden hem evenwel terug. Wel kon zijn Joodse echtgenote, Ida Wasserman, niet langer meer optreden. Om zijn vrouw en haar familie te beschermen heeft Diels heel wat toegevingen moeten doen. Op 1 april 1942 werd hij benoemd tot directeur-generaal van de KNS en de KVO. Hij nam de artistieke en financiële leiding van beide instellingen waar. Lode Monteyne werd directeur van de KNS en Jef Sterkens bleef directeur van de KVO. Een jaar later ging Sterkens naar het Brusselse Alhambratheater over, ter vervanging van de zieke Adolf Clauwaert. In het repertoire van de KNS was niets te merken van een ideologische invloed van het nationaal-socialisme. Wel werd er zoals elders veel aandacht besteed aan Nederlandstalig werk en klassieke stukken. Het openingsstuk van het seizoen 1940-'41 was ‘De leeuw van Vlaanderen’ van Frans Meire. De opvoering was bedoeld als een postume hulde aan de auteur, gesneuveld tijdens de achttiendaagse veldtocht.

Ook in KNS-Antwerpen was er weinig verschil tussen het vooroorlogse repertoire en dat tijdens de bezetting. Wel mochten er geen stukken van joodse auteurs opgevoerd worden. Een erg populair auteur als Herman Heyermans kreeg dus geen kans meer. In principe konden ook Engelse, Amerikaanse en Russische stukken niet meer, maar toch stonden naast Shakespeare, O'Casey en Shaw ook nog Williams en de Amerikaan Day op het programma. Onder de Duitse auteurs waren het vooral de grote namen die veel opgevoerd werden: Goethe, Schiller, Kleist, Lessing, Grillparzer en Hebbel.

‘Nieuwe-Orde’-stukken kwamen niet voor. Wel was er in 1941 een opvoering van ‘Napoleon of 100 dagen’, van Sforsano en... Mussolini. Zonder in de keuze van dit stuk ‘een regelrechte knieval voor de nieuwe machthebbers’ te zien, is het toch wel tekenend voor de ‘nieuwe tijd’... Diels organiseerde in juli 1942 een feestweek van het Duitse klassiek drama. De propagandistische waarde van deze stukken zal wel niet zo groot geweest zijn. Het waren onschuldige stukken als Minna von Barnhelm van Lessing, Goethe's ‘Urfaust’, Schillers ‘Kabale und Liebe’ en ‘Don Carlos’, ‘De Gebroken Kruik’ van Kleist en Genoveva van Hebbel. Hij trad met zijn gezelschap ook op in Duitsland en sprak er in 1941 aan zes universiteiten over toneel.

Volgens de Krijgsraad die hem in 1948 vrijsprak, zou ‘er tegen deze voordrachten in vredestijd niets in te brengen zijn’. In oorlogsomstandigheden vond men dit evenwel ongepast. Wat de reizen naar Duitsland en het optreden van Duitse gastregisseurs bij de KNS betreft, speelde de toneelreferent van de Propaganda-Abteilung, Philipp Vogel, een grote rol. Om zich geloofwaardig te maken bij zijn chefs, legde hij nog meer nadruk op de goede betrekkingen tussen de KNS en Duitsland. Vooral het grote aantal Duitse stukken in het repertoire, althans tot 1942, werd goed in de verf gezet. Nochtans ging het altijd om klassiek werk, dat ook vóór de oorlog gespeeld werd. Wel was het logisch dat er tijdens de bezetting meer Duitse stukken gespeeld werden. Door het verbod op Russische, Engelse en Amerikaanse stukken was de keuze immers erg beperkt.

Het Nederlandstalig repertoire was ook niet zo uitgebreid. Daarbij kwam nog dat een successchrijver als Herman Heyermans op de zwarte lijst stond. Herhalingen van vroeger gespeelde stukken waren in die periode haast uitgesloten. Er werd van een toneelgezelschap verwacht dat het steeds nieuwe dingen bracht.

Blijkbaar waren de bezettingsautoriteiten niet zo opgetogen over het ‘Germaanse’ karakter van onze toneelwereld, zodat men in 1942 overging tot de heropening van de Brusselse Alhambra. Hoe dat precies in zijn werk is gegaan werd door toneelreferent Philipp Vogel van de Propaganda-Abteilung in detail beschreven in ‘DeVlag’ van oktober 1942. De Alhambra moest ‘potentiële volksche krachten ontbolsteren en wat door verbastering was terloor gegaan, te-

[p. 55]

1

2

3

4

5

6

7
(1) Het gezelschap van KNS-Gent. (2) KNS-directeur Staf Bruggen. (3) KNS-regisseur Michel Van Vlaenderen. (4) Volksschouwburg ‘Alhambra’ in Brussel. (5) Het gezelschap Jan Cammans op tournee bij de Vlaamse arbeiders in Duitsland: links Jan Cammans, midden Nand Buyl, uiterst rechts Jet Cabanier. (6) Renaat Grassin als het Ketje. (7) Grassin (met pijp) in zijn vertrouwde omgeving...

[p. 56]

rugwinnen door een zuiver Germaanse levenshouding en wereldbeschouwing’. De Duitsers deden een beroep op de oud-activist Adolf Clauwaert die ook in 14-18 de Alhambra beheerde.

Er kwam veel hulp uit Duitsland. De schouwburg was goed uitgerust. Er was niet alleen toneel maar ook opera, operette en ballet. Naast de Vlaamse stukken van Oger, (Mark Liebrecht), Putman en Frans Demers (het Oostfrontersdrama ‘Wederopstanding’) stond er vanzelfsprekend ook heel wat Duits werk op het programma. In 1942 werd (de zieke) Clauwaert opgevolgd door Jozef Sterkens, ex-directeur van KNS-Antwerpen. De KVS liep leeg omdat de Alhambra er de beste acteurs weghaalde. De salarissen en de werkomstandigheden waren er heel wat beter.

Waar KNS-Antwerpen en KNS-Gent stadstheaters waren (in Gent vanaf augustus '40) bleef de toestand in KVS Brussel zoals hij was. Tot het einde van de oorlog werd de schouwburg in concessie gegeven. Filip de Pillecyn, ging hevig tekeer tegen het manke beleid van de KVS. Hij had het vooral tegen de liberale directeur, die het met logesteun zover zou geschopt hebben. In 1942 werd door ‘DeVlag’ in samenwerking met ‘Kraft durch Freude’, een rondreizend gezelschap opgericht, de algemene leiding was in handen van Pol Le Roy. Voor de artistieke leiding stond Marcel Ameye in. Onder de bekendste acteurs behoorden Renaat Grassin en Victor Moeremans. De stukken waren wel meer van ideologische aard. Het Volkstoneel trad voornamelijk op voor Vlaamse arbeiders in Duitsland. Het streefde de versteviging na van de ‘geestelijke betrekking tussen Vlaanderen en het Rijk’, en het beklemtonen van ‘Vlaanderens Germaanse lotsbestemming’.

Het amateurtoneel

Tijdens de oorlogsjaren waren de amateurgezelschappen ongemeen actief. Er was voor elke vertoning wel een toelating nodig maar daarvoor stond de overkoepelende organisatie ATC in, onder leiding van Frans Haepers. ATC was samen met VIVO, VNZ, VVM (muziekmaatschappijen), ondergebracht in ‘Volk en Kunst’ eveneens onder leiding van Frans Haepers. ATC verkreeg zonder veel problemen de toestemming voor de bij haar aangesloten verenigingen. Er werden zelfs stukken opgevoerd van nochtans verboden Engelse, Amerikaanse en joodse auteurs. Bij heel bekende auteurs was dit niet mogelijk. Meestal werd er een mouw aan gepast door de naam van de vertaler te gebruiken. Op een bepaald ogenblik werd er door de Duitsers bezwaar gemaakt tegen het stuk ‘Waar de ster bleef stille staan’ van Timmermans en Edward Veterman (van Joodse afkomst). Op aanraden van Frans Haepers werd de naam Veterman na einde '42 niet meer vermeld. Vertalingen uit het Frans stonden eveneens in een ongunstig daglicht, zeker als het stukken waren van een bekeerde jood zoals Henri Ghéon. En toch werden zij tientallen keren opgevoerd. Ook Antoon Coolen mocht normaal niet opgevoerd worden. Hij stond in Nederland op de zwarte lijst door zijn verzet tegen de Kultuurkamer. Als er al eens een toneelreferent van de Propaganda-Staffel extra hard optrad, werd er van zijn vervanging onmiddellijk gebruik gemaakt om het verbod te omzeilen. Er was ook een semi-professioneel gezelschap van ‘Winterhulp’. Het trad geregeld op in de provincie Antwerpen, maar was a-politiek en leunde niet aan bij de bezetter of VNV en De Vlag. Zij voerden zelfs een (verboden) stuk van Anton Coolen op.

Ook amateurgroepen trokken naar Duitsland, bv. ‘De Gezellen van het Gravensteen’ o.l.v. mevr. Van Ooteghem. In 1941 voerden ze Lanceloet van Denemarken op in Weimar. In februari '42 was er in Hamburg een Vlaamse toneelweek. Het jong Vlaams toneel Kortrijk voerde er ‘De gecroonde leersse’ en een stuk van Willem Putman op. De organisatie was in handen van de DeVlag.

[p. 57]

1

2

3

4

5

6

7
(1) Programma van KNS-Antwerpen bij de opening van het seizoen 1940-1941. (2-7) ‘Kaskrakers’ tijdens de bezetting