Tractaet van dyckagie

[p. 306]

[Derde boek]

Het derde bouck sal u verclaringe doen hoe ende in wat manieren men onderhouden sal een dijckagie die volmaeckt is, ende naderhant deur stormen, opvloij van waetere met tempeeste de dijcken wederomme breken, de sommige die op sachte gronden liggen uuijtte keuren ende beloopen oock in de hoochte ontset worde, de polders oock die deur inundatie, overloopinge van waetere (ende) dijckbrexemen deurloopen ende ondervloijen, waerinne veul ende diversche dangereuse gaeten vallen, hoe men dezelve sekerlijcken sal overgaen¹⁾ ende craegen, vingerlingen daeromme maecken, oock van innelaegen te leggenne, ende voorts van als wes dier materie aengaen sal.

Al ist soo dat de dijcken loffelijck opgelevert ende bij dijckgraeff ende gesworens behoorlijcken opgepresen zijn geweest, nochtans deurdien de dijcken niet en zijn geseten ende deerde gestorven ende gestijft, zoo zijn altijts alle dijcken subject op groote stormen, opvloijen ende verloopen jaerlijcx wat te brekenne ende ramponerenne; oock de dijcken²⁾, al zijnse in heur keure van hoochte, van beloop oft druijpen van binnen oft buijten opgelevert, nochtans sincken zij jaerlicx totdat zij heur harde vaste saete gevonden hebben sullen, dewelcke wederomme moeten gerepareert, gehoocht, geswaert ende aengeleijt worden met goede corenaerde ende op zijnen bequamen tijt van wercken, twelck is int beginsel van halff Meert ten lancxsten. Sommige onverstandige, die noijt niet veule dijcx gesien en hebben, beginnen te wercken als andere afflaeten, te weten in October hebbende³⁾ den winter voorhanden, directelijcken tegen alle ordonnantie van dijckagie ende tot grooten cost van den lande. Het waere prouffijtelijcker dat men de gaeten falicante, die in den winter vallen ende gebroken worden, ende die met een goede loffelijcke matte becrammede⁴⁾ tegen die uuijtgaende tijt om dan die gaeten te verheelen, dan dat men onder een kaede swinters soude groote werck maken ende toeleggen, want de kaeden de wintervloeden niet en mogen wederstaen; het waere wel doenelijcken hier ende daer een gat in den dijck te stoppenne, twelck men deur het beverschen van de caede doen mach maer principalijcken int aenleggen van de dijcken, omme soo de hoochselle te haelenne, ende den tijt niet in

1) Het Hs. heeft: overgaen worden.

2) Het Hs. heeft: uuijt de dijcken.

3) Het Hs. heeft: hebben.

4) Het Hs. heeft: becrammende.

[p. 307]

October oft in Augusto te beginnen, want naer Augusto zijdij alle dage hooge vloeden ende stormen verwachtende, daerdeur de kaeden inneloopen ende vergaen (ende) de spijse bedorven wort, twelck versch aen den dijck gewrocht vloijt wech ende mineert van den waetere, soodat de schaede niet en compt alleenelijcken tot last van de aennemers¹⁾ maer tot intrest van den lande. De dijckers hebben een gesetten toon²⁾, dat is dat sij altijt allegeren ‘tsheeren gelt moet den dijck maecken’, dan volcht er achternae Jan Boij. Soo dan om meer prouffijts te hebbenne ende groote schaede te verhoedenne, maeckt altijts uwe bestedinge te beginnen te halff Meert oft met den peeckelheerinck in de Vasten, soo mogen de zooden aen malcanderen sluijten ende begroesen, ende dat omdat³⁾ ende overmits de groese oft groije dan int water compt: wat ghij in een heet sonneschijn besoigneert, soijt oft werckt, de zooden vercrimpen ende worden drooch, in den winter oock gesoijt de zooden zijn nat ende vuijl ende morwe, de dijckers trappense plat, daer en is oock geen groije in, soodat se lange in heete somer- ende wintersche daegen zijn eer se⁴⁾ aeneenwassen ende bewortelen connen. Compter dan een verloop soo drijven se dan metten nere van den waetere int onderste van den teen van den dijcke oft in de diepen, ende hoewel de zooden op den teen van den dijcke blijven liggen, worden soo geroert ende gestelt van den waetere dat se nergens toe nut en zijn dan in de gaeten tworpenne, moet dan andere sooden doen steecken tot grooten cost, principalijcken daerse zeer sober zijn om te crijgenne, ende beroeft⁵⁾ seer u soodenvelden. Den dijck, die men in den zoomer crammen moet, wordt soo hardt ende steenich dat men schijnt deur die herdicheijt van de zoode thert omstucken te steken eer men in de eerde can geraecken met de cramspaede, swinters daertoe⁶⁾ zijn de zooden, ende is articquel⁷⁾, soo sacht datter geen poten inne en houden, waeromme den bequaemsten tijt van dijcken⁸⁾ is in de tijt van vier maenden, te weten in Meert, April, Meije ende Junius.

Naer dat men ziet dat de dijcken gebroocken zijn, de gaten groot ende diep gevallen zijn ende den dijck tot diversche steden geramponneert is, moet men⁹⁾ dienvolgende adviseren te werckenne. Mach men tselve doen zonder de kaede te vernijeuwenne ende de spijse drooch te leggenne

1) Het Hs. heeft: dijckers aennemers. Het woord dijckers is blijkbaar hier bij vergissing uit den volgenden regel ingevloeid.

2) D.i. zingen altijd hun vaste liedje. Het Hs. heeft: gesetten loon.

3) Het Hs. heeft: ende dat om.

4) Het Hs. heeft: eerste.

5) D.i. berooft. Het Hs. heeft: begroest.

6) D.i. daarbij.

7) Zoo staat er letterlijk. Waarschijnlijk is er een woord uitgevallen met de beteekenis van belangrijk, gewichtig.

8) Het Hs. heeft: dijcke.

9) Het Hs. heeft: moeten.

[p. 308]

ende te maeckenne, soo meuchdijt op de cordewagens betrouwen, ende men mach de dijcken wel repareren alst pas geeft werckende op de ebbe ende mette getijde. Maer die gaten, die vallen tot die cruijne van den dijck sommige ter halver cruijne andere over den halven beloop van den dijck daer men veule eerde ende spijse toe behouft, sijn proffijtelijcken de kaeden vernijeuwt ende bevorst omme (met) de karren dezelve gaeten te verheelenne ende te karrenne - want kerdijck¹⁾ eenen vasten dijck maeckt - ende dat men eerst²⁾ beginne metten voormelten pekelheerinck in de Meert (metten) aenstaende eerste saijsoenne van dijcken, nochtans dat daerinne versien sij dat men de steijlte van de gevallen gaeten, soo hooch de vloet soude mogen comen op een verloop, terstont in den³⁾ winter dijckschap met een clamp daeraen gewrocht affbrenge mette beste cleijeerde die men daerontrent vinden can, jae liever met enckele zooden indien dezelve ontrent de gaeten te vindenne zijn. Ende tselve werck van aenclampen sal men terstont becrammen om meerder verseker(t)heijt want, in sooverre de gaeten soo niet gewrocht en werden ende een ander groot verloop in den winter quame ende (de) voormelte steijlte van den dijck daerdeur niet gewaepent en waere tegens voorts 't affcalven ende affvallen van de reste van de eerde dier was blijven staende, tlandt daerdeur inunderen⁴⁾ soude. Ick (heb) hetselve wel beprouft⁵⁾ in Pontianijvloet int jaer van XXX⁶⁾ wesende alsdoen dijckgraeff int nieuwe lant op Steenbergen genaempt Graeff-Heijndricxlant. Op de voormelte vloet van Pontianij waeren de dijcken soo gebroken ende geramponneert dat de innercant van den dijck ende voet⁷⁾ tot veule plaetssen geleecht was. Ick hebbe in den principaelsten stroom ende hooge waeter gestaen op dijcken daer de cruijne van den dijck, onder hol⁸⁾ zijnde, van den gewichte van den waetere tegengehouden was, in groot perijckel van mijnen lijffve, ende siende datter geen houden aen en was deur de menichte van de gaten ben bedwongen geweest met mijn volck ende arbeijders den dijck te verlaetenne. Ick en was naeu thuijs gegaen van den dijck, deurdien sommige landen inundeerden⁹⁾ ende inliepen, soo viel het water soo subijt dat daerdeur de cruijne van den dijck, van den waetere gesustenteert zijnde¹⁰⁾ ende daer wij over gegaen ende gestaen hadden, innestorte, ende twaeter liep soo zeer ende subijt dat men de gaten geheel bloot

1) Het Hs. heeft: keerdijck. In de marginale inhoudsopgaaf wordt gesproken van: carredijck.

2) Het Hs. heeft: eersten.

3) Het Hs. heeft: op een verloop men terstont ende winter.

4) Het Hs. heeft: invueerdeerden.

5) D.i. ondervonden.

6) Lees: LII.

7) Het Hs. heeft: vloet.

8) Het Hs. heeft: hal.

9) Het Hs. heeft: invueërden.

10) Te lezen: gesustenteert geweest zijnde.

[p. 309]

sach. Dat subijt vallen van den waetere sijn sekere teeckenen ende indiciën¹⁾ datter landen inundeeren. Van welcke valle van den waetere ick in der nacht geadverteert zijnde van de dijckers, wesende tallen gelucke een claer maenschijn, hebbe mij wederom aen den dijck gevonden, ende siende overal tperijckel daer tlant in²⁾ was deur de steijlicheijt van de afgevallen dijcken, hebbe ick tsanderdaechs den trommel te landewaerts omme doen slaen, adverterende eenen iegelijcken: zoo wie wercken woude dat hij commen zoude op den dijck, men zoude hen te wercke stellen, de vrouwen die geen cordewagens en hadden souden met heur veurschoot eerde aendraegen, andere dede ick borriën maecken van plancken, andre drogen deerde met sacken bij foute van cordewagens, soodat ick soo veul volcx creech dat ick alle gaten versach met eenen aenclamp³⁾ onder in de saete als voren geseijt is, die terstont dede versien met crammen. Sommige waerender die soo te wercken noijt gesien en hadden ende die daermede beuselen wouden. Maer daernaer ontrent III^e weken oft een maent quamp er wederom eenen storm in denzelven winter ende inundeerde⁴⁾ veule landen die in Pontianijvloet overgebleven waeren, twelcke dat ick soo met dieren coste gemaect hadde wert wel betaelt ende gerecompenseert ende vergolden, ende en zoude niet alleen Graeff-Heijndricx lant geïnundeert⁵⁾ hebben maer alle de landen onder Steenbergen die bij de 13000 gemeten groot zijn, die bij de gratiën Gods gehouden werden; volbrengende daernaer den geheelen dijck meer dan in zijn oude groote terstont metten eersten aenstaenden saijsoenne ende metten pekelheerinck in de Vasten, welcke dijck volmaeckt was eer dandere begonsten te dijckenne. De cost was wel gerecompenseert maer ick seer qualijcken geloont. Soo gaget⁶⁾ met alle dijckgraeven⁷⁾ ende gesworens: wanneer zij heur arbeijt gedaen hebben ende twerck geëffectueert zijnde, woude men wel datse een haese waere ende hadden twee seelen winden⁸⁾ achter heuren neers; (een) iegelijcken wacht hem ijet te doenne hij en weet waervoren, ende dat het kint eenen naem gegeven worde, mij is sulcke recompense dickwils gebeurt voor mijnen arbeijt maer daeraff hier veul te claegenne is te laet.

1) Het Hs. heeft: indutiën.

2) Het Hs. heeft: is.

3) Het Hs. heeft: aenclanij.

4) Het Hs. heeft: invueerdeerde.

5) Het Hs. heeft: genudeert.

6) Brabantsch dialect voor: gaat het.

7) Het Hs. heeft: dijckgraeff.

8) D.i. windhonden.

Tbesteck van sulcke steijle gaeten te verheelenne.

Sulcke gaeten moeten gewrocht worden gelijck een nijeuwe dijckagie met maeckinge ende beversinge van kaeden op het naervolgende be-

[p. 310]

steck, te weten men sal den dijck peijlen onder in zijn saete, heeftse seven roeden gehadt soo sal men daeraen bijvougen ende leggen III^e oft IIII^e voeten, segge den dijck sal in sijn sate hebben 7 roeden 4 voet, de gaeten gevult met enckele cleije oft coreneerde, ende eenen Putschen voet hooger dan het oude werck van den beloop van den dijcke aen wederzijden aen de gaeten, ende eenen voet satter van eerde in den buijck van den dijck dan onder de linie, boven oock op zijn cruijne eenen voet van eerde boven toude werck, dan daerop gebrocht ende geset soo opt beloop als de cruijne een soode van ses duijmen dicke, blijvende de cruijne oock in de gaeten anderhalven voet breeder dan het out werck¹⁾ voorseijt, affkeggende²⁾ ten minsten twee voeten eerde³⁾ van den geheelen dijck sal men, vóór het zooden opmaecken, nemen keure ende prijseren. Want hoe naeuwe ghij u besteck bespreeckt ende conditioneert soo en sal nochtans hetselve niet gheachtervolcht⁴⁾ worden. Ghij moet altijts de gaeten soo ruijm ende rijcke van eerde conditioneren gemaeckt te worden, want dezelve meer dan een voet soo in hoochte, breete ende beloop crimpen ende sincken sal. Veule dijckgraven die eerst leeren dijcken worden in dat stuck geabuseert ende meijnen⁵⁾ als den dijck op zijn oude keure gemaeckt is dat dan genouch is, maer als de nijeuwe eerde geseten is soo zien⁶⁾ zijluijden eerst de faulte ende dan lijt den dijck soo leelijcken dattet schande is, de dijckers int verheelen ende repareren van den dijcke siende dat de officiers luttel verstants hebben ofte handelinge in dijckagie hebben gepleecht, soo zullen zij weten den dijck te stellenne 3 oft 4 voeten eerde dickte met het innetrecken van den dijck onder in de saete aen den buijtentee, ende nochtans maecken zij de gaeten op het besteck als voren eenen voet hooger dan het oude werck⁷⁾. Maer mits besprekende onder de saete van den dijck te blijvenne 7 roeden ende 4 voeten als voorseijt is oft 6 roeden ende 4 voeten oft 5 roeden 4 voeten naer dat den dijck onder toeleggens heeft ende daertoe⁸⁾ de anderehalve voet breete meer in de gaeten gelijck voren geseijt is, soo en cunnen u de dijckers nergens inne bouverije spelen, het druijpens binnen ende buijten moet altijts volgen. Oock als men deerde opneempt vóórt sooden soo bedriegen sij u mede niet int innesporen, willen de dijckers dieper innesporen dan de vier duijmen, soo⁹⁾ is uwen teen van den dijck te beter bewaert ende de

1) Het Hs. heeft: dat het houtwerck.

2) Het Hs. heeft: afkeijende.

3) De auteur bedoelt denkelijk dat de kruin, het buitenbeloop en het binnenbeloop van het nieuwe gedeelte onder een overlangsche helling van ten minste 2 voeten horizontaal (twee op één) met het oude dijksgedeelte in aansluiting moet worden gebracht. V.

4) D.i. door de dijkers nagekomen worden. Het Hs. heeft: achterghevolcht.

5) Het Hs. heeft: meijnende.

6) Het Hs. heeft: zijen.

7) Het Hs. heeft: onderwerck.

8) D.i. daarbij.

9) Het Hs. heeft: soo soo.

[p. 311]

sooden zullen onder meer vasticheijt hebben. Men moet oock wel toesien datter geen feeck, ruijchte, strooij oft andere vuijlte in de gaeten blijve leggen dat daer met¹⁾ den stroom aengeworpen is, maer dat daennemers dat zullen moeten over dijck binnenslants bringen, metten welcken sij bethoonen zullen dat se het feeck, ruijchte, stroij oft andere vuijlte²⁾ naervolgende dordonnantie uuijt de gaeten gedaen ende die gesuvert³⁾ hebben, nochtans altijts daerinne versiende⁴⁾ dat alle gaeten moeten wel loffelijcken geploijt⁵⁾ worden met een goede dichte matte⁶⁾ tegens den uuijtgaenden tijt ende saijsoen dat men die bewercken mach ende ten vollen keure brengen, opdat de stormen, die⁷⁾ middelretijt gebeuren mochte, den dijck voorts niet geheel wech en⁸⁾ mineren ende de gaeten meerderen, ende daerom was een ordonnantie in Zeelant ende noch is dat (den) dijckgraeff terstont ommegae.

1) Het Hs. heeft: mede.

2) Het Hs. heeft: ruijchte.

3) Het Hs. heeft: gesuveert.

4) Het Hs. heeft: versien.

5) Wellicht wordt bedoeld: bekleed. V.

6) Het Hs. heeft: mate.

7) Het Hs. heeft: de.

8) Het Hs. heeft: ende.

Uuijtlegginge.

Bij tselve figuerken⁹⁾ meuchdij¹⁰⁾ sien hoe men de gaten behoort te wercken eenen goeden voet ruijmer ende rijcker van eerde dan den ouden dijck, onder altijt ruijm IIIe oft IIIIe voeten meer aenleghs, soo ghij voren gehoort meucht hebben, nemende altijt de saete onder zijn geheele breete; het donckergroen zijn de gaeten geweest, het¹¹⁾ lichtgroen is den ouden dijck die men daer die geheel is sal laeten liggen, deurdien hij wel gestorven is ende beter dan¹²⁾ het nijeuwe werck dat ghij maecken meucht. Ende hoewel dattet schijnt dat de dijck deur de hoochte van den eenen voet oneffen ende ongesien leet, nochtans eer tjaer omme sal wesen ende van de beesten die daer weijden zullen betrapt, sal effen gelijck comen te liggene; ende in sooverre ghij die sulcx niet en maeckte¹³⁾ zoude uwen dijck altijts met putten ingevallen liggen, twelcke seer onsienelijcken wesen zoude ende en soude naermaels niet te helpen wesen, want wat ghij in de oneffenheijt clampte ten zoude niet houden oft zoude zeer oneffen moeten vallen ende blijven, oock alser eenen storm op den dijck quame soude twaeter in de¹⁴⁾ oneffenheijt van den putte zijne macht thoonen

9) Zie figuur 55.

10) Het Hs. heeft: meudij.

11) Het Hs. heeft: de.

12) Het Hs. heeft: van.

13) Het Hs. heeft: maeckt.

14) Het Hs. heeft: ende.

[p. 312]

metten neren die daerinne draijen¹⁾ souden int affgaen van de baeren, soodat uwen dijck nimmermeer en zoude met ruste wesen.

Omme een seker, goet ende vast besteck te maken soo behoort men generalijck in seer groote gebroocken dijcken, die ten halven beloop van den dijck oft in de cruijne affgeloopen oft -gespoelt zijn, min oft meer de conditie van nijeus te maeckenne ende t'expresserenne dan oft²⁾ een nijeuwe dijckagie waere, nemende daer arbeijders toe³⁾ opdat zoo uwen dijck ten vollen oft meer dan ten vollen keure⁴⁾ gebrocht mach worden, liever IIII oft 5 voeten onder aenlegs meer soo en wort uwen dijck niet vercrompen, want de dijckers gemeenelijcken heur besteck niet en volvoeren, soodat indien ghij den dijck besteet in (de) oude groote soo salse altijt min dan (de) oude groote volmaeckt worden, men behoort altijt eenen dijck meer toe te gevenne dan aff te nemenne, ende meucht wel considereren dat daer eenen dijck gebroken is twater wederomme daer wel zijne cracht thoonen can indien ghij daer niet inne en remediëert ende den dijck meer vlackigheijt toegeeft, oock want men grooten cost hangen moet int vermaecken ende int vernijeuwen van de kaeden ende oock veule dezelve costen te onderhouden, soo exstimeer ick (dat) dezelve costen bijcans het derdendeel van sommige lap- of gebroken dijcken, zoo zoude ick geraeden vinden voort beste dat men de voormelte gebroken dijcken meer beloops geve van 1 roede VIII voeten oft VI voeten ten minsten naerdat het werck heijst: eenen vlacken dijck mach eenen zeeganck wederstaen ende oock toegeven. De dijckers⁵⁾ die maecken de meeste swaricheijt int opmaecken ende beversen van heure kaeden, want zijluijden laeten hem duncken dattet verloren gelt is dat zij daeraen hangen ende geene aerde aen den dijck en bringht alst oock en doet, maer zij en overpeijsen niet dat se sonder kaeden qualijcken heuren dijck ten prouffijte zouden connen volbrengen, overmits zij metten getijden zouden moeten wercken ende soo betaelen voor halve daegen werckende geheele dachgelden. Dezelve dijckers, de kaeden gevorst ende gemaeckt zijnde, nemen luttel regards oft extimeren min een roede aenleggens aen den dijck dan de kaeden voorseijt van nijeus te maeckenne ende te verschenne deurdien deerde onder aen ende niet hooge te cruijden en is ende luttel mans voor spaede⁶⁾.

Gaeten, die in den dijck gevallen zijn ende verre van den anderen ten minsten XX oft XXX roeden oft min⁷⁾ verscheijden liggen, mach men wel maecken⁸⁾ ende repareren op de getijden deurdien, soude men alle de

1) Het Hs. heeft: draijden.

2) D.i. als of het.

3) Het Hs. heeft: noumende darbeijders toe.

4) Het Hs. heeft: beure.

5) D.i. de aannemers.

6) Blijkbaar is de tekst hier corrupt.

7) Te lezen: meer?

8) Het Hs. heeft: wel maecken wel maecken.

[p. 313]

lenghte van kaeden moeten gaen beverschen, het zoude te veule costen, ende eer uwe caede gemaeckt sal wesen soude daerentusschen ende middelretijt den geheelen dijck volmaect hebben¹⁾, maeckende van II, III, IIII ende meer gaten één bestedinge; maer als men hoochselle wil toeleggen op eenen dijck die gesoncken is, voor soo veule die geleecht mach wesen, genomen deerste keure van de dijckagie was XIIII voeten ontrent den Hollantschen stroom ende XVIII oft XIX op de Zeeusche stroomen, ende vallen de hoochselle IIIe, IIIIe oft Ve voeten, nemende daertoe²⁾ altijts eenen voet hoochte tegen het sitten oft eenen halven voet ten minsten naerdat ghij veul dickte van eerde leijt; sulcke hoochsellen eijschen wel onder aen den tee van den dijcke VI oft VIII voeten toelegs omme eenen dijck dijckschaps onder de linie te maeckenne ende te brengenne, oft anders soude den dijck boven op de cruijne geen lijff hebben oft behouden ende in de lenghte te swack vallen uuijt alle maniere ende fatsoen van dijckagie. Sulcken werck behouft men oock te maecken onder tverschen ende vermaken van een nijeuwe hootcaede omme tallen getijen te mogen werckenne³⁾, oft anders en zouden de dijckers heur werck niet spoijen⁴⁾ ende zouden soo halve dachgelden heele dachgelden gerekent worden tot last van de dijckagie. Als de kaede eens vermaeckt, vernijeut ende de spijse gevorst is, ist groot profijt dat ghij uwen dijck soo versiet met te zwaeren⁵⁾, uuijt te leggenne, te hoogenne ende beloops te geven, dat ghij niet wederomme dijcken en derft, want soo dickwils kaeden te maecken cost zoo veule dat ghij daermede uwen dijck als voorseijt is versien sout: daer vallen gaten in de kaeden (ende) de spijse mindert soo dat ghij achternae uwen dijck met de getijden opmaecken meucht tot merckelijcke groote schade. Het besteck van sulcken werck is goet te maeckenne collegerende⁶⁾ al dat op sulcken bestecke te passe compt uuijte voorgaende bestecke, besprekende altijt de saeticheijt van eerde meer⁷⁾ dan onder de linie in den buijcke van den dijcke als voorseijt is ende deerde eerst op te keuren eer men zoot⁸⁾, gelt te geven in drije ommegangen tot discretie van dijckgraeff ende gesworens naer gelegentheijt, ende doende tauxatie van der eerde dier leet ende geen regard nemende op dachgelden op te schrijvenne oft boijenne gelijck veule onverstandige dijckgraven voorstellen⁹⁾, ten waere oft er extraordinaris verloopen overquaeme waerdeur de dijckers veule eerde ende spijse ver-

1) Het Hs. heeft: hebbende.

2) D.i. hovendien.

3) D.i. bij het maken van zulk werk moet men ook een hootkade (verschkade) aanleggen om onder bescherming daarvan te kunnen arbeiden.

4) D.i. bespoedigen.

5) Het Hs. heeft: de zwaeren.

6) Het Hs. heeft: collegerenne.

7) D.i. grooter.

8) D.i. vóórdat men de bezoding aanbrengt.

9) Het Hs. heeft: voortstellen.

[p. 314]

loren, tselve behoort te staenne tot discretie van dijckgraeff ende gesworens, ende soo behoort oock te geschiedenne in alle andere inconveniënten ende anders ook niet.

Omdat¹⁾ dan darbeijders soo veule wercx maken van de caeden te maeckenne, soo zoude ick wel van den advijse wesen dat de heeren de caeden besteden te maecken sonder den aennemer van den dijcke cost²⁾. Ick en twijffele daer niet aen, het sal meer prouffijteren dan schaeden, want dezelve heere van der dijckagie, dijckgraeff ende gesworens, zullen die mogen doen maecken op heure behoorlijcke bestecken van hoochte, saete ende breete op de cruijne, dwelcke men nimmermeer van de dijckers can gecrijgen, want sij willen heur voorvorsch vorderen omme terstont aent heffen van den gelde ende aen den ontfanck te zijne. Veule aennemers van den dijcke besteden somtijts heure kaede te maeckenne werckluijden die lancx den dijck loopen om werck te soucken, maer niet soo volcomen oft, in sooverre zijluijden deselve caeden op de bestecken besteden, dijckgraeff ende gesworens moeten daermede altijts gemoeijt³⁾ wesen, ende betaelinge daeraff doende wort heur altijts aen heure principale gelt gecort, daerop zij letten⁴⁾. Besteden de heeren de kaeden, sij duncken dattet van heuren gelde niet en is, maer men weet wel de calculatie daernaer te maeckenne⁵⁾. Ende als de caeden op heure bestecken gemaeckt worden in hoochte⁶⁾, breete ende saete als voorseijt is, soo is daerdeur de dijckagie gepreserveert, want de kaeden innegeloopen zijnde is een retarderinge van der dijckagie deurdien de spijse onderloopt; ick soude van advijse zijn (het) oock te userenne in (een) nijeuwe dijckagie.

Een kaede van ses voeten hoochte op het leech stael, opt hooge naer advenant, naer hemelshoochte gerekent, onder in de saete anderhalff roede, boven blijvende twee oft drije voeten, buijten wel loffelijcken oversoot⁷⁾, meuchdij becostigen om IX, X oft ten hoochsten XI stuijvers. Een kaede van acht voeten toeleggens op een hooch stael, hooch drije voeten, boven blijvende tonneront, meuchdij becostigen om IX oft X grooten. Soo exstimeer ick de voorgaende kaede voor noch soo veule wercx⁸⁾, ende soo meucht ghij u voorts reguleren oft de calculatie maecken oft

1) D.i. opdat.

2) D.i. buiten kosten van den aannemer.

3) Het Hs. heeft: gemoet.

4) D.i. waarmede zij bij het inschrijven voor de aanneming van het werk rekening houden.

5) D.i. wanneer de bedijkers den aanleg der kaden bij de aanbesteding onder het bedijkingswerk in zijn geheel begrijpen, dan meenen zij dat die aanleg hun niets kost, maar de aannemers houden daar bij hun inschrijvingen ter dege rekening mede.

6) Het Hs. heeft: hoote.

7) Het Hs. heeft: ondersoot.

8) De auteur wil zeggen, dat voor de hiervoor beschreven kade op lagen grondslag dubbel zoo veel arbeid noodig is als voor de kade op hoogen grondslag. In werkelijkheid is er nòg meer arbeid voor van noode. V.

[p. 315]

minder oft meerder bestecken naer dattet in de plaetsse daer den dijck valt hooge oft leege volijt.

Omme voorts tprouffijt wat toverleggene hoe men de hoochselle van den dijcke nemen oft maecken sal het is¹⁾ de aenlegh van binnen oft buijtensdijcx, soo moet men eerst ende vooral²⁾ considereren ende overleggen dat, in sooverre het beloop van den dijcke buijten seer schoon, vast ende natuerlijck dijckschap onder de linie lijt zonder bulten, gaeten oft puijlinge, besoot ende begroest, daer de zee niet op gewonnen en heeft, soo moet men sulcken dijck wel laeten in zijn wesen³⁾, ende nochtans sonder hoochselle aen te leggen⁴⁾ en is niet wel gesienlijcken ende ten prouffijte om doene, daeromme salt best geraeden wesen den dijck binnen het druijpen wat benomen, aenleggende onder van den tee van den dijcke op den binnenberm IIII oft V voeten ende brengende daerop het hoochselle van den uuijtercant van den dijcke binnewaerts op den voormelten binnentoelegh; dan dat gedaen soo suldij uwe slooten binnensdijcx ten landewaerts schoone doen ruijmen ende vaegen, nemende liever van den lande, tselve betalende, een voet eerde ende deselve worpende ende hoogende aen den binnentee van den dijcke affdaelende ende affwaeterende ten binnenslootewaert, soo sal daerdeur uwen berm binnen zijn volle breete crijgen, deur het verhoogen van dezelven berm aen den dijck eenen voet hooger dan op de sloot, ende vermach den berm dat men de voet eerde uuijt den sloot neme aen den berm zijnde, meucht hetselve doen sonder ijemant moijelick te vallenne. Bij de figuere⁵⁾, deurdien het wat duijstere is te verstaenne, sult ghij alle gelegentheijt mogen aenmercken.

1) Te lezen: het sij in?

2) Het Hs. heeft: overal.

3) Het Hs. heeft: westen.

4) Het Hs. heeft: nochtans hoochsele sonder aen te leggenne.

5) Het scheen niet noodig hier een reconstructie van te geven. V.

Uuijtlegginge.

Bij het voormelte figuerken meucht ghij zien het verloop van buijten, twelck het groen is, ende soude sulcx hebben taenlegs een roede van twelff voeten gehoocht vier voeten; den ouden dijck die gesoncken soude zijn is het swarte velt, die welcke hooch is maer thien voeten, daerop gehoocht IIII voeten blijft met het sincken 13 voeten, die hooch genouch zouden zijn op de Hollantsche stroomen; het geel is den dijck aengeleijt ende gehoocht van binnen nemende van den binnenberm VI voeten, maer met hoogen van den berm uuijten binnensloot soude den berm daermede wederom winnen twee voeten soodat, indien den binnenberm te voren hadde geweest 1½ roede, soude noch blijven XIIII voeten daer twee waegens malcanderen wel op wijcken mogen.

Maer nochtans, deurdien deerde meest al over den dijck⁶⁾ tzeewaert

6) Het Hs. heeft: overdijckt.

[p. 316]

te haelenne zoude wesen ende soo binnen overgestort, soude veul arbeijts costen, nochtans en zoude de voormelte eerde van binnen soo veule niet beloopen, in schachten te rekenen, als van buijten, het soude schillen int werck van den buijtenbeloop gewrocht XI schachten in de streckroede, want van buijten souden in elcke streckroede dijcx gaen 44 schachten en van binnen maer 33, het soude wel loopen 100 op 200 oft 300 roeden, daerom soude ick goet ende te raede vinden, waer den berm binnen breet genouch ende den dijck buijten het beloop fraij ende werckelijcken onder de linie, dat men van binnen altijt aenwercken zoude, het waere oock tprouffijtelicxste, een iegelijck mach daerin zijnen zin doen want het schilt effen een vierendeel van den wercke.

Men useert oock hoochselle te maecken op de dijcken die gesoncken zijn sonder aen den teen van den dijcke aen te leggenne, twelck men zeebecken, zeecappen oft huijven heet, te wetene: men hoocht van III, IIII oft V^e voeten hoochte bringende¹⁾ tzeewaerts een druijpselle van II^e oft II½ roede, maer sulcke hoochselen en maecken geen fraijen dijck oft goet werck overmits dat de dijck dan swack in zijn lancken met een hollicheijt lijt, die int druijpen ende in de²⁾ lengte behoort te liggen sat³⁾ van eerde ende bultich. Sulcke en soude ick nimmermeer prijsen int westen, zuijtwesten ende noortwesten, want uuijt dien houck de meeste stormen commen ende de dijcken in de lengthe ende in den hals de meeste⁴⁾ last ende gewicht van den waetere op sulcke stormen draegen moeten, maer int oosten, noortoosten ende zuijtoosten⁵⁾ mach men sulcke wercken wel wercken ende en can soo grooten perijckel niet bijbringen, wantet op deselve winden selden hooch vloijt, het principaelste van dat een verloop wederstaet is dat eenen dijck wel sat ende rijck gewrocht wort in zijnen hals ende lancken, soodat bij het gemeijn seggen van de dijckers de dijck geen jouffrouwen en zijn, als teer in de lancken. Maer want sulcke wercken van hoochsele men wercken moet op sinckdijcken die weecke⁶⁾ gronden hebben, deurdien men sulcke sinckdijcken niet en can overlaeden met eerde soolangh den dijck sinckt ende⁷⁾ zijn saete niet genomen en heeft, moet men⁸⁾ de hoochselen in sulcke manieren ende toeleggens maecken omme denselven dijck niet te zeer te travailliërenne met gewichte van eerde, daerinne nochtans versiende⁹⁾ als den dijck zijn harde saete bevangen heeft, dat men dan die op zijn besteck

1) Het Hs. heeft: bringen.

2) Het Hs. heeft: int.

3) Het Hs. heeft: sal.

4) Het Hs. heeft: meest.

5) Het Hs. heeft: zuijoosten.

6) Het Hs. heeft: welcke.

7) Het Hs. heeft: in.

8) Het Hs. heeft: moet en.

9) Het Hs. heeft: versien.

[p. 317]

dijckschaps onder de linie opbrengen moet. Aen sulcke sinckdijcken, daer de zeebecken, zeecappen oft huijven op gewrocht moeten worden, moet men wel versien dat¹⁾ binnenslants geen diepe oft weije²⁾ bermslooten en worden gemaect ofte ten minsten die zeer diep zijn³⁾ - want op diversche plaetssen ende stonden heeft men bevonden dat die wederom toedrijven moesten deur het gewichte van der eerde ende sachten grondt - van⁴⁾ buijtenbermen gelaeten worden zonder roovenne ten minsten van III oft IIII Putsche roeden breete, oft anders zijdij oorsaecke dat den dijck nae de weijde dilven ende uuijtgelaeden putten de bermen deurdringende⁵⁾ neersit ende sinckt, welcke bermen nae de uuijtgelaeden putten oft slooten inne drijven.

Het principaelste van het onderhout van der dijckagie is dat men de dijcken in heur oude groote hout gelijck het eerste besteck van de dijckagie geconcipiëert is geweest, daeromme hebben veule dijckgraeven oft ingelanden wel gedaen, ende twelck ick gesien hebbe in de dijckagie van den Clundaert, daer se heur pijl van de dijcke op elcke keure geset hebben binnenslants met eenen houten peijl met ijsere beslaegen daer men tpeijl van der hoochte op onderhout. Nochtans soude ick prijsen oock het peijl te haelenne op het buijtenconterlandt ende principalijcken daer de landen aenwasschen ende hoogen, ende het peijl nemende soo voorseijt is soo moet den dijck min hoochte hebben; op het voorseijde conterlandt moet oock den dijck hoogen ende rijsen, twelck sulcx wel van noode is, want wij bevinden dagelijcx dat deur het innedijcken van soo veul polders ende landen het water soo bedwongen wordt op (te) steijgeren ende hooch te vloijenne, dat ghij oock u dijcken daernaer hoogen ende versekeren moet. Sulcke hooge vloeden hoogen ende worpen het slijck jaer voor jaer soodat se u exempel geven u dijcken daer naer oock te hoogenne ende tpeijl te nemenne, want de binnenlanden deur het cultiveren van den lande sincken zeer ende de buijtenlanden deurt aenworpen van den slijcke hoogen⁶⁾. Op welcke hoogen van den dijcke luttel geacht ende regarde genomen wordt, twelck de principaelste oorsaecke van de inundatie van Zeelandt is geweest, soodat hadden se heure dijcken alle seven jaeren gehoocht ende gerepareert tgene dat jaerlicx metten waegen affgereden wort ende principalijcken des somers deur het rijden van de waegens wechstuijffde, Zeelandt en hadde in sulcken benautheijt niet gecomen⁷⁾, want daer en waeren sonderlinge geen grontbrexemen, soo en can men niet excuseren oft seggen dat Zeelandt deur grontbrexemen geïnundeert is. De spijse isser

1) Het Hs. heeft: dat men.

2) D.i. wijde.

3) Versta: of ten minste geen die zeer diep zijn.

4) Te lezen: ende de?

5) Het Hs. heeft: hooge.

6) Het Hs. heeft: deurdringen.

7) Het Hs. heeft: gecomen gecomen.

[p. 318]

tot sommige plaetssen oock seer goet waerdeur de dijcken sonderlinge geen last en hadden van breecken, men heeftet beprouft aen den dijck van Schouwen tusschen het clooster Sion¹⁾ ende Ziericxzee, welcken dijck op Leonardivloet int jaer van (1530) overliep dat men geenen dijck en sach, ende nochtans deur dien overval ende overloopinge het lant niet in en brack oft inundeerde²⁾ ende den dijck luttel affliep ende mineerde. Voor een generael regule behoort men altijts toe te ziene naer de hoogte van den dijcke ende dat men dezelve elcx op heure raijen³⁾ ende winden dijckwils peijle, hooge ende beloop geve ende⁴⁾ principalijcken dat de saete onder niet vercrompen en wort.

Ende daeromme behoort men eerst de hoochte van den dijck te peijlenne, ende is hij leeger dan het oude besteck was III voeten oft IIII voeten, soo behoort men daertoe te nemenne IIII oft V voeten hoochsele, den eenen voet altijt tegen tsitten⁵⁾, seggende ende allegerende in u besteck, opdat de dijckers tselve weten meughen: den dijck is hooch 10 voeten, daer op ghij brengen meucht 4 voeten eerde, soodat denzelven dijck sal opgelevert moeten worden op de 14 voeten hoochte, gevende elcke voet hoochte eenen voet druijpens van binnen ende van buijten tzeewaerts elcke voet hoochte 4 voeten druijpens, boven blijvende 12 voeten, den uuijtercant te waeteren over den innercant, ende naerdat deerde sulcx opgelevert sal wesen, twelck vóór tsooden gedaen moet zijn, soo sal men twerck oversetten soowel de cruijne als tbeloop buijten met een soode van ses duijmen dijcke op zijn verbant geset. Ick hebbe bevonden datter sommige dijckgraven soo onverstandich waeren dat se heuren dijck te voren heur hoochte niet en peijlden maer simpelijck besteden 3 oft 4 voeten hoochte boven 12 voeten te blijvenne, daermede⁶⁾ de dijckers wel weten heur prouffijt te doen: zij bestorten den dijck van buijten ende van binnen omdat men zien zoude dat se veul gehoocht hadde, allegerende den dijckgraeff veul beuselingen dat den dijck midden in heur werck meer dan V voeten hoochte was ende aen wederzijden daer heur werck aff te liet⁷⁾ te dijcken seer hooch waere, ende en cost de dijckgraeff haer niet⁸⁾, want hij te voren zijn debvoir van den dijck te peijlen niet gedaen en hadde. Maer als men de hoochte van den dijck zijnen naem geeft, seggende XIIII voeten hoochte, het peijl genomen van het hoochste conterlant, 12 voeten

1) Het Karthuizerklooster Sion of Berg-Sion bij Noordgouwe, gesticht in 1434, waarschijnlijk verwoest door de Spanjaarden tijdens het beleg van Zierikzee in 1575, zie Van der Aa, Aardrijksk. woordenb., i.v. Zion.

2) Het Hs. heeft: inundeert.

3) Het Hs. heeft: roijen.

4) Het Hs. heeft: die.

5) D.i. dien éénen voet meer met het oog op het zetten.

6) Het Hs. heeft: daermede te blijvenne daermede te blijven.

7) Te lezen: affliet te dijcken?

8) In het Hs. oningevuld gelaten. Er moet een woord in de pen gebleven zijn de beteekenis hebbende van controleeren of tegenspreken.

[p. 319]

op zijn cruijn blijvende, zoo en connen de dijckers geen bouverije spelen; willen zij dan meer beloops maecken, dat isset prouffijt van de dijckagie. Tnaervolgende figuerken sal u van als onderrichten¹⁾.

Bij het figuerken meuchdij claerlijcken sien de gelegentheijt van den dijcke, twelck het swart is, wesende hooch 10 voeten; het geel werck is het hoochsel wesende 4 voeten hooge, buijten tzeewaerts 16 voeten, ende als ghij deerde opneempt eer ghij soot soo vindi soo veule eerde als het groen boven het hoochsel uuijtwijst ende beteeckent, twelck den dijck seer swaert ende stijft. Dit voorgaende is het gemeen²⁾ werck ende verstant van den dijckgraeff, twelck zijlieden heur ouders hebben sien useren, maer en weten niet nijeus oft beter werck te practiserenne. Mij zoude duncken voor het beste werck dat, soo wanneer eenen dijck van binnen heeft 18 voeten druijpens soo men gemeenelijcken die maeckt, ende ghij wilt daerop bringen 4 oft 5 voeten hoochte, neempt van het binnendruijpende 6 voeten, bringende uwe viercant van den dijcke 6 voeten naer den indercant op de cruijne, daer bijvougende de resterende 6 voeten, bringende (ende) laetende het binnendruijpen op de 12 voeten, soo meuchdij het beloop van buijten bijcans onder de linie opbrengen, ende soo en zoudij³⁾ uwen gesooden, goeden beloop van den dijcke niet derven bestorten met nijeuwe eerde ende tot grooten cost. Maeckt uwen besteck den teen van binnen op te settenne twee voeten hoochte met zooden rechtop, soo sult ghij uwen binnendruijpen ruijmer ende te beter ophaelen, soo dattet druijpen voorseijt op elcken voet hoochte eenen voet druijpen hebben sal; men begint nu dagelicx tselve veule te practiserenne. Wilt ghij naderhant uwen dijck onder de linie opmaecken, en zult niet veul eerden te leggen hebben ende gaet soo weijnich uuijter linie soo u de roode schreve bewijst; ende voorts het figuerken naervolgende sal u tverstant metter oogen demonstereren⁴⁾.

Bij hetselve figuerken meucht ghij claerlijcken zien dat het hoochsel sulcx gewrocht lieffelijcker leet aengaende het buijtenbeloop van den dijcke dan⁵⁾ het voorgaende werck, ende en heeft maer 3 voeten diepte in den⁶⁾ buijcke van den dijck uuijter linie daer het ander werck meer dan 4 voeten uuijter linie voormelt bedraecht. Beter ende prouffijtelijcker is dat het druijpen van binnen genomen wort dan dat den dijck buijten periculeus liggen zoude, ende wint eenen dijck dagelicx meer ende meer druijpens

1) Zie figuur 56.

2) Het Hs. heeft: genuen.

3) Het Hs. heeft: zoude.

4) Zie figuur 57.

5) Het Hs. heeft: van.

6) Het Hs. heeft: der.

[p. 320]

deur het sitten van den dijck, soodat eenen dijck zijn saete genomen hebbende mach alsdan wel wat steijlte verdragen, te meer als ghij den teen van den dijck binnen met sooden wat opset gelijck u het roode lijnken bewijst, waermede ghij meer dan twee voeten druijpens wint, ende beteeckenen¹⁾ alle de roode linië(n) het scheeren soo men een linie op den dijck uuijttreckt.

Omme te remediëren tegen het overvallen van de waeteren, soo wanneer de dijcken geleecht zijn deur het sincken, ende subijt ende lichtelijcken daerop een hoochsele te brengenne bij provisie ende totdat den dijck zijn zaete genomen heeft, om alsdan voorts den dijck op zijn behoorlijck besteck te maeckene, zoude mij geraeden duncken dat men op de cruijne van den dijcke, die men gemeenelijcken op 12 roeden²⁾ maeckt, bijsonder die int westen, noortwesten ende zuijtwesten eenen zeeganck ende stroom wederstaen moeten, eene hoochselle opbringe van een tonneronte boven blijvende, want is de cruijne voorseijt van twelff voeten meucht daerop hoogen VI voeten, elcken voet hoochte zoude hebben eenen voet druijpens oft soo veule min ghij bevinden sult dat het werck heijst. Oversoot de tonneront met een goede loffelijcke zoode; waeren alle dijcken zoo met een tonneronte boven gemaeckt ghij sout mogen versien datter geen waegens op den dijck vaeren³⁾ en zouden, diewelcke zeer den dijck op natte somers oft winters mineren, bederven ende verergeren, want de waegens niet alleen boven op den dijck vaeren maer dat erger is keeren, wennen⁴⁾ ende bevaeren op ende neder de beloopen van alsulcke dijcken, diewelcke om sulcke winden te weerstaenne⁵⁾ zeer vlack ende veel beloops gegeven worden, de zooden worden onstucken gereden, soodat als er een verloop compt soo worden sulcke onstucken gereden sooden⁶⁾ al gaten, ende de gaten canckeren al voort deur de stroom ende zeebaeren, ende soo breeckt altijts uwen dijck mits de raute van den dijck. Ick en weet int maecken van sulcke dijcken anders geen gebreck dan de lenghte ende (dat) den hals van den dijcke seer swack ende teer vallet⁷⁾, anders souden sulcke hoochselle van tonneronte meer geüseert worden.

In den dijck op noortoosten- ende zuijtoostenwinden liggende zoude ick prijsen sulcke hoochselle gemaeckt te wordenne, ende want⁸⁾ de cruijne van den dijcke aldaer maer op VIII voeten oft IX voeten gemaeckt en worde, soo meuchdij ten minsten de tonneronte bringen van 4 oft 5 voeten hoochte, het en vloijt er niet hooger ende zoude de lancken op den

1) D.i. duiden aan.

2) Lees: voeten, vgl. een paar regels verder.

3) Het Hs. heeft: waeren.

4) D.i. wenden.

5) Het Hs. heeft: verstaenne.

6) Het Hs. heeft: ende de sooden worden.

7) Het Hs. heeft: vallen.

8) Het Hs. heeft: want men.

[p. 321]

hals van den dijcke minst last hebben, ende allegere hier niet sulcken hoochsele te maeckenne op den voormelten dijcke dan als den dijck II, III, IIII oft 5^e voeten gesoncken is uuijt zijn oude besteck oft voorwaerde¹⁾.

Aen dese figuere meuchdij zien de tonneronte, twelck het geel is, hooch zijnde 6 voeten, de hoochte is haest gemaeckt ende weert veul waters.

Dit²⁾ is een ander werck van hoochte ende is het geel drije voeten hoochte ende het³⁾ éénen, daer gaet luttel eerde toe ende is haest op eenen dijck geset.

Wilt ghij eenen dijck, die drije oft vier voeten ontsoncken ende geleecht is, wederomme in zijn oude groote ende hoochte brengen, soo moet ghij daeronder aenleggen ten minsten een oft anderhalve roede saets, omme soo uwe hoochte op te haelenne oft op te brengenne ende oock houdende het druijpen van binnen opgaende, soo en zoude⁴⁾ de hoochte niet mogen hebben oft den dijck zoude buijten te steijl vallen, maer al vercrimpt ghij binnen het druijpen van de vier voeten hoochsels een paer voeten oft drije uuijt sijn oude beloop, het en sal niet schaden, want uwen dijck sal buijten soo veule te meer beloops hebben, ende eenen ouden dijck crijcht dagelicx meer druijpen binnen; men behouft oock buijten altijts tmeeste beloop tegens toploopen ende spelen van den waetere. Soo zullen wij dan om tselve te bedt te verstaenne hier een figuerken⁵⁾ maeken, want de nieuwe aenlegginge het principaelste van eenen lapdijck⁶⁾ is.

Desen dijck is geraempt op 6½ roede in de saete, hooge 18 voeten, boven blijvende 12 voeten, tdruijpen binnen 18 voeten, buijten 4 roeden, dewelcke gesoncken is op 14 voeten, twelcke u beteeckent⁷⁾ de eertverve⁸⁾.

Nu moet ghij daerop bringen de 4 voeten, sijnde⁹⁾ doude hoochte, soo ist van noode onder daer aengeleijt 18 voeten druijpen, van binnen

1) Zie figuur 58.

2) Zie figuur 59.

3) Oningevuld gelaten in het Hs.

4) D.i. of anders zoo zoude hij.

5) Zie figuur 60.

6) D.i. een dijk, waaraan gerepareerd, gelapt wordt.

7) D.i. aanduidt.

8) D.i. de aardkleur op de teekening.

9) Het Hs. heeft: sijn.

[p. 322]

treckt ghij inne 3 voeten, twelcke wat steijlder compt dan¹⁾ het oude druijpen, twelck u het groen bewijst te wetenne het nijeuwe werck, soo meuchdij zien hoe eenen dijck te hoogenne met uuijtleggen ende het druijpen binnen inne te crimpen aengeleijt moet worden.

Altijts gereserveert dat ghij eerst, eer ghij int werck gaet, meten moet de sate ende tdruijpen binnen ende de hoochte, seggende dan int besteck²⁾ soo veule daeraen uuijtgeleijt, te wetenne: anderhalve roede tsamen, de zate 8 roeden druijpen, buijten 5 roeden negen voeten, het viercant 12 voeten, het druijpen binnen 15 voeten, hooge 18 voeten.

Daer zijn eenige, die seggen dat se genouch hebben de practicque, deurdien men dagelicx bevindt dat de dijcke die innegeleijt ende beswaert wort somtijts door grooten storm het nijeuwe werck affslaet tot op doude werck toe, als wesende vast ende geseten, verstorven werck, dat se den ouden dijck omspitten omme het nijeuwe werck tsamen te vattenne. Arme verstanden van menschen! ghij meucht wel soo veule spitten dat het nijeuwe met het oude tsamen wechstorme. Men en behoort aen eenen zeedijck op lijff ende goet niet om te spittenne oft graevenne, al waerent maer hooge heuvelen om die te effenen, hoe veul te meer eenen dijck te spittenne. Want soo haest het nijeuwe werck met het oude eenen winter gelegen heeft, soo is deen metten anderen deur de natticheijt, des winters vallende, verstorven.

Veule dijcken maeckt men in Hollant van steene³⁾ gelijck bij Hooningen⁴⁾ bij Rotterdam, dezelve zijn seer te prijsenne want dezelve niet lichtelijck en breken. Van gelijcken hebbe ick gesien te Lillo in Brabant. Maer vooral moet ghij dezelve wel versien met uuijtstekende hooffden van ebbe ende van vloede, opdat uwe fondamenten niet en worden ontgrondt⁵⁾ deur den stroom die daerlancx schueren zoude. De hooffden moeten den stroom affweeren ende van de fondamenten keeren. Ende al is den steenen muijr oft dijck wat uuijten waterpasse gemetst, wat hellende ten dijcke waert, dezelve en is maer zoo veul te stivere, ende ten waetere waerts overhellende soude die baeren van den waetere deselve terstont overhaelen ende omworpen. Hoe⁶⁾ die dijcken gemetst⁷⁾ worden zullen u de metsers daeraff bescheet doen, aen dewelcke ick mij referere.

Veule duijckels⁸⁾ gemaeckt aen den teen van den dijcke en is geen onprouffijt ende principalijcken op leege staelen ende gronden van slijcken,

1) Het Hs. heeft: van.

2) Het Hs. heeft: in besteck.

3) Het Hs. heeft: stenne.

4) Het Huis ter Honingen stond in het oude ambacht van Kralingen aan den Maasdijk bij den afloop van 's-Gravenweg naar Gouda, zie Van der Aa, Aardrijksk. Woordenboek, i.v.

5) Het Hs. heeft: overgrondt.

6) Het Hs. heeft: soo.

7) Het Hs. heeft: gemest.

8) D.i. duikelhoofden of duikeldammen. V.

[p. 323]

ende dat omme de vloeden oft ebbe te keerenne van den teen van den dijcke. Want daer den stroom lancx den dijck gaet ende dan daerop den wint staet ende waijt ende beert, het en is niet mogelijken de¹⁾ teenen moeten breken ende affloopen. Sulcke duijckels beschermen u tbeloop ten halven dijcke toe, ende mocht iemant seggen: ‘de dijcken en breecken boven soo haest niet’, twelck sulcx is, maer als de teeën²⁾ onder gebroken zijn soo breecken de dijcken voorts ende valt dan deerde telcken van boven nederwaerts soo wel oock op hooge vloeden ende de winden lancx den dijck waijende; maer principalijcken breecken de dijcken als de winden plat op den dijck waijen, overmits dat het waetere geerne zijn cours tzeewaerts nemen zoude maer wort bedwongen aen de dijck te moeten neren ende draijen eert zijn cours nemen mach, twelcke seer dangereux is omme de dijcken te brekenne. Sulcke duijckelen wat lancx geleijt nae den eijsch van den wercke weeren de stroomen van den dijck, soo verre die noesch liggen ende uuijter oogen ghij die duijckelen lancx siet. Dezelve doen oock groot prouffijt op de dijcken daer den wint plat op vallen soude, als dezelve dijcken keeren met een winckelhaeck uuijt een ander raije, soodat dezelve duijckeldammen beschermen denselven schinckeldijck³⁾ totdat hij een andere draije op andere winden neempt.

In sulcke duijckeldammen behooren de oude polders⁴⁾ wel te contribuëren in sooverre men bevint dat se deur dezelve duijckels oock beschermpt worden. Alle menschen en commen niet geeren in costen, hun excuserende op de voorlanden die zij buijtensdijcx hebben liggende. Sulcke en connen niet overdencken dat, soo wanneer de buijtengorsen ondervloijen, de voorebben ende achtervloeden stroomen soo seere lancx den dijck mette cracht van de winden, soodat de teenen van den dijck daerdeur dickwils ontrooft worden, ende duijren die stroomen lanck soo moeten consequamment de dijcken voorts breken ende mineren deur de hollicheijt van den waetere, welcke hollicheijt van den waetere de duijckeldammen wederstaen, benemen ende resisteren, zijn cracht keerende dat de zeegangen ende zeebaeren met gewelt aen de dijcken niet vallen en connen. Soodat claer ende notoir is dat de dijcken eerst breken moeten als het lant ondervloijt, soodat de duijckeldammen worden ten minsten hooch geleijt vier oft vijff Putsche voeten, ende daeromme oock moeten zij vier oft vijff voeten gewicht van waetere breken, soodatter dan aen den dijck op de hoochste vloede ende verloopen van onweder boven de twee voeten waeters met cracht niet vallen en zullen, soo ghij bij de naervolgende figuere ende uuijtlegginge van dien verstaen zult⁵⁾.

1) D.i. of de teenen enz.

2) Het Hs. heeft: teen.

3) Het Hs. heeft: sinckeldijck.

4) D.i. de vroeger bedijkte achterliggende polders.

5) Zie figuur 61.

[p. 324]

Uuijtlegginghe.

Bij deselve figuere meucht ghij zien hoe alle de dammekens oft duijckelen geleijt worden lancx noesch loopende met ebbe oft met de vloet, ende alle dat tusschen de voormelte dammen aenstroompt van slijck (ende) ruijchte moet gevangen blijven ende moet soo tgors hoogen ende eenen bequamen berm maecken. De dammen wijsen het waeter ten diepe waert sonder te mogen aen den teen van den dijck stroomen soodat de voormelte tee van den dijck rustelijck dach voor dach ende getijde met getijde mach blijven. Daertegens te considereren is dat, soo wanneer den teen van den dijck onder niet ontscheijt en wordt, de reste van den dijcke lichtelijcken can¹⁾ hem wel houden ende de zeegangen wederstaen, ten waere oft sulcken verloop quaeme van wedere soo souden mogen in den buijck van den dijcke eenige gaten vallen sonder²⁾ onder tfondament oft de voorseijde teen te quetsene oft te ontgronden. Want den³⁾ teen van den dijcke onder gebroken zijnde soo breeckt den dijck voorts, soodat dan deerde van boven neder moet vallen, ende soo vervolgende tot in de cruijne van den dijcke, daer dickwils groot perijckel door compt.

De duijckels nemen u daerenboven de hollicheijt van den waetere oft zeebaeren, soodat het zeewaeter geen macht oft cracht en heeft dat⁴⁾, als den duijckel ondervloijt, twelck maer twee oft drije voeten gewichts waeter en is, en⁵⁾ mogen de zeebaeren maer halff heure cracht in de⁶⁾ dijcken gebruijcken. Bij experiëntie hebbe ick tselve⁷⁾ bevonden aen den dijck van Graeff-Heijndricx lant bij Steenbergen. Ick hadde van lande affgebrocht ten diepe toe eenen dam ende hoot daer teijnden aen, soodat ick dickwils gesien hebbe dat, waijende sterck uuijten noortwesten buijten de voormelte dam, in de winden soo groot ende hol waeter ginck dat wijt⁸⁾ schier met een schuijte meijnden te vervullen⁹⁾, ende commende teijnden int oosten ende noortoosten ginck twater soo slecht¹⁰⁾ dat men met een penne daerop geschreven zoude hebben. Welcken dam, om ons propoost¹¹⁾ te verificerenne, bewaerde sulcx een lengte wel van III^c roeden dijcx dat men die noijt en sach breecken onder in den teen van den dijcke, dan op Pontianijvloet int jaer van LII soo haest den dam ende hoot onder was brack maer boven in den hals van den dijcke, twelcke occasie was dat

1) Het Hs. heeft: van.

2) Versta: zonder echter het fondament van onder of den teen te kwetsen.

3) Het Hs. heeft: van den.

4) D.i. zoodat.

5) Het Hs. heeft: ende en.

6) Het Hs. heeft: ende.

7) Het Hs. heeft: ick selve.

8) Het Hs. heeft: wij.

9) D.i. de holten tusschen de waterbaren waren zoo groot dat men ze schier met een schuit kon vullen.

10) D.i. vlak, effen.

11) Het Hs. heeft: prospost.

[p. 325]

tlant niet en inundeerde; want soo hooch den dam ende thooft was bleeff den grondt van dier hoochte ongerooft ende ongequetst, soodat deerde van de cruijne alsnoch hebbende goet fondament bleeff te badt zijnen standt houden.

Generalijcken hebben wij hiervoren genouch gesproocken ende verclaert van alle gaeten, die in de dijcken vallen mogen, hoe die sekerlijcken geworcht ende gehoocht zullen worden. Soo sullen wij voorts seggen van gaeten daerdeur zekere polders geinundeert ende de dijcken wechgeloopen ende affgestroompt zijn. Als eenen dijck te gronde affgeloopen is sonder dat nochtans het gat van den selven dijck ontgront oft geweelt is, soo salt oorbaerlijcken ende prouffijt zijn dat men de saete van den dijck terstont overcramme ende met een dicht spreijtsele ende matte wel dicht overmat, opdat deur de lancheijt vant uuijt- ende inneloopen van den water van de ebbe ende van vloede tselve gat niet dieper en schuere, bringende dan aen wederzijden uwe hooffden aenne van lande, oock wel beset omme den dijck te onderhoudenne ende totdat ghij deur bequamen tijt uwe spijse hebt op een leech water ende getije omme uwen dijck te vorderen (ende) het gat te overgaenne, te sluijtenne ende te craegenne. Daer zijn veul onverstandige die willen dijck van dijck maken, nemende deerde aen wederzijden van den dijcke¹⁾ die drooge ende mul is, meijnende daermede de voorvorsch in de gaeten te maecken. Sulcke drooge eerde en mach geen vloet noch waeter resisteren, soodat als er²⁾ een verloop compt dezelve drooge eerde wechvloijt ende versmelt soodatter luttel van dien blijft liggenne. Zij maecken daerdeur de gaeten wijdere ende diepere, minderen oock heure dijcken die zij met grooten cost wederom maecken moeten, ende met deen getijde vóór dander naer soo uuijtvloet heur telcken de drooge spijse, van den dijcke telcken reijse genomen, soodattet maer en is werck voortgebrocht ende gesocht. Ick hebbe tselve moeten aensien ende lijden tot mijnen cost als geërffde in St. Meertenspoldere bij den Oudenbosch op dinundatiën van Pontianijvloet int jaer van LII, ende soo moet men dickwils sien dat onduijtsche officiers (ende) dijckgraven regeren, daer zij niet nut oft bequaem toe en zijn, tot grooten cost van den ingelanden, daer zij dijckgraven luttel inne gelden³⁾. Hadden wij gelanden niet dapperlijcken daertegen gestreden, zij zouden andere dijcken, geheel zijnde, tegenover de gaeten deurgesteken hebben ende andere gaeten tot grooten cost uuijtgecarret, twelck zij baptiseren ‘helpgaeten’ te zijn. Sulcke onverstandige dwaesen, mocht men seggen, zouden in stede van helpen soo ontholpen hebben dat se een doorgaende tocht ende loop van waeter deur de polder souden hebben doen loopen met sulcke schueringe, dat wij geschaepen zouden hebben geweest qualijcken het landt te recouvrerenne ende beschermenne tot grooten cost oft tselve te abandonnerenne. Ick en

1) Het Hs. heeft: van dijcken.

2) Het Hs. heeft: alseer.

3) D.i. weinig dijkgeschot in betalen.

[p. 326]

hebbe mijn leeffdagen van helpgaten (meer) hooren seggen dan daer. Een iegelijcken wacht hem van meer gaeten te maeckenne dan datter deur tempeest in dijcken en vallen, want één gat alleen can wel veul spels maecken.

Maer in sooverre de gaeten vallen met diepten ende weelen niet dieper dan een oft twee vaedemen op een leechwaeter, sal men nochtans dezelve gaeten mogen overgaen met liggende waesen, twelcke oock meer prouffijt zijn zal dan het gat te overvingelingen, want een vingerlinck binnen oft van buijten geleijt moet met veul meer dijcx gemaeckt worden dan het gat behouft. Maer in tijts beslaet de steijlte aen wederzijden van den dijck met rijsere bermen ende een kiste, daerop bringende uwe voorhooffden ten diepe waert opdat deur het in- ende uuijtstroomen de steijlde van den dijck, die daer is blijven staende, niet vordere en wort ontgront ende alsoo ten diepe waerts affvalt, dwelcke metten stroom wechgedreven zoude worden, ende zoo sout ghij veul spijse verliesen. Het vingerlinck en gaet oock zonder perijckel niet te werck, want alst gat van den vingerlinck begint nau te worden, soo ist geschaepen zoo diep te schuerenne als het principael gat bijzonder op geëerde corenlande, maer op groesen ende weijden mach de gront wat beter tegent schueren ende affloopen. In den poldere oft lande liggende op de versche stroomen en is geen dangier oft perijckel zulcke stroomen te overgaenne ende te verschenne deurdien het daer ten hoochsten uuijten leegen waeter maer vijff oft ses voeten hooch en vloijt ten alderhoochsten.

Nochtans op de soute stroomen als in Zeelandt ende in Vlaenderen, daert 14, 15, 16 ende 18 voeten hooch vloijt, daer ist periculeus sinckgaeten te overgaene ende tlant te beverschenne, want deur den val (van) sulcke hooge vloeden, hetzij van ebbe oft van vloede, soo bringet het waeter soo zwaeren gewichte bij dattet soo inneweelt, draijet ende rankaert, dat men het gat met liggende waesen niet en can overwercken, want ghij nimmermeer stilte van waetere hebben en condt. Want debbe en is soo haest niet gegaen door de engicheijt van den gaete, de vloet en compt wederomme innegestroompt¹⁾. Over sulcke gaeten zoude ick raeden de vingerlingen, in sooverre nochtans datter hoochstaelen omme tvingerlinck daerop te werckenne gevonden worden, daertoe²⁾ noch inne versien dat men, aleer tgat van tvingerlinck enger wort dan het binnengat van den dijcke, men de saete van het voormelte vingerlinck soo loffelijcken overberme met eenen rijseren berm, welgelaeden met sooden oft steenen, ende aen wederzijden tegens den val een stortebedde gewrocht, oft anders zoude het gat vant vingerlinck geschaepen zijn soo diepe te schuerenne als het principael gat. De figuere naervolgende sal u des demonstreren³⁾.

1) D.i. of de vloed komt wederom ingestroomd.

2) D.i. bovendien nog gezorgd zijnde.

3) Zie figuur 62.

[p. 327]

Beijde het¹⁾ gat van het vingerlinck ende het principael gat van den dijcke siet ghij tsamen uuijt ende inne loopen. Men moet het vingerlinck wat van de voorhooffden van den dijcke beginnen: oft²⁾ u den dijck dagelijcx innestorte ende de voorseijde hooffden affbraecken, soo hout ghij aen wederzijde wat³⁾ vrijs. Tgat van den vingerlinck ziet ghij overvloert ende versien dattet niet dieper en worde, want anders zoude het gat van het vingerlinck gaeten soo diep uuijtschueren als tgat in den dijcke, wat sout u dan proffijteren bij⁴⁾ een vingerlinck tgat te verschenne, dat u soo veul moijten, perijckel ende gelts costen zoude als het principael gat te overgaene? Het zouder⁵⁾ verre buijten gaen mits de lenghte van den dijck.

Moet ghij immers⁶⁾ het principael gat overgaen ende craegen door faute⁷⁾ van een goede saete omme het vingerlinck te maeckenne ende daerop te leggenne ende den stroom uuijt ende inne soo sterckelijck stroompt, dat men tselve gat met geen liggende waesen uuijten schepe met wellinge ende oock van lande off⁸⁾ niet en zoude connen gewercken, moet ghij getroost zijn staende waesen van lande oft van den voorhooffde aff te werpenne, hoewel dezelve zeer periculeeus zijn om wercken, overmits dat, als dezelve affgaende waesen soo haest te gronde niet en commen deur de vehementicheijt van de stroome ende daeromme wat verset worde op andere plaetsen dan daer ghij die gemunt hadt, werpt ghij dan een ander waese daerbij, soo en valt dezelve niet recht viercants neffens dandere laetende onder open gaten, daerdeur de stroom van ebbe ende van vloede onderdeur weelt soo wel oock tusschen trijs ende sant, ende (soude) alsoo geschaepen zijn de waesen wech te drijvenne ende uuijt te schuerenne, dewelcke alst soo gebeurt tgat drijemael erger maecken dant van te voren was, sulcx gebeurende moet nochtans remedie tegen gevonden worden.

Soo haest de waesen geworpen ende ghij uwen gront weet daerse gevallen zijn, sult terstont met vletschepen ende met vletschuijten uwen gront neffens ende lancx de waesen soo van binnenslants als van tzeewaerts met goede, taije zooden beworpen⁹⁾ ende sincken ende soo bevangen ende beclemmen de voormelte waesen, waerdeur het doorstroomen van onder de gaeten ende deur het rijs ende tsant benomen mach worden, al waert maer een paer voeten hoochte uuijt den diepe van den canaele, want de waese wel rijckelijcx gewrocht ende gelaeden met steenen hem niet en sal oplichten van den gront daer hij zijn saete genomen heeft. Weest oock

1) Het Hs. heeft: bij het.

2) D.i. indien.

3) Het Hs. heeft: was.

4) D.i. door, met.

5) Het Hs. heeft: zoude.

6) D.i. volstrekt.

7) D.i. bij gebrek aan.

8) D.i. van de landzijde af.

9) Ret Hs. heeft: geworpen.

[p. 328]

niet bevreest dat den stroom over de geworpen sooden duer trijs stroomende eenige schueringe maken sal mits¹⁾ dat uwen grondt van onder bevesticht is.

Soo moet men²⁾ wercken in gaten die deur eenige lantswaeteringe gevallen ende gestort³⁾ zijn, want oft ghij binnen te lande waert oft buijten tzeewaert uwe gronden sinckt ghij vint altijt een diepte, ten waere oft met het overvallen van den stroom ende waetere eenige derrije uuijten principalen gate geschuert ende de gront ontgrontbaer gemaeckt worde. In zulcken gevalle meuchdij den hoochsten gront soucken van het canael hetzij buijten oft binnentslants ende denzelven gront effens velt met Vilvoorsche⁴⁾ schorren oft cattebecken⁵⁾⁶⁾, maeckende daeraff twee bermen een tzeewaerts ende dandere te landewaerts, met een kiste binnen van acht voeten breet alleenelijcken van twee voeten hoochte, twelcke sulcke dichticheijt ende vasticheijt van gront maeckt dat, soo wat waesen ghij daerop worpt u metten stroom niet en zullen connen ontgronden ende deur de oneffenheijt van de steenen ontset worde, ende als ghij daer van lande aencompt met veule⁷⁾ voorhooffden ende tgat enge begint te worden datter een stroom deurvallen sal ende soo huijlen int inneende uuijtstroomen dat men(t) een halff mijle verre sal hooren huijlen, soo en sal nochtans uwen gront niet connen diepen, laetende ende maeckende uwen steenen berm een halff roede affdruijpens voor een stortebedde, waerdeur het waeter niet en sal connen inneweelen oft -stroomen, breeckende zijn cracht ende macht vant vallen van⁸⁾ den voormelten stortebedde; werckt nochtans⁹⁾ uwe voorhooffden van beijde zijden aen totdat het water begint deur het naeuwen groote fortse te doene.

Ende hoewel ick hiervore van den vingerlingen genouch hebbe gesproken ende daeraff eenige figuere gemaeckt, nochtans dunckt mij oorbaerlijcken hier noch een figuere voort te brengen¹⁰⁾ opdat ghij beter zien meucht de differentie wat is van deurgaende wateringhen ende stroomen zoowel deur het vingerlingh als de principalen dijck, bij welcke deurgaende geule het vingerlinck soowel met rijse, waese ende steenen overgaen mocht wesen, want het is claer, notoir ende natuerlijcken dat de gaeten, gevallen in den principaelen dijcke, ontgront worden deur den val van den waetere, ende soo moet men dan hetzij binnen oft buijten

1) D.i. overmits.

2) Het Hs. heeft: moeten.

3) Het Hs. heeft: gestoort.

4) Het Hs. heeft: voorvorsche.

5) Te lezen: cattebollen? vgl. blz. 270.

6) Oningevuld gelaten in het Hs. Waarschijnlijk heeft hier in Vierlingh's autograaf gestaan een woord met de beteekenis van: bekleeden, bedekken. V.

7) Te lezen: uwe?

8) Te lezen: op?

9) D.i. daarenboven.

10) Zie figuur 63.

[p. 329]

tzeewaerts de bequaemste ondiepste gront soucken om het vingerlinck te overgaene. Dese dijckgraven doen zeer sottelijcken om sulcke gaeten met eenen berm te overgaene¹⁾ ende te craegenne sonder kiste want ten mach niet wel thieren²⁾, de kiste is het principaelste ende het sekerste van den wercke, want zonder dichticheijt en meucht ghij thuijs niet houden: het moet uuijtschueren ende ontdrijven.

Ommedattet wel een van de principaelste materiën is van de dijckagie ende schrijven van landen te recouvreren, die verloren ende geïnundeert zijn mits de inundatie ende stroominge van de winden ende zee, ende hoewel ick hiervore van den vingerlinck ende recouvremente van dien gesproocken hebbe, nochtans want die diversche zijn ende die putten ende gaeten diverschelijck vallen ende uuijtstroomen, soo ben ick bedwongen noch daer meer aff te verclaeren ende daeraff te schrijven principalijcken dat mij in mijnen jongen tijt zelver gebeurt is, omdat³⁾ ghijlieden niet en zoudt meijnen dat ick hetselve beschrijve⁴⁾ van hooren seggen; want in de inundatie van St. Lenertsvloet, gebeurt den V^en Novembris anno XXX, inundeerde geheel Walcheren deur twee diversche gaeten. Het eerste gat was gevallen in de oude haevenne van Middelburch⁵⁾ daer een groote hulcke gelaeden was met zout, ende het zout uuijtspoelende dreeff⁶⁾ de haevene waert inne ende stopte de loop van den waetere, soodat het waeter hem verhieff ende viel ende storte over den dijck totdatter⁷⁾ eenen grooten weel gevallen was. Dander gat was gevallen bij de Mortiere⁸⁾ int innecomen derzelver haevenne. Het gat gevallen in de haevenne bij tgerechte van Middelburch was tallen gelucke over een groese oft weijde gevallen, ende omdat ghij weten sout als sulcken saecke meer gebeurde, daer ons God voor behoeden wil, zoo deden wij dese remedie: wij gingen terstont alle doorgaende slooten ende dilven, die eenichsins te lande waert innetrecken mochte oft wederomme uuijtsuuërede, overcraegen ende

1) Het Hs. heeft: doen zeer sottelijcken sulcke gaten om eenen berm te overgaene.

2) D.i. gedijen, gelukken.

3) D.i. opdat.

4) Het Hs. heeft: beschrije.

5) De oude haven van Middelburg was de Arne, die vrij kronkelend in oostelijke richting liep en bij Oud-Arnemuiden in de Lemmer viel. Zij bleef als haven in gebruik tot in de eerste dertig jaar van de 16e eeuw. Een figuratieve afbeelding van haren loop is te vinden in het opstel van Walraven en Polderdijk. De kuststrook van het zuidoostelijk deel van Walcheren in vorige tijden (Archief Zeeuwsch Genootschap VII blz. 288), zie ook de kaart van deze schrijvers achter hun opstel. Op die figuratieve afbeelding is ook aangeduid ‘de galg staande binnen de haven,’ waarbij dus het gerecht moet gezocht worden daar onze tekst van spreekt, en tevens, meer oostelijk aan den zuidoever van de Arne, ‘het huis te Mortiere’ in de heerlijkheid van dien naam. Die figuratieve schets dagteekent van tusschen 1511 en 1513, zie het aangehaalde opstel blzz. 287, 288.

6) Nl. het schip.

7) Het Hs. heeft: tot dattet.

8) Het Hs. heeft: Motiere.

[p. 330]

stoppen met groote packmanden vol eerde ende zooden gevult, omdat de dilven niet dieper schueren en zouden, deselve packmanden terstont besettende ende verheelende¹⁾ aent lant totdatter treffelijcke dammekens waeren. Ende soo in sulcke saecken moet ghij u terstont voegen ende maecken te craegen alle leechten, creken oft dilven, die deurschueren zouden mogen, oft ander riollekens²⁾ daer ghij meijnt met u vingerlinck over te gaene, opdat de zaete van u vingerlinck niet ontgrondt en worde. Dat gedaen terstont leijden wij een brugge over de haevenne midden affgedeijlt met een schutsel oft stacketsel; aen deen zijde quamen de gelaeden arbeijders met hotten³⁾ oft botten ende aen dander zijde de ongelaeden, ende begonsten soo het vingerlinck over de groese aen deen zijde aen te brengen met een voorvorsch van acht voeten hoochte boven den hoochsten conterlant. Die van Middelburch wouden het vingerlinck aen de westzijde overtimmeren met hout ende balcken, maer doen zijluijden vier oft vijff roeden getimmert hadden was (de) voorvorsch van ons vingerlinck gesloten. Wij hadden dat geluck door de neersticheijt die daerinne gedaen was dat wij het vingerlinck toesloten eer het landt van Walcheren, twelck groot is ende veel waeters verswelgen mochte, inliep oft instroomde⁴⁾, zulcx dat wij terstont als de groese bloot was mochten wercken sonder dat ons tgat belette met uuijtvallen ende neeren, ende daertoe⁵⁾ hadden wij een bequaeme groese ende spijse twelck was het Galgevelt.

Vreemde opiniën zijnder in de dijckagie ommegegaen, sommige willen de gaten overtimmeren gelijck oock in Ossendrecht gedaen was op Pontianijvloet in een gat daer gevallen, twelck men oock overtimmeren woude, ende de timmerluijden en connen niet verstaen dat wat pijlen ghij daer inne heijt ende al soolange dezelve niet wel dapper gesweept en zijn, boven zijnde gewichtich onder meeps ende smal soodat de stroom dezelve terstont los⁶⁾ ende met derrij ende al uuijt maeckt berstende ende maeckende den gront drijemael erger dan hij te voren was. Het natuerlijcxste ende het bequaemste, dwelck ons God verleent heeft omme ons daermede te behelpen in de dijckagie, is eerde, sooden, spetelingen, rijs ende stenen, waermede men het waeter met soeticheijt mach bedwingen ende niet met fortse, zoo die van Middelburch oock met heur timmeren niet gedaen en zouden hebben, want eer zij met heur timmeren het landt zouden hebben meijnen te sluijten, soo zoude het landt van Walcheren, vol waeters geloopen zijnde⁷⁾, soo dapperlijcken op de ebbe uuijtgege-

1) Het Hs. heeft: verhielende.

2) Het Hs. heeft: rollekens.

3) Het Hs. heeft: hortten.

4) Het Hs. heeft: niet uuijt en liep oft en stroomde.

5) D.i. daarbij, daarenboven.

6) Oningevuld gelaten in het Hs. Misschien in te vullen: woelt, of een woord van die beteekenis. V.

7) Het Hs. heeft: zijn.

[p. 331]

ven¹⁾ hebben ende gestroompt, dat alle de peijlen al hadder duijsent geweest uuijtgestroompt ende los geworden zouden hebben (ende) niet alleenelijcken de peijlen maer oock de grondt van den derrij, soodat ghij met het timmeren het gat thienmael erger gemaeckt zoudt hebben dan te voren, want als deen²⁾ peijl zoude hebben (geheijt) geweest ende daerbij (dander) heijden wout, zoo zoude den eersten peijl deur het dreunen vant vallen van de heije ende de stroom uuijtgeborsten hebben³⁾.

Het gat ter Mortieren⁴⁾ en was soo groot, wijt ende diepe niet als in de oude haevenne vorengeseijt⁵⁾ ende en was oock niet ontgrondt, zoodat wij tzelve terstont met II^e oft III^e getijden overgaen hadden. Nietjegenstaende dat de peste in de huijsen op de Mortiere zeer dapperlijcken geweest en saegen des niet aenne, maer het stroij van de bedde daer het volck op gestorven was quamp ons zeer wel te passe, ende waeren de arbeijders te meer geanimeert, te neerstiger ende gewilliger te werckenne deurdien mijn heere ammirael heer Adolff van Bourgoigniën, heere van Beveren ende der Vere⁶⁾, met Adolff Herdinck, Raet der Keijserlicker Mat⁷⁾, sijnen rentmeester ende dijckgraeff-generael van Zeelandt Bewesterschelt daer nacht ende dach tegenwoordigh waeren, hebbende een schip in denzelve gate liggende op zijn ancker⁸⁾, daer zij inne logeerden principalijck int sluijten van de voormelte gaeten; ende daeromme behoort men luijden van fatsoene te adverterenne⁹⁾ voor dijckgraeff ende bovendien (in) elcke provincie ordonneren¹⁰⁾ eenen dijckgraeff-generael.

Sulcke inconveniënten moeten met neersticheijt, subtijlheijt ende voorraede¹¹⁾ zonder vertouven beneersticht worden, want het water, dwelck dach oft nacht¹²⁾ en rust maer alle getijden zijn ouveren¹³⁾ steelt, zoude sulcke gaten haest ontgront hebben, gelijck het dede int gat van Lodijcke, alwaer men de I^e, II^e ende III^e getijden met hoochschoennen deurginck, ende zouden de sackdragers van Rimerzwale hetzelve wel gevorst hebben, maer mijn heer van Lodijcke¹⁴⁾ alsdan, dewelcke altijt in conterpoinct stondt met die van Rimerzwale, en woude(t) niet toelaeten,

1) Te lezen: uuijtgegaen?

2) Het Hs. heeft: den.

3) De marginale inhoudsopgaaf heeft: die peijl en zoude soo haest niet geheijt zijn dander heijdende zoude uuijtborsten.

4) Het Hs. heeft: der Motieren.

5) Het Hs. heeft; voren.

6) Adolf van Bourgondië, geboren 1489 overleden, 1540.

7) Adolf Herdinck, rentmeester van Zeeland Bewesterschelde van 1517 tot 1535.

8) Het Hs. heeft: ander.

9) Te lezen: adresserenne?

10) Het Hs. heeft: ordonnantie.

11) D.i. voorafgaand beraad.

12) Het Hs. heeft: noch.

13) Het Hs. heeft: overen.

14) Adriaan van Reimerswale, heer van Lodijke, overleden 1534.

[p. 332]

seggende: ‘laet het havenken schueren’, meijnende een schoon vlot aen Lodijck te crijgen. Het haevenken schuerde zóó dat mijnen heere van Lodijcke alle zijn schoon goet verloos ende het geheel lant van bewesten Yerseken daerbij, ende schuert noch soo daegelijcx dattet niet te recouvreren en zal wesen dan met stucken ende stellen. Neempt oock exempel aent gat van Hildernisse, men moest te Hove loopen eer men hetzelve gat overcraechde oft ten minsten overbermde, daernaer het water niet vertouven en wilde, want men geen bestandt daermede gemaeckt en hadde met overvloeren.

Wij hadden zoo haest het vingerlinck niet beslooten in de¹⁾ oude haven van Middelburch voorseijt, ons en quamp terstont eenen inconveniënt, want deurdien het vingerlinck met hotten²⁾ oft botten overgaen was ende de zooden niet cannedicht³⁾ in malcanderen gesloten oft gevallen en waeren, deurdien de zooden lichtelijck uuijt de hotten⁴⁾ oft botten gestort waeren sonder⁵⁾ treden oft trappen, soo datter op een volle zee een lexem quamp deur de ondichticheijt van de zooden van ontrent een pij(n)cke dicke, waerdeur dat van oogenblicke tot oogenblicke het gat meerder ende wijder wierde, ende en hadde ondaen eenen stercken ende vroomen Vreijse⁶⁾ die met de borst int gat van binnen viel ende soo stopte, wij zouden de voorvorsch vant vingerlinck geheel verloren hebben, ende zoude het lant in groote perijckele gecomen hebben. Terstont namen wij het seijl van het voormelte schip dat op ancker lach ende staecken soo hetselve seijl van buijten met sparren gespannen tot in den gront toe, soodat het gat toesooch ende niet meer en liep, daermede wij den voorvorsch vant vingerlinck behielden. Daeromme zoude ick raeden dat alle dijcklanden, oude ende nijeuwe dijckagiën⁷⁾, altijt versien waeren met zeijlen deurdien een out zeijl van een schip maer en cost VI, VII oft VIII karolusgulden, want met zeijlen zoude men mogen eenen geheelen dijck preserveren ende bewaeren principaelijcken op hooge vloeden, daermede men⁸⁾ soude mogen becleeden, waerop het waeter hoe vehement dattet oock is niet en can gewinnen oft de gebroocken dijcken oft gaten voorder beschaedigen, gelijck oock gebeurt is in den X^en Martii anno 70: en⁹⁾ hadden die van Cruninghen, Yerseke ende de geheele Oostwaeteringe geen groote quantijteijt van zeijlen op heure dijcken gehadt ende dezelve daermede beleijt tegen de stormen, gebeurt uuijten noortoosten- ende noordenwinden, zij zouden het lant van beoosten

1) Het Hs. heeft: in de in de.

2) Het Hs. heeft: hooten.

3) Het Hs. heeft: cannedijck.

4) Het Hs. heeft: hooten.

5) Het Hs. heeft: soo.

6) D.i. Fries.

7) Het Hs. heeft: dijckagie.

8) Samengetrokken uit: men en d.i. men hem.

9) Het Hs. heeft: ende.

[p. 333]

Yerseken eensdeels verloren bebben. Oock in Pontianivloet int jaer van LXII¹⁾ was²⁾ tlandt van Hollandt gehouden met oude netten van Rotterdamme tot voorbij het huijs totter Honingen³⁾ toe op de dijcken gespreijt ende in de gaten geworpen, twelck hemselven al wel thienduijsentmael dobbel betaelde, ende nochtans en zijn de zeijlen oft netten zoo zeer niet geschent zij en commen elders te passe⁴⁾. Sóó moet men alle perijckelen handelen met soeticheijt ende voordachticheijt, want dedij het waeter te veul fortse, het sal u wederom fortse doen gelijck ghij naer breeder verstaen sult. Onsen voormelten Vries was van den hooffde totten voeten toe nijeuwe gecleet met mijns heeren van Beveren leverije ende hadde noch eenen goeden pinninck in de borse. Men hinck er oock prijsen op onder de arbeijders wie de meeste sooden⁵⁾ in heur hotten⁶⁾ droegen oft tusschen heur armen, soo tusschen de vrouwen als tusschen de mans, omme tvolck ende de arbeijders te neerstiger te doen wercken. Ick allegere hier dit dat op sulcke gaeten geenen cost oft gelt te spaeren en is, ende dat op groesen prouffijtelijcker⁷⁾ is vingerlingen gemaeckt om de gaeten te schouwen, maer hadde het gat gevallen in een diepe doorgaende waeteringe gelijck voren verhaelt ende bij figuere gedemonstreert is, soo waer prouffijtelijcker het principael gat te overgaen, nochtans daerinne versien dattet eerst gepeijlt zij om te zien of tgat niet dieper gevallen en waere dan de deurgaende waeteringe om met een vingerlinck te overgaen. Ick en hebbe niet connen gelaten u hieraff met een figuerken de gelegentheijt te demonstreren⁸⁾.

Hoewel ick hiervore op de eerste voorgaende figuere behoort hadde een verclaeringe gedaen te hebben van de deurgaende waeteringen daer de gaeten inne vallen, nochtans omdat het naervolgende van het vingerlinck in de haevenne van Middelburch van één nature is ende behoeft uuijtlegginge, soo sal ick tselve tsamen repeteren, dat is te weten dat ghij moet deurzien ende overpeijsen waer ghij bequaemste u vingerlinck leggen ende u saete nemen sult int alderoudste ende beste grondt, werckende hetzelve met zekerheijt om u voorhooffden (te) bewaeren met wel dapperlijcken van binnen ende van buijten aenwerpende uwe rijswerck met goede sooden oft stenen, daerdeur benemende het onderdeurschueren tusschen het rijs ende het sant. In de haven van Middelburch was een harde groese

1) Lees: LII.

2) Het Hs. heeft: wats.

3) Het Hs. heeft: Herninghen. Over het huis Huis ter Honingen zie hiervoor blz. 322.

4) D.i. of zij komen elders te pas.

5) Het Hs. heeft: wie meest sooden.

6) Het Hs. heeft: totten.

7) Het Hs. heeft: prouffijtelijckers.

8) Het scheen niet meer noodig ook dit figuurtje nog te reconstruëeren. V.

[p. 334]

die niet affloopen oft affschueren en mochte, soo namen wij tvingerlinck oock op een¹⁾ goede harde saete van binnenslants hoewel dat selve harde vingerlinck lanck van dijcke viel, twelck gedaen was om meerder sekerheijt van den lande.

Ghij meucht oock hooren wat doen mach ende wat profijt is eenen dijck oft voorvorsch oft ander gelijcke werck met karren ende peerden gewrocht ofte gemaeckt, daerdeur de eerde oft spijse bij de peerden oft karren soo hart wort in malcanderen getreden ende gesloten wort, datse soo taij valt ende wort dattet waeter daer op niet winnen en mach, ende soo dichte datter geen omsien meer aen en is, twelck men met hotten oft botten ende cordewagens²⁾ niet en can gedoen soo ghij voren³⁾ int wercken van het vingerlinck van Middelburch gehoort hebt; oock met vletschuijten oft schepen de zooden int water geplompt en condij geen cannedichticheijt gewercken, nochtans de zooden in de kisten geworpen tusschen twee rijserenbermen, als men de voorvorsch daerop begint te bringen, deur de gewichte van de eerde ende de natticheijt van de zooden perssen malcanderen soo in elckanderen dat se eenne cannedichticheijt⁴⁾ bijbringen.

Ende want het een⁵⁾ groote saecke is in dijckagie veul vingerlingen te leggen ende (de) principaele gaeten over te gaene ende (de) landen geïnundeert te beverschen, zoo en connen wij daeruuijt niet lichtelijck gescheijden, want het is het subtijlste ende swaerste werck dwelck men met geen macht maer met practiquen ende vernuftheijt moet wercken, overmits in zooverre ghij het waeter met fortse wilt bedwingen salt u wederomme daertegens sulcken fortse gebruijcken, dat ghij qualijcken meester van den wercke connen sult worden. Ende laet u daeromme niet verdrieten de figuere wel te oversienne ende te verstaenne tgene dat bij ons voor elcke figuere in geschrift gestelt sal worden.

Soo dan om voorts onse materie te vervolgen moet ick hier resumeren dat ick terstont, Walcheren gevorst wesende, was gedeputeert int Zuijtbevelandt op het gat van de Creecke beoosten Rimerzwale, welck gat gevallen was deur het uuijtspoelen van een oude sluijse in een deurgaende tslantswaeteringe soodat men het principaelste diep overgaen moeste. Daer en was ontrent niet veul voorlants, spijse ende groese, het vloijder hooge ende het ebbede zeer leege sulcx datter een water uuijt ende inne liep vallende VI oft VII voeten hoochte, soodat ment hoorde huijlen een mijle verre. Wij wrochten ende brochten ons voorhooffden met staende waesen aen aen wederzijden sonder eenich opstrecke oft impediment van

1) Het Hs. heeft: en.

2) Het Hs. heeft: cardewagens.

3) Het Hs. heeft: woren.

4) Het Hs. heeft: claerdichticheijt.

5) Het Hs. heeft: geen.

[p. 335]

den waetere dan dat ons somtijts een waese geset werde anders dan¹⁾ (daer) wijse gemunt hadden te worpen. Maer commende soo nae dat men het gat met een sterck tou oft cabel overscheeren²⁾ mochte, begonste het voormelte gat soo uuijt ende inne te stroomen dat die waesen, daer anderhalff schip Vilvorsche schorren ende steenen inne gebrocht³⁾, waeren int affgaen ende affworpen heure stede niet en namen daer mense gemunt hadde heur plaetse te nemen, tuijmelende gelijck een walvisch, sommige rollende gelijck eenen viercanten teerlinck op een taeffel geworpen, soodat wij den moet verloesen. Twelck meest daerdeure quamp dat die van Rimerswale, greetich zijnde het lant vorsch te hebben, deden sulcken neersticheijt, tot heuren grooten schade ende verdriete, mits⁴⁾ dat zijluijden alle de gaeten die op de groesen ende weijden gevallen waeren overgingen ende toedijckten, geen regarde nemende dat zij het gewichte van alle het waeter, twelck binnentslants was in groote menichte innegestroompt deur het gat van Lodijcke ende Creecke voorseijt, dwongen te zuuërenne⁵⁾ den⁶⁾ meestendeel deur het gat van de Creecke voormelt als het leechste lant daerontrent wesende. Hadden zij te seggen geweest⁷⁾, dat zij alle de gaeten op de groesen open gelaeten hadden totdat wij het voormelte gat van de Creecke wel loffelijcke overbermpt hadden ende de hooffden die wij van wederzijden⁸⁾, ick zoude gehoopt hebben dat het landt zoude hebben gewonnen geweest, want de gaeten op de groesen en zouden geen perijckel gehadt hebben van diepen te schuerenne oft wijder te wordenne, in sooverre men de steijle dijcken met rijse oft met steenwerck besocht hadde; ende de hooffden, die wij van wederzijden van het gat van de Creecke aengewrocht hadden, benamen oock de wijte van den waetere, soodat de val van de waeteren hooger⁹⁾ ende periculooser weerden want zij moesten al deur het gat van der Creecke, dwelck de voormelte gaten op de groesen meestendeel geloost zoude hebben, soodat daerdeur wij van ebbe ende van vloet nimmermeer ruste en hadden. Ende het quaetste datter naevolgede was dat het staende zeewaeter, binnenslants gesloten op een leege ebbe tusschen het rijs ende het sant, sóó begost te stroomenne dat op éénen nacht twee groote dijckerskeeten staende op het westersche hoot inneweelden ende alle het werck daer wij ses weken over gewrocht hadden¹⁰⁾ ende verginge, soodat diegene die op heur bedde lae-

1) Het Hs. heeft: ontset werde anders dat.

2) Het Hs. heeft: overscheen.

3) Het Hs. heeft: innegewrocht.

4) D.i. daarmede dat zij.

5) D.i. te sueeren.

6) Het Hs. heeft: ende.

7) D.i. zich laten gezeggen.

8) Blijkbaar is hier in de pen gebleven: aengewrocht hadden.

9) Het Hs. heeft: hooge.

10) Oningevuld gelaten in het Hs. Misschien heeft men te lezen: gedestruëert werde.

[p. 336]

gen ende sliepen, meijnende uuijt te loopen¹⁾ naer heur schuijten die daer laegen, vielen in den neer ende verdroncken, andere salveerden hen met schuijten. Ick was eenen dach daer te voren naer Rimerzwale gegaen anders hadde mij misselijck van gelijcke gebeurt, want het was de keete daer ick snachtsinne sliep. Soodat²⁾ in een dijckagie niet al gewonnen en is dat men gewonnen rekent; ende daerom en behoort men niet te slaepenne maer neerstelijck u gewonnen werck bewaeren.

Die tregiment daerover hadden waeren soo neerstich om het lant te sluijten ende te verschenne datse niet en dochten dat hen sulcken inconveniënt aengecommen zoude hebben. Daeromme advertere ick eenen iegelijcken dat hij premeditere ende voorsichtich zij, dat hij, de wasen geworpen zijnde, sulcx versie met plompen ende sincken van goede sooden soo van binnen tslants van ebbe als oock tzeewaerts van vloede, dat het deurneren onder trijs ende tusschen tsant gedicht ende benomen worde. Soo zuldij u fondament met ruste behouden, ende het waeter, dat boven de sooden deurt rijs innestroomen oft wederom tzeewaerts uuijtzuuëeren³⁾ wil, geen schueringe maecken en can. De zooden die ghij sulcx aen de waesen worpt en zijn niet verloren, want den dijck breeder sijn moet dan zoo de waesen geworpen worden⁴⁾.

Ick moet hier wat buijten propooste nochtans ter materie; welcke dienst⁵⁾, vraege dese opiniatere dijckgraeffven⁶⁾ die sustineren willen dat een sluijs hooch geleijt beter ende prouffijtelijcker is dan de leege⁷⁾, daeraff ick genouch nochtans int leggen van de sluijsen geresolveert hebbe, hen gevende dit voor een exempel dat het water, van boven⁸⁾ hooger wesende dan het buijten tzeewaerts (is), wel cost uuijtlosen onder het rijs ende de wacsen deur ende sulcke cracht maecken int opborlen⁹⁾, welcke waesen nochtans meer dan XIIII oft XV vaedemen in den gront laegen. Willen zij noch bij heur propoost blijven hebbende¹⁰⁾ zeer goet exempel, ick laet heur in heur dwaelinge want tegen de oevenen¹¹⁾ is het quaet om gapen.

Ende want de figuere hiervan seer wel te passe compt om u daervan wat te verlichten, sal ick de pijne nemen om u hier een te describerenne¹²⁾.

1) Het Hs. heeft: loogen.

2) Samengetrokken uit: dat 't.

3) Het Hs. heeft: uuijtzuuëerende.

4) D.i. dan indien er alleen waesen geworpen werden zonder er zoden op te zincken?

5) Het Hs. heeft: welck diens.

6) Het Hs. heeft: dijckgraeff.

7) Klaarblijkelijk loopt de zin niet af, en heeft men hier achter te voegen: doen de hooch geleijde?

8) Te lezen: van binnen?

9) Het Hs. heeft: opbollen.

10) Het Hs. heeft: hebben.

11) D.i. ovens.

12) Zie figuur 64.

[p. 337]

Uuijtlegginge op de voormelte figuere.

Ghij siet eerst van den ouden dijck gewrocht¹⁾ de voorvorsch deur het gat dwelck men deur het overgaen van gaeten²⁾, oock voorhooffden hier gebrocht met enckele rijs ende steenen, twelck aen den gront niet en verheelt oft en dicht, soodat het waeter buijten hooch staende daeronderdeur neert ende stroompt ende wederom van binnen de ebbe gaende oft gegaen zijnde, soodattet dach noch nacht en rust met schueren, hoe zoude dan de waesen goet fondament behouden? Ick late noch staen de gaten die tusschen de waesen blijven als niet juste dicht in malcanderen en vallen. Ende soo wanneer deselve waesen niet en worden ondersteunt met zooden van binnen ende van buijten geworpen, gelijck ghij ziet aen de voormelte figuere affgeteeckent buijten tzeewaerts aen de zuijtoostzijde, soo staet ghij in³⁾ duijsent perijckelen, gelijck ghij oock considereren meucht bij de voormelte figuere aen de noortoostnoortwestzijde⁴⁾. In zulcke maniere ontdreeff ende ontvloijde ons begonste werck van rijs ende van steenen, zoodat zij⁵⁾ de dijckagie desolaet moesten laeten ende deselve abandonneren, want⁶⁾ als u eenich gat ontloopt oft ontgaet is sonder twijffel het meeste ende perijculeeuste dat men in een dijckagie hebben mach, want het gat wort noch eens soo quaet als het te voren was ende onwinnelijcken oft irecurable⁷⁾, laet u dat voor een generael regule bekent wesen. Hadde het werck soo met zooden gesteunt ende onderhouden geweest, wij en zouden noch geen noot gehadt hebben, nochtans het gat zoo naeu gewrocht zijnde, dat ment met een welve⁸⁾ overschoren hadde⁹⁾, begonst eerst cracht ende gewelt te doenne, soodat u sulcx gebeurende ghij niet en worcht¹⁰⁾ oft overgaet sulcke gaten met staende¹¹⁾ waesen, want twaeter sulcx met fortse niet bedwongen en wilt zijn. Ick zoude u raeden voor beste dat men tselve worchde ende craechde niet dan met inckele Vilvorsche steenen, schorren oft cattebollen, soo suldij met soeticheijt het water bedwingen ende (de) gaten overgaen ende cragen dat zij nergens aff weten en zullen. Want eenen steen oft schorre int water geworpen soo veule waeters niet en belet oft den affval van den waetere bedwingt als een waese, die int vallen ende affgaen sulcken cracht bijbrenght dattet water daermede rijst meer dan een manslengte hooge, daerom soude zoo haest de waesen metten watere uuijten gaten ont-

1) Het Hs. heeft: gewrochte.

2) Hier schijnt een woord in de pen te zijn gebleven.

3) Het Hs. heeft: van.

4) Waarschijnlijk heeft men alleen te lezen: aen de noortwestzijde. V.

5) Te lezen: wij?

6) Het Hs. heeft: wants.

7) Te lezen: incurable?

8) Te lezen: weele?

9) D.i. had kunnen overspannen.

10) Het Hs. heeft: worpt.

11) Het Hs. heeft: steene.

[p. 338]

drijven ende soo al verloren zijn wat ghij wrocht, ende ter contrariën de steenen allenskens geworpen ende affgebrocht maecken u met soeticheijt zoo vele als een wase teffens affgeworpen.

Het is gebeurt, om ons propost te verificerenne, dat recht naer de dijckagie van den Finaert int overgaen van den Valckenborchsen Amere, dat een zeer groot out diep was tusschen den Finaert ende den Ruijgenhil ende de Heijninge¹⁾, datter int craegen van de(n)selven diep een wase ontginck oft eer viel dan men gemunt hadde²⁾; int nedervallen rees het waeter soo hooge oppe dat de rijswerckers van den berm dreven daer zij op stonden ende wrochten, soodatter twee aff verdroncken. Daeromme segge ick alnoch: het is seer dangereux ende onsekerlijcken staende waesen aff te worpen in gaten, die soo genaut zijn ende daerdeur het water zulcken cracht met vallen maeckt. Het sekerlijckste is het worgen ende craegen met inckelle Vilvorsche schorren ende steenen in zooverre het lant de cost verdragen mach.

Ende al waert saecke dat ghij het gat met wasen toe geworpen hadt, soo is te beduchtenne dattet u noch ontloopen sal deur het onderdeurschueren tenzij dat ghij terstont de waesen³⁾ ende te lande waert met Vilvorsche steenen zoo onderset ende beworpt, wildij anders⁴⁾ u fondament behouden. Ende al schueren de stiennen onder wat uuijte zij sitten naerder (den) gront ende ontdrijven u niet, met dezelve te hoogenne onderhout ghij twerck. Ende oft ghij geen steenen soo bequaem en hadt, soo meucht⁵⁾ ghij met goede taije cleijzooden besoucken. Het rijs is lichte, ende wanneer den stroom onder zoo vehement is soo licht hem de wase lichtelijck oppe ende verdrijft uuijt de gaeten, ende soo en ist nimmermeer gedaen werck. De gaeten trecken soo sterck inne ende uuijte dat zoo wie met den schepe in den tocht compt can hen qualijcken uuijt de gaete gebergen, ende is het volck dickwils in perijckel gelijck ick in het gat van der Creken⁶⁾ voormelt gesien hebbe. Al costen de steenen wat meer, het is sekerder⁷⁾ werck gelijck wij daeraff hiernaer vervolgen sullen.

Ende omdatter veule ende diversche⁸⁾ versuuijmten zijn geweest, gelijck (in) Suijtbevelant bewesten Yerseken, Noortbevelant, veel landen in Vlaenderen als namentlijcken het lant van den Doele⁹⁾, soo en can ick niet gelaeten int breede dickwils te vermaenen dat men de gaeten bewercken moet, daer men geen liggende waesen in wercken en

1) De Oud-Heiningenpolder onder Fijnaart, bedijkt in 1584, zie Van der Aa, Aardrijksk. Woordenboek i.v.

2) D.i. eerder viel dan men gerekend of gemikt had. V.

3) Oningevuld gelaten in het Hs. Misschien heeft men te lezen: te zeewaerts. V.

4) D.i. ten minste.

5) Samengetrokken uit: meucht 't.

6) Het Hs. heeft: Culcken.

7) Het Hs. heeft: seker eer.

8) Oningevuld gelaten in het Hs.

9) Het Hs. heeft: Doeve.

[p. 339]

mach, onder in den gront met twee Vilvorsche steenen bermen aen elcke zijde vant lant¹⁾, den eenen tzeewaerts ende den anderen te landewaerts, elcken berm ten minsten van twee roeden breete ende elcken berm (met) een stortebedde, affgaende midden met een kiste ten minsten van VI oft VIII voeten, denzelven berm oft kiste deurgaens werckende in den gront van twee voeten hoochte soodat denzelven gront daermede beleijt ende bewaert zij, om welcken grondt ghij dan van den lande²⁾ oft van den ouden dijcke met staende waesen affwercken moecht, ende wat ghij op dat onderste goet fondament worpt moet stadt grijpen ende zijn saete behouden. Ten can oock altijt niet schaeden van binnenslants ende zeewaerts telcken (de) waesen te bewercken ende besettenne met zooden als voorseijt is, welcke waesen deurgaens aen wederzijden ick niet hooger wercken en zoude dan een paer voeten boven het leechwater, om alsoo de geheele val van den waetere uuijt de gaeten te beschudden omdat³⁾ het water van ebbe ende van vloede over de wijte ende breete van het gat zijnen loop hebben mochte, werckende aen de voormelte waese tzeewaerts ende te landewaerts uuijtsteeckende⁴⁾ van rijse om het water de cracht van den val daerop te breeckenne. Dat gedaen, zoo zoude ick mijn voorvorsch vant lant affwercken ende het gat soo benauwen totdat ment⁵⁾ met een cabel zoude mogen overscheeren om de schepen daeraen te⁶⁾ int overgaen van den voorseijden gate, ende soo meuchdij hetselve met liggende waesen worgen ende craegen, dat is het sekerste om een gat te verwinnenne ende een geheel dijckagie niet in perijckel te stellen. Ghij en dorft niet sorgen dat u den gront onder ontdrijven ende uuijtschueren sal, want de kiste die maeckt⁷⁾ u de dichticheijt ende boven de kiste ende tusschen dat rijs en macht⁸⁾ geen schueringe maecken deurdien de zooden beclampt⁹⁾ ende besloten zijn. Sóó moeten alle gaeten met soeticheijt, listicheijt ende subtijlheit gewonnen worden oft anders stelt ghij het lant in groote sorge, last ende perijckele. De rijswerckers zijn dickwils doorsaecke van de bederffenisse van den lande, die men veel gelooffs geeft, bijsonder bij jonge dijckgraven die des niet veul gehandelt en hebben, want de rijswerckers, dwelck al meest lichte cappoenen¹⁰⁾ zijn ende niet veul in der dijckagie te verliesen en hebben, wercken zij met de vimme¹¹⁾, begeeren¹²⁾ veel rijs te verwercken

1) Oningevuld gelaten in het Hs. Misschien heeft men te lezen: ende de zee. V.

2) Het Hs. heeft: van lande.

3) D.i. opdat.

4) Oningevuld gelaten in het Hs. Misschien heeft men te lezen: bermen. V.

5) Het Hs. heeft: men.

6) Oningevuld gelaten in het Hs.

7) Het Hs. heeft: maeck.

8) Het Hs. heeft: mach.

9) D.i. beklemd.

10) Het Hs. heeft: coppoenen.

11) Het Hs. heeft: vimmen.

12) D.i. zoo zij met de vim werken, dan begeeren zij enz.

[p. 340]

ende versmoorenne, ende wercken zij in dachgelden, zijnde¹⁾ groot, soo zullen zij wercken met dach- ende nachtgetijden om veul dachgelden te maecken. Ten is altijts geen prouffijt het rijs verwrocht²⁾, ende waer beter dat men heur gelt gave ende dat zij leech saeten, want wort het rijs niet wel versien met laedenne soo ontdrijven u de bermen. Maer voor het sekerste zoude mij duncken dat men behoort de gaten onder met enckel Vilvorsche steenen tovervloerenne tot op twee voeten het leechwaetere, ende dan met liggende waesen ende kisten voort opgeworcht acht voeten boven den conterlande voor een voorvorsch.

Daer was noch een gat gevallen in den zeedijck aen Lodijcke bewesten der stede van Rimerswaele, twelcke niet ontgront en was. Deerste drije oft vier getijden hadde mijn heer van Lodijcke tselve gat terstont wel mogen doen de vloer overcrammen ende matten met een loffelijcke matte, de steijlte van den dijck aen wederzijden dijckschap opbringende ende besettende³⁾ tegens daffcalven ende affschueren van den dijck. Hadde tzelve gedaen geweest ten hadde van geenen noot geweest tlant soo schandelijcken te abandonneren ende verlaeten, want de sackdragers van Rijmmerzwale soo ick voren⁴⁾ geseijt hebbe zouden tselve gat met heuren sacken, gelaeden met zooden, welhaest geworcht⁵⁾ ende gecraecht hebben, soo men bij hemluijden ende de sackdraegers van der Goes wel meerder⁶⁾ gaten ende dangireuser heeft zien overgaen ende beverschenne soo in oude als in nijeuwe dijckagië(n), draegende⁷⁾ met sacken meer eerde dan men met botten oft hotten zoude mogen aenbringen. Ghij hebt boven gehoort dat mijn voormelte heere (van) Lodijcke woude het havenken laten schueren⁸⁾, het schuerde zoo ende noch schuert, God betert, soodat het gat van Lodijcke ende het voormelte gat van der Creecken deurgaende dangereuse⁹⁾ gaten geworden zijn die niet en zijn te verwinnen, waerdeur te duchten is dat het lant niet alleenelijcken en sal verloren blijven maer de sommige stroomen van de Honte ende van de Schelde zullen verloren (zijn) ende daerdeur sommige steden heur neringe verliesen mochten.

Het is een seer periculeuse ende dangereuse saecke datter deurgaende gaten vallen in diepe sluijsvlieten ende watergangen, die dagelicx diepen ende wijden deur die schueringe ende stroomen van de hooge vloeden ende wederom leege ebben. D'experiëntie daeraff ende de dagelicxe hande-

1) Het Hs. heeft: zijn.

2) Het Hs. heeft: verworcht.

3) Het Hs. heeft: opbringen ende besetten.

4) Het Hs. heeft: voorts.

5) Het Hs. heeft: geworcht.

6) D.i. grootere.

7) Het Hs. heeft: draegen.

8) Zie blz. 332.

9) Het Hs. heeft: dangereux.

[p. 341]

linge in dijckagie met de usantie maecken eenen mensche vernuft ende verstandich soo verre het natuerlijck verstant daerbij is, anders ist een dangereuse (saecke): dijckgraven die allegeren willen: wij hebbent ons ouders zoo weten doen, ende niet wetende te allegeren de redenen waeromme, oft te subtiliserenne andere goede redenen naer gelegentheijt van den perijckelle van den stroome, van de diepte, van in- en ende uuijtvloijenne ende oock nae den saijsoenne van den tijde.

Daeromme alle geleerden soo verre zijluijden den arbeijt doen wouden soude zeer int feijt van dijckagie geëxpermenteert worden ende vernuft zijn, waer den arbeijt hun niet te groot ende te zwaer. Sijluijden zijn te zeer het gemack gewent, groote dachgelden weten zij wel te rekenen maer dat en bringht geen zooden aen den dijck, sij moesten mede heure pooten nat maecken ende (de) vette leersen aentrecken soo verre zij gespleten zijn, ende soo eenen geheelen dach gaen (de) lenden trecken deur dick ende dun. Sij dienen zeer wel (om) te adviserenne quid¹⁾ sit juris, maer quid¹⁾ wercke stellen. Wij hadden oock sulcke commissarissen in dezelve dijckagie van Lodijcke²⁾ ende in de Creecke, maer in stede van (in) vette leersen te zijne wonnen zij heure dachgelden int verkeerbert bij den viere, nochtans int tellen van de penninghen voor heur dachgelden waeren zij seer diligent, bereet ende neerstich, dat was alle het behulp dat wij van heur hadden.

Wij hebben hier oock wel van tselve gat willen schrijven om uluijden te veradverterenne ende versekeren van meerder inconveniënt, dat is: soo wanneer u van gelijcke gebeurt dat de gaeten niet ontgront en zijn, soo weest terstont in de were soo lange het gat noch drooch leet sonder vertreck daerop te brengen een goede loffelijcke matte, wel dicht beleijt met gleuij, ront riet oft andere ruijchte, ende dezelve matte overcrampt wel dicht op malcanderen, vier crampselen op den voet ende van één stroij maer één poot, ende dat men dezelve matte zulcx altijt onderhoude van datter uuijtschueren oft -neren mochte, bringende van lande aen elcke zijde van den gate om steunen van uwen dijck, die affcalven zoude, eenen aenclamp van onderen oft soo hooch de vloeden vloijen zouden mogen, gevende den aenclamp rijckelijck druijpen genouch, gemat ende gecrampt als voren, opdat u tgat niet breeder oft dieper en schuere - tselve soo gedaen sal wel acht, negen oft thien getijden loopens waeters verdraegen - om middeleretijt schepen oft schuijten te crijgenne om zooden te vlettenne waermede ghij het gat sult mogen craegen ende worgen.

Maer in sooverre de vloer vant gat verloopen zoude wesen dat denzelven vloer³⁾ hem niet droogh en gave, soo moet ghij in de weer wesen met

1) Het Hs. heeft: quit.

1) Het Hs. heeft: quit.

2) Deze dijkage, bij Reimerswaal op het tegenwoordige Verdronken land van Zuid-Beveland gelegen, ging onder in den St-Leenertsvloed van 5 Nov. 1530.

3) Het Hs. heeft: vloert.

[p. 342]

schepen oft schuijten die ghij gecrijgen cont den vloer¹⁾ te bewaerenne met Vilvorsche schorren ende steenen, al zoudij andere oude omliggende dijcken die met steenen beleijt zijn ende gelaeden liggen om terstont te wercken daervan beroeven - want de necessiteijt ende natuerlijcke redene sulcx requireert ende heijscht, want een lant behouden is veel victorie gevochten, ende den dijck die berooft is die mach men altijt met steenen beleggen, daer men²⁾ de gaeten niet en can gewinnen altijt als men wil - dezelve schorren ende steenen werckende met twee bermen deene tzeewaert ende dandere te landewaert³⁾, hooch gelijck het leechwater, laetende midden een kiste van VI voeten ende wijte ende VII oft VIII voeten⁴⁾ wel dicht gevult, ende de steenen bermen te landewaert ende tzeewaert affdruijpende ende beloop gevende stortebeddegewijs, omme de vloeden binnen over te vallen ende buijten tzeewaerts aff te ebben. Nochtans tselve soo versekert zijnde en slaept er niet op ghij en crijcht cracht⁵⁾ van volcke ende reetschap van schuijten ende schepen, cordewagens, rachters ende andere materialen omme tzelve gat over te gaen, te craegenne ende te worgenne, want uwen vijant Oceanus nacht noch dach en rust noch en slaept maer compt als een brijsende leeuw souckende om al te vernielen datter ontrent is. Dunckt u dat de kiste veul aenstoots lijden zoude, ende de zooden daeruuijt ontdreven soo haest ghij uwe hoochte hebben sult, soo laet u kiste oock met steennen overleggen dat de twee bermen één worden bij maniere van spreeckenne. Mijn advijs was datse sulcx⁶⁾ int gat van Hildernisse gedaen zouden hebben maer het en belijeffde den wijsen raet niet, hoewel de lantluijden geerne het geheele gat mette steenen aen den dijck liggende soude hebben gesloten, ende zoude zulcx zeer prouffijtelijcken gedaen hebben ende tlandt gewonnen daert nu verloren blijft.

Het is wel waer dat men tselve gat van Lodijcke oock beneerstichde te sluijtenne ende overgaen om tlant te verschen, bringende een vingerlinck verre te landewaerts inne wel van tweehondert roeden lenghte ende meer daer⁷⁾ de minste diepe bevonden was, welck vingerlinck ten eersten wel voortginck ende aen wederzijden wel voortspoijden⁸⁾ ende affgewrocht wert maer was al plompdijck oft plompwerck, twelcke niet dichte te wercken en is, maer comende ende benauwende de diepte begonst⁹⁾ gat soo te stroomenne, te diepenne ende te breedenne dat men geen

1) Het Hs. heeft: vloet.

2) D.i. terwijl men daarentegen.

3) D.i. twee evenwijdige bermen, één aan de landzijde en één aan de zeezijde, gescheiden door een kist. V.

4) Te lezen: een kiste van VI ende VII oft VIII voeten wijte?

5) Te lezen: macht?

6) Het Hs. heeft: sulcx dat se.

7) Het Hs. heeft: dat.

8) D.i. voortspoedde.

9) Samengetrokken uit: begonst 't.

[p. 343]

meester¹⁾ daeraff en const geworden bij faulte oock dat tzelve gat niet en was overbermpt, gevloert ende gekist als voorseijt is. Ende de cracht van den waetere was soo crachtich dattet meester wert van alle waesen die men daerinne zoude hebben mogen wercken ende worpen. Hadde men tselve gat met Vilvorsche steenen ende schorren segelijcken overgaen ende gevloert, zoo zouden wij tzelve meester (geworden) ende²⁾ tot onsen voornemen gecommen hebben. Nochtans wast te beduchten dat de voorvorsch van tvingerlingh soo ondicht gebleven zoude hebben dat het steijgerende waeter van vloede ende van ebbe deur de ondichticheijt tselve vingerlinck zoude wechgenomen hebben, het exempel heeft ons geleert het vingerlingh in de haven van Middelburch voorenverhaelt³⁾.

Wat men met steenen bedrijven ende maccken can, hebbe ick wel gesien van de stadt van (de) signeurie van Genua in Italiën, diewelcke wel hebben connen een kaije oft hoot uuijtsteecken soo diep tzeewaerts inne (dat) mette groote lenghte ende breedte daerachter gebarcht zijn kraecken, galijoenen, galeeren, fusten ende andere schepen, diewelcke kaije, te wetenne⁴⁾ het fundament, met claere steenen uuijter diepten der⁵⁾ zoe opgehaelt is, allenskens plompende totdat het fundament zijn hoochte ende breete gehadt heeft - de steenen soo geworpen schicken heur zelven int druijpen ende beloopen naer dat het werck heijst - de zee maeckt⁶⁾ daerop bij stormen ende onweder sulcken crachte ende fortse dattet onmogelijcken is om uuijt te spreken ende wonder om zien, daerop de zee nochtans niet en can gewinnen, met steenen mach men groote fortse wederstaen anders en zouden (de) groote craecken niet gebercht zijn.

Daeromme zoude ick prijsen voor lande, die macht hebben ende groot van gemeetgetalen zijn, dat se alle heure bermen ende hooffden, daer grontbrexemen vallen, van enckele claere Vilvorsche schorren ende steenen ophaelen, gelijck die van Gorishouck onder Scherpenisse naerdien zij een zeer groote schade gehat hebben int⁷⁾ bewercken van eenen rijserenberm, die omtuijmelde als eenen muijr die niet gesweept en is, met steenen verheelden, twelck nu stadt grijpt⁸⁾. Van het wercken van de bermen ende hooffden sullen wij naderhant tracteren.

Ommedat wij int vingerlinck⁹⁾ hiervoren vermaent hebben van plompdijcken, en zoude ick niemanden willen raeden sijn gelt soo onweert te hebben ende dat hij hem stellen zoude in een compaignie, daer men leech lant dijcken zoude twelck altijt onder twater staet. Want al hebdij

1) Het Hs. heeft: meesters.

2) Het Hs. heeft: zelve meester ende.

3) Zie blz. 332. Het Hs. heeft: gehaelt.

4) Het Hs. heeft: te wetennenne.

5) Het Hs. heeft: ter.

6) Het Hs. heeft: maecken.

7) Het Hs. heeft: in.

8) D.i. stand houdt.

9) Het Hs. heeft: vierlingh.

[p. 344]

uwe voorvorsch met schepen opgewrocht dattet een zeeganck wederstaen can, zoo en condij nochtans sulcken voorvorsch ten vollen dijcke niet gebringen met schepen tenzij dattet lant binnen bloet¹⁾ valt dat men tzelve met cordewagens ende met carren can becomen²⁾. Ende eer ghij soo verre compt dattet met een leech ebbe can drooch geworden ende bequaeme spijse gemaecken, soo zijdij nochtans in hondertduijsent perijckelen alle den hoop van den voorvorsch te verliesenne metten hoochwaetere, deurdien ick neme dat den dijck twee- oft drijeduijsent roeden lanck is oft duijsent roeden oft achthondert roeden, soo is geschaepen in elcke roede drije oft vier oft meer gaten te comen door de ondichticheijt ende plompen van de zooden die hol op malcanderen vallen. De Duijtsche natie tAntverpen mach daeraff weten te spreken want zij corts naer St-Lenertsvloet int jaer van XXX sulcken dijckagie in Zuijtbevelant in³⁾ de vijff parochiën grootelijck tot heurder bederffenisse (deden). Mij dunckt dat het quaet genouch is om nu voorts dan proffijt te doen mits dijcken(de) met carren ende peerden ende de dijcken vast in malcanderen bouwen(de) ende wel taije kneden(de), ende nochtans op stormen ende onweder wel breecken connen⁴⁾; want aen eenen plompdijck en condij niet dan zooden vletten ende geen spetelingen van eerde, want die niet te besetten ofte te beworpen en zijn. Ende hoewel de cordewagens d'eerde niet en trappen, nochtans omdat de spetelingen nat uuijt den put commen deur tegewicht deen op d'ander commende soo ist cleijn werck ende maeckt dichticheijt, maer carrewerck is het beste werck.

Menige vernufte personen voor dijckgraven vindt men, die heur laeten voorstaen⁵⁾ dat men de gaten zoude worgen ende craegen ende overgaen laeten, daerinne sinckende⁶⁾ oude schepen gelaeden met zooden, niet overpeijsende ende te voren bedenckende dat de voormelte schepen niet viercant op en comen gelijck⁷⁾ an den⁸⁾ voorsteeven ende achtersteeven daer troer aen hanght, bedwingende alsoo met fortse het water, als de schepen gesoncken zijn, dat midden zijn cours hadde over de breete, sterckelijck deur twee inge⁹⁾ gaeten te moeten loopenne, daermede het

1) D.i. bloot.

2) Het Hs. heeft: betomen.

3) Het Hs. heeft: tot in.

4) De auteur wil zeggen: de ervaring, door de Duitsche natie van Antwerpen opgedaan bij haar indijking in Zuid-Beveland, is zóó weinig gunstig geweest dat wij voortaan liever ons voordeel moeten zoeken door de dijken met karre- en paardewerk stevig te maken, zij het ook dat zelfs de aldus bewerkte dijken nog wel bij stormweer kunnen doorbreken.

5) Het Hs. heeft: verstaen.

6) Het Hs. heeft: sincken.

7) D.i. dat hun stevens niet vierkant recht oploopen en dus niet effen tegen de kanten van den afgebroken dijk aansluiten maar aan weerszijden van het schip een ruimte laten, vgl. blz. 346 regel 6.

8) Het Hs. heeft: andere.

9) D.i. enge.

[p. 345]

water sulcken cracht heeft dat beijde de voorgaende gaeten bedwongen worden aen wederzijden meer losinge (ende) schueringe te maecken, waerdeure ghij van¹⁾ één gat twee groote gaten zijt verwachtende ende achternaer deur de groote diepte aen wederzijden het schip bedwongen wort uuijt te weelenne, deurdien hem zijn fondament benomen wort met de uuijtschueringe, totdat ten lesten het schip om ende om tuijmelt, drijvende met de vloet oft ebbe uuijt de gaeten daer de cracht van den waetere dat henen stiert, ende zoo is het leste erger dan het eerste. Het heeft genouch gebleecken in de dijckagie van den Cruijslande int diep van de Woutsche beke, daer een hulcke inne gesoncken was int overgaen van de gaten, die te landewaert deur sulcken inconveniënt mette vloede inne dreeft verlatende sijn oude stede, van welcke hulcke de voorsteven op een drooge somer gesien wort²⁾. Van gelijcke is oock gebeurt tot Bergen op Zoom op Pontianivloet anno LII, sommige die wat dijcx gesien hadden wouden van gelijcke doen, sinckende een schip tusschen twee schoone thoorens daer het molenwater tusschen deur liep (van) vloede³⁾ ende van ebbe. Tvoormelte schip en was soo haest niet gesoncken het en maeckte sulcke neren aen de thorens dat de thorens beijde omverre vielen ende het schip ontdreeff uuijten gate. Hadden de goede luijden van Bergen met verstant te wercke gegaen het en hadde van geenen noot geweest beijde de thorens in perijckel te stellen, zij zouden hebben mogen van de vervallen huijsen, packhuijsen ende mueren schorren⁴⁾ van de metserie⁵⁾ gemaeckt hebben ende tgat soo zonder groote cracht ende met cleijne cost wel gevloert ende gestopt⁶⁾, makende⁷⁾ van de groote stucken de binnen- ende buijtenbermen ende met de cleene steenen ende gruijs, met zooden tusschen beijde gemenght, de kiste. Ghij meugt wel dincken ende mercken dattet water met geen cracht bedwongen wil wesen als voorseijt is. In dat stuck en nemen de voorseijde rechten geen plaetsse⁸⁾, immers daer se verclaeren: ‘vim vi repellere licet’, twelck is exceptio a regula. Ick brenge dat propoost hier te passe⁹⁾, oft het (op) andere stede sulcx gebeurde, hoe dat zijluijden daerinne zouden mogen versien ende premediteren. God heeft ons deur zijn gratie dese materiale totter dijckagiën gelaeten ende gegeven als rijs, zooden, steenen, eerde, strooij ende andere, ende en behooren anders geen fortse daertoe te soucken dan dezelve materialen met subtijlheijt daertoe te gebruijcken. Hier dient wel

1) Het Hs. heeft: dan.

2) D.i. nog voor den dag komt, nog zichtbaar is?

3) Het Hs. heeft: woende.

4) D.i. stukken en brokken.

5) D.i. van het metselwerk.

6) Het Hs. heeft: stopt.

7) Het Hs. heeft: maken.

8) Vgl. blz. 341.

9) Het Hs. heeft: dat hier te passe propoost.

[p. 346]

een cleijn figuerken om sommige duijster verstanden¹⁾ daermede te verlichten²⁾.

1) D.i. punten die duister zijn om te verstaan.

2) Zie figuur 65.

Uuijtlegginge.

Ghij meucht zien bij dit figuerken dat schepen te sincken geen dichticheijt en maeckt, ick set³⁾ het figuerken hier van de thorens, ende soo(t) tusschen beijde de steevens⁴⁾ van den schepe ende de thorens deur stroompt maeckende een vehemente nere ende schueringe, soo moeten terstont de fundamenten uuijtschuijren ende stroomen zoo wel van de thorens als ondere⁵⁾ tfondament van den schepe, ende soo wort u gat wijder, dieper ende ontgrontbaer. Soo ist oock van de dijcken, een schip gesoncken en dicht niet, ende soo moeten⁶⁾ per consequentie u voorhooffden die ghij gewrocht hebt onderuuijt weelen ende nedersincken ende dan zoo daernae u schip moet uuijtdrijven. Ons ouders hebben tsincken van de schepen zeer gepleecht maer ick en prijse tselve niet omme staende waeteren van de hoochte van 7 oft 8 voeten tegen te houdenne staen, want de gaten tusschen de stevens moeten schueren, maer schepen te sincken in stroomen om aenwasch te winnen hebdij hiervoren gehoort⁷⁾, alsoo zij geen cracht en lijden van (den) van van waetere maer alleenelijcken den stroom schutten, daer mogen se wat prouffijt doen. Ghij siet dat int bouwen van hooge huijsen ende casteelen men met cleene steenen de mueren opmaeckt ende niet seffens met cracht ende gewelt.

Hoewel dat ick hiervoren hebbe geseijt dattet geen oorbaer ende prouffijt wesen en zoude schepen te sincken in gaten daer de stroomen dagelijcx ende met alle getijden uuijt- ende inne stroomen, omme de redenen daer verhaelt, nochtans en misprijse ick niet ende vinde zeer goet dat, als sulcke⁸⁾ gaten gevorscht, gecraecht ende overgaen zijn, die met staende waesen worden overvloert, daer men sekerlijck geen kisten inne wercken en mach deur de onsekerheijt van het vallen van de wasen, die dickwils mette stercke stroomen verset worden ende verdrijven op andere plaetssen dan daer men die gemunt hadde te worpen als voren genouch ende zeere veul geseijt is, ende (om)datter genouch geseijt is dat men zonder kiste geen dichticheijt maecken en can, waerdoor sommige gaeten dickwils uuijt- ende innestroomen deur trijs gelijck genouch bevonden is geweest in Duijvelandt, daer se binnentslants daerdoore een kaede moesten

3) Het Hs. heeft: en set.

4) Het Hs. heeft: steenen.

5) Het Hs. heeft: andere.

6) Het Hs. heeft: moet.

7) Zie blz. 1.

8) Het Hs. heeft: als sulcken.

[p. 347]

leggen om het lant niet heel te vervullen van den souten waetere -¹⁾ dat men in sulcken gevallen als tgat voorseijt gevorscht is sincke buijtensdijcx twee oft drije lange Rijnschepen, oft beijntels soo dat genoempt zijn, 7 oft 8 voeten van den dijck om tusschen beijden een kiste te wercken ende met zooden wel dichte trijs gewrocht ende beworpen, opdat daerdore een dichticheijt gemaeckt mach worden, tegens welcke gesoncken schepen de kiste sal mogen steunen sonder voort ten diepewaert inne te schuerenne, ende bringen(de) dezelve kiste zoo hooge dat die bevange d'eerde van den dijcke ende zoo eerde aen eerde gewrocht worde. Ende want het is zeer periculeus dat het water onder deur het rijs uuijt- ende innestroompt - twelck (bij) hooge verloopen wel een schueringe maecken mochte²⁾, want al ist sake dattet wel 3, 4, 5 oft 6 jaeren tegenshout ten can soo luttel niet uuijt- ende inneschueren den gront moet moveren, soodattet int uuijteijnde groote gaten soude mogen schueren ende daernaer den dijck geheel omworpen daerdeur het lant zoude inunderen - soo moet men dan zien hoe ende waer de schepen prouffijt zijn gesoncken, ende dezelve schepen daerinne ende daer twaeter niet seker en werckt sóó sincken dat se prouffijt doen mogen, diewelcke anders wel groote schade doen zoude gelijck voren geseijt is.

Ick soude mij laeten voorstaen³⁾ dat sommige dijckgraven, gehoort hebbende⁴⁾ van het sincken van de schepen midden in den canael, sulcx oock meijnen de gaten oft geulen in de oude ende nijeuwe dijckagië(n) tovergaen, te worgen ende te craegenne, sonder regardt te nemen van de voorvorschen oft voorhooffden over tslijck tot aen den canael aff te brengenne, gelijck men in de dijckagie van den Breeden Vliet⁵⁾ aen St-Annelandt gesien heeft, alwaer eenen officier van mijnen heere van Fromont gecommitteert was. Hij meijnde zijnen meester ende heer groot prouffijt te doen (met) de dijckagie aen te slaen op zijn eijgen verstant, die nochtans sulcx niet veule gehandelt oft gesien en hadde. De dijckagie en was niet groot van gemetgetalen ende midden was tgors oft slijck overdammet met een goeden dam ende aen de noortzijde effen groese, soodat twater maer van de halve dijckagie deur de kille en suëerde, nochtans deur zijn onverstandicheijt verswijmde zóó het proffijt van der dijckagie dat het achternae een zeer diere aengrijpinge⁶⁾ was. Want in stede dat men van lande de voorvorsch van⁷⁾ wederzijden behoort aff te wercken ende beijde de eijnden van den voorvorsch oft voorhooffden aencommende wel te bewa-

1) Versta: nochtans en misprijse ick niet dat enz.

2) Het Hs. heeft: moeste.

3) Het Hs. heeft: verstaon.

4) Het Hs. heeft: hebben.

5) Bedijkt in 1560 door Karel van Bourgondië, heer van Brigdamme, Sommelsdijk, Fromont en St. Anneland, en Jeronimus van Serooskerke, heer van Moermont en Wellant, burggraaf van Zeeland, zie Zel. Illustrata II blz. 346.

6) D.i. zeer dure onderneming.

7) Het Hs. heeft: vant.

[p. 348]

ren, soo zoude men mogen het canael van de kille¹⁾ dan overvloeren ende bekisten ommedattet niet dieper schueren oft weelen en zoude, nochtans dezelve officier, van niemanden in materie van dijckagie hem verstaende onderricht zijnde, heeft eerst de diepe oft het canael overgaen, meijnende alsoo tgat terstont te sluijten sonder²⁾ eerst ende alvoren het slijck aen wederzijden te bewaeren soodat, mitsdien het aldaer seer hooge vloet ende denzelven officier niet dan slijck ingenomen en hadde daer den dijck over geleijt zoude worden, viel het water soo crachtelijcken aen wederzijden van den berm, midden int canael gewrocht als voorseijt is, dat³⁾ het slijck wechschuerede⁴⁾, maeckende twee gaten meerder⁵⁾, dieper ende wijder dan het canael te voren geweest hadde. Neempt exempel hieraen wat onduijtsche dijckgraven b(r)ouwen connen. Ende wildij sekerlijcken dijcken, bringht altijt eerst uwen voorvorsch oft voorhooffden aen overt slijck ten canaele oft diepe⁶⁾ waerts, op twee rijseren bermen met een kiste gewrocht, soo en sal u het werck niet affschieten, ende al diepet canael wat ten mach niet maecken. Maer zoude u duncken dattet onder⁷⁾ eenen derrijegront waere ende dezelve derrije zoude willen lichten: overvloert tvoormelte canael oft diepe met Vilvorsche schorren oft zooden naerdat ghij het water vehement, crachtich ende prouffijt vindt gedaen te wesen, soodat ick hier alsnoch repetere dat alle geulen ende diepen behooren overvloert te wesen ende gekist. Soo, wanneer de voorvorsch aen ende aen beginnet⁸⁾ te commenne ende de breete van het in- ende uuijtstroomen⁹⁾ van den waetere benomen wort, hebdij soo goet fundament gemaekt: wat waesen ghij daerop worpt en cunnen u niet ontdrijven.

Hadde mijnen heer van den Doele¹⁰⁾ wel gedient geweest int¹¹⁾ leggen ende int¹¹⁾ wercken van de steenen bermen ende de kiste onder in den gront van (den) dieppe opgehaelt, al en waert maer van (de) hoochte van twee voeten, voor een sterck ende dicht fundament omme daerop de waesen te worpen tot sluijtinge ende overgaen van de gaeten, ick zoude sonder twijffel gehoopt ende gemeijnt hebben dat hij zijn lant zoude hebben gerecouvreert ende behouden, want huijsen die men bouwet op quade fondamenten moeten omvallen ende onderweelen, hoe veul te meer daer in Vlaenderen daert seer hooge vloijt ende leech ebt, ende daerdeur

1) Het Hs. heeft: kiele.

2) Het Hs. heeft: soude.

3) Samengetrokken uit: dat 't.

4) Het Hs. heeft: wechschuerende.

5) D.i. grooter.

6) Het Hs. heeft: diepen.

7) D.i. van onder.

8) Het Hs. heeft: beginnen.

9) Het Hs. heeft: uuijststroomen.

10) Het Hs. heeft: Doene.

11) Het Hs. heeft: in.

11) Het Hs. heeft: in.

[p. 349]

sulcke vehemente stroomen van watere onder tusschen trijs ende sant deur stroomen moeten. Deen roert den gront met lange stengen als halff masten, andere met lange sparren om daertegen te wercken, het is al quaet (werck), sij maecken de gronden daermede losch soodat achternae deur het stroomen van den waetere ende het roeren van (de) masten ende lange sperren, eer zij gesweept zijn, de derrije opborst ende uuijten gate drijft, maeckende soo de gaten thienmael erger dan te voren, twelcke deur het bermen ende kisten als voorseijt is wort benomen. Ghij en behoort geen houtwerck te wercken (dan) daer men liggende waesen sinckt, waertoe men capravens neempt oft van de lanxste staecken naer dat het gat diep is, waertegens het rijs gewrocht ende gehouden wort opdat hetselve ten canaele waerts niet inne en drijft, totdat de afflegsel telcken besloten ende bevat worde mette tuijnen ende wellingen, ende int sluijten van de gaten besicht men aen wederzijden, als de wellingen over tgat geschoren zijn, noesch affgeset de voormelte capravens ende staecken om de liggende waesen int gat gewrocht te doen nederschuijven, want d'een rijs aen d'ander commende niet en zoude willen sincken maer blijven hangende aen malcanderen, soodat de liggende waesen den gront niet raecken en zouden ende daerdeur een groote schueringe maecken ende het lant in perijckel stellen. Ende (en) waere de gront te voren niet met steenen gebermpt als voorseijt is ende (het) soo lange bleeff schuerende totdat de voormelte liggende waesen waeren met zwaerte van de zooden oft steenen te gronde gesoncken, het soude geschaepen zijn dat ghij qualijcken den gront sout becomen dan met groote cost.

Om dan voorts te continuëren onse materi soo zullen wij u gaen verclaeren de maniere, te weten hoe dat de gaten die int overstorten van den dijcke innevallen, weelen ende neren zijn diversch. Sommige vallen met steijle diepte¹⁾ ende principalijck daer derrijachtige gronden zijn, ende dat deur het opborsten van de derrije; andere daer geen derrijachtige gronden zijn comen noesch affvallende ten landewaert inneloopende ende altijts ende met alle getijde ende ebbe diepende; andere gaeten vallen met diepten zoo tzeewaerts als tlantwaerts met invallende vloijen²⁾ ende uuijtvallende ebben behoudende het hert stael van den dijcke, nochtans niet soo breet als de geheele saete van den dijcke te voren was, want het hartste stael ende daer den dijcke meest sit ende sinckt es daer de cruijne van den dijck op compt, soodat men qualijcken eenen vollen dijck op de resterende blivende stael can maecken ende tlant bevorschen; andere overvallen, vallen ende overstorten bij ongelucke ontrent tegensover ende in eenige loopende waeteringen ende sluijsvlieten, die zeer dangereux zijn om over te gaen ende dezelve (te) craegen³⁾ ende te worgenne,

1) Het Hs. heeft: steijlen diept.

2) D.i. vloeden.

3) Het Hs. heeft: dezelve gaten craegen.

[p. 350]

daer zijn oock andere leege landen die binnen tlant een ton¹⁾ leeger zijn, te weten het coren- oft conterlande, dan buijten het soutste²⁾ stael oft (de) groesen van de schorren. Sulcke overstortingen zijn zeer dangereux want die gaeten hem dagelijcx deur het inneloopen seer noesch, lanck ende diep uuijtschueren. Nu sullen wij u vervolgens op elcke gat moeten ramen het meeste prouffijt omme deselve over te gaene, te overvloeren ende te bevorschen naer dat men bevindt oorbaerlicxt³⁾, prouffijtelicxt ende zekerlicxt te zijn.

Eerst aengaende de gaten, die met overstortinghe vallen ende daervan de derrije uuijtborst, en waere geen prouffijt overgaen int principale gat, ten ware dat het gat soo enge waere dat men tselve met drije oft vier staende waesen terstont mochte⁴⁾ worgen ende craegen ende dat daermede de geheele gront gewonnen zoude wesen, overmits dat wat vingerlingen ghij maeckt dezelve ten minsten hebben moeten XX roeden lenghte ende dat deur de ronte, overmits ghij u vingerlingen soo nae de gaeten niet en meucht toeleggen, want in sooverre dat gat ten vingerlingh waert affschuerde ende affviele soo waerdij van u wercken, ende daerom de ronte maeckt lenghte van dijcken, ghij en sult de roede van (den) dijck daeraff⁵⁾ niet maecken op het besteck van acht roeden in de saete, XV oft XVI voet hoochte, sij (en) sal u commen te staen op veertich carolusgulden de roede, deurdien ghij alle getijden niet en sult mogen wercken, ten waere oft ghij rontsomme het vingerlingh een kaede kost geleggen metten leechwaetere, twelck sonder cost niet gedaen en sal worden, ick neme oft⁶⁾ u roede voor roede tgat overgaende noch eens soo veule costen soude als elcke roede vant vingerlinck, soo is vijffmael tachtentich vierhondert carolusgulden, twintich roeden tot 40 gulden maken achthondert carolusgulden ende soo de helft meer. Die dijcken wil die moet alle profijten neerstelijcken overleggen voor oogen nochtans⁷⁾ hebbende de inconveniënten die mede geschouwt moeten worden, want alle gaten en vallen just soo claer niet sij en zijn altijt langer dan breet deur het inneende uuijtschueren van de waeteren. Maer ist sake dat de de gaten te zeer wijt zijn, ende gemerckt dat de rivieren uuijtborstende⁸⁾ groote diepten, weelen ende groote neren volgen, moetij⁹⁾ oversien ende neerstelijck¹⁰⁾ betasten de gronden tzeewaerts ende te landewaerts. Waer ghij dan vindt

1) D.i. zooveel lager als grosso modo de hoogte van een ton bedraagt. V.

2) Te lezen: soute?

3) Het Hs. heeft: oorbaerlicx.

4) Het Hs. heeft: moeste.

5) Nl. van den dijk van het vingerling.

6) D.i. of het.

7) D.i. daarenboven nog.

8) Het Hs. heeft: uuijtborsten.

9) Het Hs. heeft: moeten.

10) Het Hs. heeft: meesterlijck.

[p. 351]

de gronden bequaemst, hartst ende ondiepst¹⁾, hetzij binnen oft buijten, zoo meuchdij tselve doen baeckenen²⁾ ende affpaelen.

Ick zoude van de(n) advijse wesen dat u vingerlingen van buijten³⁾ fraijer, bequaemer ende proffijtelijcker⁴⁾ liggen zouden dan van binnen gewrocht om⁵⁾ diversche redenen. Eerst omdat de stroomen vallende in den weel ende benaut zijnde zeer neren ende draijen eer⁶⁾ zij uuijt de benautheijt commen. Ten anderen: een vingerlingh buijten gemaeckt is gelijck een gemetsten⁷⁾ booge, hoe daer meer gewrocht op compt hoe(t) stercker is, oock⁸⁾ dient hetselve vingerlinck buijten gewrocht voor een uuijtstekende hooft doende zijn bootschap van ebbe ende van vloede ende weert⁹⁾ soo de stroomen van (den) teene van den dijcke, de weel oock binnen commende¹⁰⁾ te lande waert compt de lantluijden te passe voor wateringe van heur beesten als dezelve met lanckheijt van tijde versch¹¹⁾ wordt¹²⁾. Begint dan de vingerlinge aff te wercken van beijde zijden ende canten van den dijcke soo lange, verde ende naer bij den anderen totdat ghij siet dat den stroom zoude beginnen te schuerenne deur de nauwicheijt van het gat vant vingerlingh¹³⁾, daerjegens ghij terstont versien sult te wercken - te weten is het gat vant vingerlingh ontrent geen groese gebroken maer ontrent de saijlande oft corenlande, twelck terstont wechschueren ende smelten zoude als botere - twee bermen van rijs, een souten ende verschen berm, laetende t'midden een kiste van 6 voeten wijt ten minsten ende de bermen van anderhalve Putsche roede breet. Welcke bermen ende kiste dienen sullen om de sooden te houden tegens het wechdrijven van den voorseijden corenlande. Ende daer ghij het gat vant vingerlinck sterckelijcken op sult mogen maecken ende lant beverschen, sullen¹⁴⁾ de bermen ende de kiste uuijtbringen III^e Putsche roeden breet, daer ghij bequamelijck een vingerlingh op wercken ende maecken moet¹⁵⁾ van VIII Putsche voeten boven den¹⁶⁾ gemeijnen conterlande, boven blijvende op zijn cruijne 5 oft 6 voeten, het binnendruijpen van X voeten ende buijten de reste 1 roede ende VIII voeten. De voormelte bermmen en

1) Het Hs. heeft: bequaemste, harts ende ondieptst.

2) Het Hs. heeft: backen.

3) Nl. gewrocht, gelegd.

4) Het Hs. heeft: fraij, bequaem ende proffijtelijcken.

5) Het Hs. heeft: op.

6) Het Hs. heeft: en.

7) Het Hs. heeft: gemesten.

8) Het Hs. heeft: ock.

9) Het Hs. heeft: wert.

10) Het Hs. heeft: commen.

11) D.i. wanneer het daarin staande water zoet wordt.

12) Het Hs. heeft: worden.

13) Het Hs. heeft: vierlingh.

14) D.i. zult, moet gij. Te lezen: suldij?

15) Te lezen: moecht?

16) Het Hs. heeft: de.

[p. 352]

derven niet zeer hooge gewrocht worden dan alleenelijcken beslachsgewijse - want hooge bermen doegent¹⁾ water hooge vallen twelck te zeer neren soude - ende dat slechts²⁾ den gront beset zij, maeckende altijt de opperste bouteijnden van den rijse noesch aff te wercken voor een stortbedde van de ebbe ende vloede ende de kiste met sooden gevlet ende dichte getrapt, soo salt u een dicht werck maecken. Hebdij wel rijs bij de hant hoe ghij de bermen breeder maeckt hoe beter, ick en spreke maer op het nauste, maer de kiste en maeckt niet wijder dan de VI voeten, wel toesiende voor het eerste dat ghij alle slooten worcht, craecht ende overgaet gelijck ghij hiervoren op het (gat) van Middelburch gehoort hebt³⁾, dat gedaen was dourdien dat vele slooten veule schueringen maecken zouden. Dat gedaen zijnde soo meuchdij stoutelijcken met u voorhooffden aen ende aen commen, ende en sorcht niet⁴⁾ dat u de gront deur het stroomen ontvliegen oft affschueren sal. Maer eer ghij tgat vant vingerlinck overgaet versiet u twee oft drije dagen lanck van veul spijse ende zooden opt gat te brengen ende te setten, opdat u int overgaen van den gate geen spijse en failliëert oft te cort en compt, oft anders soudij de geheele dijckagie wederomme hasarderen.

Int overgaenne van de gaten moet ghij oock beginnen te wercken op twee uuijren naer tleechwater⁵⁾ opdat ghij versch zijt ende tgat overgecraecht hebt vóórt wederomme wasschen⁶⁾ van den waetere, omdat ghij soo het gat hoogen meucht telcken twater oprijst mette spijse ofte zooden die geset staen, met oock alle carren ende cordewagens die ghij met versche eerde daerbij bringen sult, continuërende⁷⁾ dach ende nacht totdat ghij de vloet verwonnen hebt, ende ten minste III^e oft IIII voeten daerboven tegen een subijt ende opcommende verloop van stormen, soo meuchdij met vreden ende zonder ommezien rusten. Tselve soo gedaen zijnde sal proffijt wesen tvoorseijde werck tbesteden⁸⁾ ten vollen dijcke te brengenne ende met carren gecarret ende van buijten aengewrocht soo hooge ende nae den heijsch van den wercke ende stroome daer sulcke landen ontrent gelegen zijn.

Hiervoren hebbe ick diversche figueren van vingerlingen gemaeckt ende daer veel (aff) geschreven, nochtans, want wij hier zijn in de diversiteijt van tvallen van de gaten ende tovergaenne van dien, moete daeraff noch vermaninghe doen ende soo de materie vant overgaen ende craegen van dien van gate tot gate vervolgen ende uuijtlegginge doen.

De gaten dan voorts, die van het buijtenstael tzeewaerts zoo noesch

1) Het Hs. heeft: doeget. Brabantsch dialect voor: doen 't.

2) Het Hs. heeft: slechs.

3) Zie blzz. 329, 330.

4) D.i. vreest niet.

5) Lees: hoochwater. V.

6) Het Hs. heeft: voor wederomme het.

7) Het Hs. heeft: continuëren.

8) Het Hs. heeft: besteden.

[p. 353]

te lande waerts inne affloopen ende affvallen met een groote diepte van 12, 13, 14 vademen op een leechwater, moeten practijcquelijcken¹⁾ ende met geene groote fortse toegeleijt worden, want in soo verre ghij staende waesen verwercken ende worpen in de principale sate van den dijck, daer het stael van den dijck liggen zoude ende de gront ondiepste is, die zullen u metten vloet ontrollen ende overwentelen, waer²⁾ de meeste diepte es, hellende³⁾ dselve⁴⁾ ten lande waert inne, in sulcker vougen soo vele ghij affworpt ende affsinckt u ontdrijven ende affstroomen sullen, want een wase int water liggende is haest metten stroom gelicht principalijcken als die⁵⁾ helt ende niet wel in zijn loot staet, ende hoe viercant ghij de wasen wercken meucht soo zullen nochtans dezelve waesen in den gront wat hellende vallen naer dat de gront tzeewaerts ofte landewaerts inne wijckt ende terstont met⁶⁾ een cleijn stroomken te lichter omrollen ende wentelen; soo dunckt mij bequaemst, om daerinne te versienne ende sekerlijck te werckenne, dat men de twee bermen, aen wederzijde van de gaten geheel gebleven zijnde, te landewaerts wat hooger opwercke dan zij te voren waeren oft van naturen behooren te wesen, van de lengte van wederzijden van II^e oft III^e roeden, sluijtende⁷⁾ dezelve vaste eerde aen eerde aen den binnendruijpens van den dijcke ende dan daeraen gewrochtende uuijten gront opgehaelt met enckele Vilvorsche steen ende schorren in maniere van een binnenberm deur tselve van een eijnde tot aen de andere, bijcans soo hooge als den grondt van den staele van den dijck oft daer den dijck int gat liggen soude, tegen welcken steenen berm ghij dan uwe wasen worpen ende affsincken mencht, die u niet sullen te lande waert innerollen oft ontdrijven als hebbende steunselle tegens den voormelten steenen berm ende gesloten zijnde tusschen den hoogen gront tzeewaerts (ende) den berm van de voormelte Vilvorsche stecnen, behoudens dattet op geen innestroomen van watere en zij oft uuijtstroomen, respect nemende hoe ende waer uwen berm leet. Want oock de Vilvorsche steenen en zullen u te lande waerts niet innesincken oft schuijven want die gemeenelijcken met oneffen houcken ende scherpe canten zijn, nijet recht viercant, die met de gewichte deen op d'andere commende in den gront clauwen⁸⁾ ende met scherpe canten soo houden, sulcx dat se niet affschuijven en connen. Ende hoe meer gewichts daerop compt hoe sij meer innecanten ende clauwen, soodatter oock naevolgen moet dat de waesen tegens den affrollen oft tegens het affschuijven steunsel hebben. Moeten⁹⁾ deselve waesen

1) Het Hs. heeft: partijcquelijcken.

2) Het Hs. heeft: naer.

3) Het Hs. heeft: henlende.

4) Het Hs. heeft: tselve.

5) Het Hs. heeft: de.

6) Het Hs. heeft: men.

7) Het Hs. heeft: sluijten.

8) Het Hs. heeft: in de groote clauwe.

9) D.i. gij moet.

[p. 354]

zulcx deurworpen ende deurwercken¹⁾ niet hooger dan tpeijl van den leegen water oft I voet oft II hooger ommedat de rijswerckers bequaeme plaetsse hebben mogen om voorts te werckenne, soo moeten nochtans deselve waesen wel versien wesen meestendeel ende vooral den gront tzeewaerts met goede taije sooden aen de wasen geworpen opdat de gront dacrdeur dicht ende vast gevesticht worde, oft anders zoude het binnenwater listen soucken om tzeewaerts onder deur trijs deur te loopen mit²⁾ perijckel van uwe wasen te verliesen gelijck hiervoren opt gat van der Creecken geseijt is³⁾. Aen den steenen berme binnenslants en zijdij sulcke perijckelen niet verwachtende, nochtans en meuchdij geen quaet doen denzelven steenen berm met zooden wat te becomen.

Voorts dan omme op de waesen voormelt een subijten ende lichtelijcken voorvorsch te mogen winnen, soo sal men daerop mogen wercken, aen wederzijden aff van den dijcke, liggende waesen met twee bermen ende een kiste soo over tstienwerck als over de zooden, ende zoo int eijnde aen malcanderen comende tgat overscheren met weelingen, als de voorvorsch hebbende zijn hoochte van acht voeten boven den conterlande, ende zoo subtijlijcken mogen tgat sluijten, nochtans eerst versien wesende van spijse als voorseijt is. Ende in zooverre ghij wel⁴⁾ zooden ontrent den gate hebt meucht het rijs spaeren ende wercken uwen voorvorsch met eerde ende zooden ende cordewagens, besluijtende deerde binnen de zooden, soo suldij sekerlijck wercken dat u het gat niet en sal ontrollen, ontdrijven noch ontstroomen. Ick blijve daer noch bij ende wilt sustineren tegen cenen iegelijcken dat het waeter niet bedwongen en wil wesen met subijte fortse maer met lancksaemheijt ende subtijlheijt. Maer als ghij van uwen gront versekert zijt zoo wilter wacker ende met neersticheijt sonder cesseren aen vallen oft het zoude u wel wederomme een kuere spelen dat ghijs u leven dagen gedincken zout.

Ende omdat de materie ende saecke wat quaet is⁵⁾ mits mijnen plompen schrijven soo en hebbe ick niet connen gelaeten u hier een memorie van figuere te teickenne⁶⁾, omme daerunijt te beter het verstant te mogen begrijpen, met alleenelijcken den gront hier te stellenne die onder twater comen zoude, waeraff de natuere eijschen sal.

1) Het Hs. heeft: deurwerckende.

2) Het Hs. heeft: int.

3) Zie blz. 156.

4) Te lezen: veel?

5) Blijkbaar bleef in de pen: te verstaenne.

6) Het Hs. heeft: tieckenne.

Uuijtlegginghe.

Ghij siet bij dezelve figuere⁷⁾ dat het gat met noescheijt affcompt tusschen de uuijtergorsen oft het saijlant, binnen twelcke onder twater

7) Zie figuur 66.

[p. 355]

liggen zoude, maer zoo pingerende¹⁾ en zout het verstant niet wel connen begrijpen, soo hebbe ick het gat bloot laten liggen maeckende wat waterachtich tusschen den steenen berm ende tgors om wat differentie te geven.

De steen is den berm, daertegens de waesen rusten ende steunselle hebben omme niet nederwaerts te landewaerts inne te schuijvenne, soo ick vore genouch geschreven hebbe van de oneffene²⁾ ende canten van de schorren die int slijck clauwen, twelck de zooden niet doen en zouden, ende zoude beduchten als sij wat gelaeden waeren zouden nederwaerts affschuijven ende de leechte soucken deur het dringen van de wasen ende twater dacrtegen staende, twelcke waere een geheel dijckagie in perijckel gestelt van niet te recouvreren dat u³⁾ dzelve⁴⁾ niet en connen gedoen, ick stelle hier dit voor ververschinge van onse voorgaende schrijvenne.

De andere gaten die vallen binnen ende buijten slants met groote, diepe weelen ende overvallen, laetende nochtans het oude stael van den dijck, dat zijn⁵⁾ noch eenichsins⁶⁾ cevijle gaten die u niet al wech en nemen ende principalijcken de voormelte saete van den dijck, ende bewijsen sulcx de natuerlijcke redene van het wercken ende 't overgaenne van dien, te weten dat ghij in beijde de overvallen uuijten diepe soo binnen te lande- als tzeewaerts ende lancx u gebleven stael van den dijcke moet opwercken eenen rijsenberm tsij met staende oft liggende wasen, d'eene wesende eenen zouten ende dandere eenen vorschen berm, breet elck ten minsten van II roeden, wat hooger dan u stael van den dijck, in sulcker vougen dat het voormelte stael van den dijck u voor een kiste dienen sal, ende soo haest u eenichsins mogelijcken is in sooverre het aen wederzijden niet te diepe en is, want anders uwen ouden stael van den dijck voorseijt soude u ontschueren ende ontneren deur het lange loopen van den stroome die daer uuijt ende inne overvallen zoude, ende de gaten oft weelen⁷⁾ zouden van wederzijden deur den val van den water te zeer diepen ende uuijtneren. Vilvorsche steen oft schorren uuijten schepe uuijtgeworpen, ende daeraff de bermen opgehaelt, zoude verre het zekerste werck zijn.

Tusschen welke twee bermen u voorseijde sate van den dijck beslooten⁸⁾ sal blijven liggen even verre⁹⁾ ghij die bermen wat hooger¹⁰⁾ maeckt dan het voormelte stael van den dijck, op welcke voormelte twee bermen, bringende ende maeckende dan den dijck op zijn oude groote,

1) D.i. schilderend, teekenend.

2) Oningevuld in het Hs. Lees: houcken.

3) Te lezen: datij d.i. zoodat gij?

4) N.l. het recouvreeren, weder terugwinnen. Het Hs. heeft: dezelve.

5) Het Hs. heeft: zij.

6) Het Hs. heeft: geensins.

7) Het Hs. heeft: woelen.

8) Het Hs. heeft: te beslooten.

9) Te lezen: in sooverre?

10) Het Hs. heeft: hooge.

[p. 356]

die buijten- ende binnenberme van denzelven dijck daerop rusten ende steunen¹⁾ sullen, anders soude uwen dijck metten laste van de versche eerde te landewaert inne schieten ende drijven, want de versche eerde gemeenelijcken wat uuijtdrijft deur het gewichte soo wanneer de voorvorsch wat hoochte ende breete crijcht, ten waere oft er een oudt stael van groese ofte schorre ontrent laege, dat zeer luttel gebeurt overmits de oude uuijtgelaeden putten niet dan met slijck ende slijm aengedreven en worden. Daerom moet ghij u wel wachten ende versien dat uwen jongen voorvorsche u niet en ontdrijve oft en schuijve²⁾ ten gate waerts inne, want het gat daerdeur zeer dangereux soude vallen ende costelijcken omme te recouvrerenne, want alle uwe spijse twelck niet dan geroert eerde en is souder u tseffens ontsincken³⁾ ende wechsmelten ende uwe stael van den dijcke ontgrondeloos maecken, daerdeur trecouvrement van der dijckagie twee oft drije maenden geretardeert zoude worden ende in perijckel commen van deselve te verliesen ende niet te recouvreren deur den aenstaenden winter, op welcke winter men met dobbel gelt ende cost soude moeten wercken ende telcken sprinckstroome u werck in groot dangier ende perijckel setten.

Maer waeren de gaten niet even diep gevallen, mocht⁴⁾ het ondiepste met eenen breeden berm overvloeren, maeckende de kiste van het out stael van den dijcke, ende soo uwen dijcke op den voormelten berm ende out stael ophaelen; tnatuerlijck verstant moet daerinne wercken. Van het ontsincken van den wercke ende voorvorsch, hebdij wel gehoort hiervoren in der dijckagie van der Hicke⁵⁾, wij sullen u van dit gat oock een cleijn figuerken maken omme het verstant daermede wat te verlichten.

1) Het Hs. heeft: rustende ende steunende.

2) Het Hs. heeft: schijne.

3) Het Hs. heeft: tontsincken.

4) D.i. zoo kondt gij. Het Hs. heeft: nocht.

5) De Hickepolder, vroeger ook Onze Lieve-Vrouwepolder geheeten, onder Oud-Vosmeer, vermoedelijk bedijkt in 1515, hield op te bestaan in 1532, herdijkt in 1561, zie Hollestelle, Geschied- en waterstaatkundige beschrijving van de polders op het eiland Tholen (Archief Zeeuwsch Genootschap IV, Tweede stuk) blz. 233 vlg.

Uuijtlegginge op de voormelte figuere.

Bij dezelve figuere⁶⁾ meucht ghij zien hoe dat te midden⁷⁾ van den dijcke het stael is blijven geheel ende bloot liggen, nochtans soo geheel niet⁸⁾ met het vallen van den waetere ende inne- ende uuijtstroomen tallen getijden soo wort het out stael rontachtich ten weelewaerts affcommende, soodat ghij niet wel sekerlijcken (den) nijeuwen dijck daerop maec-

6) Zie figuur 67.

7) Het Hs. heeft: de midden.

8) Versta: nochtans zoo geheel niet of met het vallen enz.

[p. 357]

ken (ende) versekeren meucht oft hij en sal u affschuijven¹⁾ naer de diepte van den weele tgewichte op zijn lijff crijgende ende gevoelende, daerom ende (om) onse saecke zeker te nemene maecken wij de twee bermen uuijten diepe van den weele die, de ronte van den affvallen van den watere int viercant met rijs opgetrocken ende gewrocht, taffschuijven benemen, op welcke bermen uwen teene ende beloop van den dijcke soo van buijten als van binnen compt te rustene, ende wort het voormelte gewichte van den dijcke daermede gesustenteert ende onderhouden. Laet alle saecken seker nemen ende op geen waesen setten want daer hanckt te veule aen, want wanneer de bermen gemaeckt worderen ende betere²⁾ tot sulcken groote vorderinge ende versekertheijt dan namaels als men die behouft, emmers den berm van binnen om eenen voerwech te maeckenne ende daer over te rijdenne ende de dijcken te mijdenne.

Sulcke gaeten souden sommighe noemen slijckvoorige gaten, maer ick en can se noch dien naem niet gegeven overmits de weelen, die binnen ende buijten tslants gevallen zijn, diewelcke men met rijse overgaen ende overvloeren moet gelijck oft het³⁾ stael van den dijcke grontbrexemen waeren, maer van de slijckvoordige gaten sullen wij hier naermael daeraff verclaringe doen.

Noch zijnder sommige gaeten die vallen ontrent ende tegenover eenige waeteringe van sluijsen oft sluijsvlieten. Sooverre deselve sluijsvlieten tzeewaerts uuijtloopen⁴⁾ ende soo wel oock van binnen heuren cours hebben te lande waerts inne, die vallen seer dangereux want metten overval van den waetere maecken zij een overtallicke⁵⁾ diepte van eenen weel, ende daerenboven deur ebbe ende vloet en⁶⁾ rusten dach noch nacht deur de diepicheijt van de sluijsvlieten dezelve sluijsvlieten dieper ende wijder te schuerenne, soodat se achternae schijnen onwinnelijck te zijn dan⁷⁾ met onbehoorlijcken grooten cost, die alle polders niet machtich en zijn te vervallen, principalijcken als dezelve polders niet groot en zijn van gemetgetalen ende bijzonder door de vroenen, die niet contribuabel en zijn, ende eer ghij geraempt⁸⁾ mocht hebben waermede men rijs ende steen sal mogen recouvreren ende de penninghen daertoe furneren. In sulcken affairen behoort men terstont met neersticheijt aen te vallen ende de gaten te overbermmenne met kisten ende stortebedden, wel oock

1) Het Hs. heeft: affschuijren.

2) Te lezen: want wanneer de bermen gemaeckt worden eerder is 't beter enz.? De auteur wil kennelijk zeggen: want wanneer er vroeger bermen worden gemaakt bevordert men de veiligheid meer dan wanneer men er mede wacht tot men ze noodig heeft.

3) Te lezen: oft int?

4) Het Hs. heeft: uuijtloopende.

5) Hot Hs. heeft: ontallicke.

6) Het Hs. heeft: ende.

7) Het Hs. heeft: dat.

8) Het Hs. heeft: gerampt.

[p. 358]

besettende de voorhooffden van den dijcke ten minsten de bermen hooch uuijten leechwater eenen halven voet opdat deselve gaten niet wijder noch dieper en schueren.

Aen welcke overvloeringe ende oock de volmaeckinge van den dijcke int gat de voorste landen daerinne behooren te contribuërenne ende de besouten poldere¹⁾ onderstant te doene gemets gemetsgelijcke²⁾ deurdien, indien sulcke polders niet recouvrabel en waeren, de voormelte achterlanden den geheelen stroom van de zeewaeteren ende zeebaeren alleen draegen moeten, ende dat meer is heuren ouden dijck, uuijt³⁾ alle regulen ende behoorlijckheijt van dijckagie zijnde, te vernijeuwen ende sulcx met grooten coste te versiene, opdatse de zeestroomen⁴⁾ die alle dagen zijn verwachtende ende de zeegangen ende waeteren mogen wederstaen, waerinne oock de naegebueren dan niet en willen contribuëren soo sij te voren oock niet en hebben willen doen, ende daeromme soo vergaet den eenen polder vóór ende den anderen naer, verliesende veul contribuabel gemeetgetalen, waerdeur int uuijteijnde een geheel bedijckt lant in last compt. De Mat. sullen wel doen daerinne te remediëren ende te versienne bij behoorlijcke provisie, dat alle polderen liggende in een eijlant rontsomme int water, hebbende nochtans diversche middeldijcken, behooren gelijckerhant malcanderen te subveniërenne ende te bate te commen int onderhout van den zeedijck ofte ten minsten (in) doorbreeckingen ende generale inundatiën⁵⁾. Want soo ist⁶⁾ met de polder, die int selve eijlandt eerst gedijckt is geweest ende heeft moeten eenichsins leggen op den westen, noortwesten ende zuijtwesten, de principaelste van de dangereuxste winden, soodat deur het bedijcken van de andere polders sij daerdeur worden bevrijt ende ontlast van sulcken grooten servituijt⁷⁾, waeraff ick u hiernaer bij kaerte sal bewijsen met oock uuijtlegginge van het naervolgende gat.

Omme dan tonsen propooste commende te verclaerenne hoe men sulcke doorgaende gaten sal craegen ende worgen, soo moeten⁸⁾ vooral de voorhooffden van den gebroken dijcke met eenen rijseren berm soo breet den dijck is met een kiste ten minsten van ses voeten, elcken berm ten minsten een paer roeden breet ten gate waerts aen wederzijden innecommende, versien worden opdat den dijck niet vordere en minere. Welcke bermen oock moeten wesen met de eerde daerop gewrocht ten minsten VIII voeten hooch uuijtten peijl⁹⁾ leechwater, continuërende

1) D.i. geinundeerden, gevloeiden.

2) D.i. elk gemet evenveel.

3) Het Hs. heeft: die uuijt.

4) Het Hs. heeft: zeedestroomen.

5) Het Hs. heeft: invandatiën.

6) Het Hs. heeft: soo en ist.

7) D.i. last. Het Hs. heeft: serviteijt.

8) Het Hs. heeft: moet men.

9) Het Hs. heeft: uuijt een peijl.

[p. 359]

dan voorts aff te werckenne aen wederzijden, commende meer ten diepe waert, met twee bermen ende gelijcke kiste als voorseijt is, niet hooger elcke reijse dan een voet boven tpeijl leechwater, den binnenberm breet van vijff roeden ende den buijtenberm tzeewaers van vier roeden ende de kiste van VI oft VIII voeten, soo lanck werckende totdat ghij alle de bermen ende kiste aen malcanderen gebrocht sult hebben up een hemelhoochte van den voet vant peijl leechwater als vore, in sooverre ghij tselve gat niet te zeer diepe zijnde¹⁾ met liggende waesen condt bewercken.

Maer in sooverre ghij bevinden zout dat men dezelve gaten deur de groote diepte als van IIII^e, V^e, VI^e, VII^e, VIII^e, IX^e, X^e oft meer vademen diepte niet en zoude mogen overvloeren oft overgaen dan met staende waesen aff te worpenne, welcke staende waesen niet en mogen versekert worden met kisten, soo zoud ick van den advijse wesen, om sekerlijcken daerinne te besoigneren, dat men eerst ende vóór het worpen van de staende waesen de vloeren zoude maecken ende affbringen met het plompen van de Vilvorsche schorren ende steenen, laetende midden een kiste die men met eerde (ende) zooden soude mogen vullen, ende soo verre tlant tselve verdragen mochte²⁾ dezelve bermen van steenen soo hooch opwercken totdat men tselve gat met liggende waesen zoude mogen overvloeren, ende in zooverre tlant de cost van de steenen niet en vermochten dat dan ten minsten denzelven berm uuijten grondt opgehaelt werde met de kiste, te wetenne binnenwaert van vijff roeden tzeewaerts van vier roeden, de kiste van thien voeten met de hoochte van een vademme deurgaens, op welcke bermen ende kiste ghij dan sekerlijcken uwe staende waesen affworpen meucht ende daeroppe uwe voorhooffden aen wederzijden aenwercken sonder in sorge oft perijckel te wesenne, dat het gat nauwende ende twater bedwongen wesende u sal connen ontschueren ofte diepen ende de waesen onder heur fondament deur het doorstroomen ontnemen³⁾, want ghij eerst een vast fondament geleijt sult hebben twelcke oock benemen sal het ontschuijven van de voorhooffden, soo ghij hiervoren genouch verstaen hebt int overgaen van het gat van der Creecke ende de Kerckvaert in den Clundert⁴⁾.

Als een gat soo nae bij den anderen compt dat men tselve met worpen van een, twee oft drije waesen mach craegen ende sluijten⁵⁾, soo maecket sulcken gebeer ende cracht als hebbende eenen val van VI oft VII voeten waeters hoochte dat, in sooverre tselve geen goede bermen oft stortebedden en hadde, het geheel werck tseffens wechnemen zoude mogen, want int worpen van de leste waese men dezelve zoo int sluijten niet passen en can, dat die deur te breet gewrocht te zijnne⁶⁾ te gronde can gaen

1) Het Hs. heeft: zijnen.

2) D.i. de polder bij machte was de kosten te dragen.

3) Het Hs. heeft: tontnemen.

4) Zie blzz. 149, 165.

5) Het Hs. heeft: sluijsen.

6) Het Hs. heeft: zijnde.

[p. 360]

ende sincken ende dat oock d'andere waesen niet dicht aen malcanderen en vallen, laetende opene gaeten die altijt met ebbe ende vloet uuijtstroomen zouden. Hadden ghij ten eersten gheen fondament gemaeckt, nochtans vermeucht ghij de cost¹⁾ vant gat, soo nauwe wesende, met steenen te craegenne twelck ghij zonder fortse ende perijckel doen meucht, het ware het sekerste²⁾ werck al en zout ghij tgat niet wijder oft breeder met steenen beworpen dan van II roeden breet.

1) D.i. zoo gij de kosten kunt dragen van het gat met steenen te kragen.

2) Het Hs. heeft: sterckste.

Expositie op de voormelte kaerte³⁾.

Omdattet ten propooste gecomen is int overcomen van deurgaende dangereuxe gaten die excessivelijck veel costen, ende zoo wanneer eenen polder soo cleijne is dat die de groote cost niet en can supporteren ende dragen etc. soo ghij voorts in (den) text voren gehoort hebt, soo hebbe ick wel willen bij figuere aenwijsen wat intrest de naestliggende polders onder éénen vorsche⁴⁾ daerbij lijden ende daeromme III polders gestelt, deen liggende oostwaert hebbende den noortwestenwint lancx twater, dander verwachtende den zuijtwestenwint oock lancx twater⁵⁾ liggende voorts metten dijck int zuijden, dander hebbende geheel den noortwesten- ende zuijtwestenwint op zijn lijff, ghij meucht daerbij zijen⁶⁾ als sulcken polder⁷⁾ is gesouten ende geïnundeert, soo moeten immers d'ander twee polders den westen- ende noortwestenwint opt lijff hebben wesende aen den inham, daer de waeteren inne besloten met sulcke winden inne gejaecht worden ende hooger ende vehementer opvloijen moeten als in eenen noortwestenhouck gedrongen ende met fortsse van den westen- ende noortwestenwinden in de ebbe ende uuijt (den) winde bedwongen zijn - ist⁸⁾ dan niet redens dat sulcke polders mede contribuëren int onderhout van de geïnundeerde polder op het noortwesten? Zoodattet niet qualijcken en voucht dat alle polders onder één voorversche resorterende d'een den anderen in sulcken noot behooren⁹⁾ te helpen ende bij te stane, opdat sulcken polder niet en blijve rijdende twelck causeren zoude de bederffenisse van de andere, want twater daerop met eenen draije neren zoude ende maecken sulcx eenen deurgaenden grontbrexem, twelcke dan al tot grooten cost loopen zoude van de twee overgebleven polders. Ick sorge dat daerdeur het landt van Schouwen aen de innelaegen gecomen is tot

3) Zie figuur 68.

4) D.i. onder éénzelfde voorversching, zie beneden.

5) Het Hs. heeft: twaters.

6) D.i. zien.

7) Het Hs. heeft: polders.

8) Het Hs. heeft: is.

9) Het Hs. heeft: behoort.

[p. 361]

haerder eeuwige bederffenisse, zoo wij int capittele van de inlaegen genouch daeraff schrijven ende breeder verhaelen zullen.

Ghij siet oock wel in dezelve figuere het deurgaende diepe te landewaerts inne loopende ende buijten tzeewaerts uuijtcommende, twelcke diep men niet en mach omverlingen¹⁾, ende alst zoo diep ende wijt is dat de polder den cost niet en mach verdragen soo moet dan blijven drijvende. Ist²⁾ dan niet beter dat sulcke polders malcanderen helpen dan dat int uuijteijnde d'andere den last alleene dragen moeten, hebbende zoo min ende contribuable van den verloren zijnde gemeetgetalen? Het compas³⁾ sal u de polders weten te deserneeren⁴⁾, ende bij gelijckenisse zoude ick nemen de oostpolders den⁵⁾ Clundert, de zuijtwestpolders den Finaert ende den bevloijden polder den Ruijgenhil, dwelck int jaer LXX geïnundeert was, zonder nochtans dat ick bij die figuerens bewijsen wil dat dezelve polders met heuren dijcken zoo ligge, maer het compt genouch op dier manieren ende worden daeromme die polders hier gedenomineert ende daerbij gefigureert.

Ten laesten, gaeten die vallen van een hooch buijtenstael, gors oft schorre naer een leech lant ende diepte int selve landt liggende ofte dat het landt binnen leeger waere dan het buijtenstael, gelijck wel tlandt van Hildernisse bij Bergen is, en waere geen prouffijt de gaten zoo gewrocht als van andere gaeten hiervoren verclaert is, maer zoude men prouffijtelijcker⁶⁾ wercken ende sekerlijcker⁷⁾ buijten het hoochstael ommegaende⁸⁾ met een goet vingerling, ende al voore ende eerst besettende ende beslaende met (een) rijseren voorhooft de steijlte van den dijcke, uuijt de gaeten opgehaelt aen wederzijden van den diepe, welcke vingerlingh u dienen sal voor een hootkaede, op redelijcke hoochte gewrocht, begrijpende binnen spijse genouch om het principael gat te overgaen, ende dan terstont overbermende⁹⁾ ende overvloerende ende met een kiste overgaende sulcx het voormelte gat, principalijck dat de gront bewaert zij ende niet vorder oft wijder uuijtschueren ende diepen en mochte, bringende dan u voorvorsch aen wederzijden van den lande aenne soo hooch als u goet dunckt, want u dan de voormelte voorhooffden ten canaele waert innevallen noch schuijven en zullen mogen, gelijck wel eertijts in het canael niet overvloert¹⁰⁾ zijnde gebeurde¹¹⁾ zoo ick hiervoren in de dijcka-

1) Te lezen: overvingerlingen?

2) Het Hs. heeft: is.

3) D.i. de windroos op de kaart.

4) Te lezen: designeren?

5) Het Hs. heeft: der.

6) Het Hs. heeft: prouffijtelijcken.

7) Het Hs. heeft: seeckerlijcken.

8) Het. Hs heeft: ommegaen.

9) Het Hs. heeft: overbermen.

10) Het Hs. heeft: overvloet.

11) Het Hs. heeft: gebeurt ende.

[p. 362]

gie van den Clundert verclaert hebbe¹⁾ ende noch naderhant sulcx is geschiet in²⁾ het ververschen van den Ruijgenhil int gat, gevallen op den vloet van Alderheijligen int jaer LXX. Het en is altijt geen prouffijt dat men tvingerlinck, hoewel dattet op een harde groese ende stael geleijt worde, tot vollen dijcke volmaeckt, deurdien ghij de dijckagie daerdeur met veule dijcken belast besonder als de vallen van den waetere in zulcke leege landen ten landewaerts inne lange weelen ende diepten gemaect hebben ende tzeewaerts oock het vallen van den water ten gorsewaert inne verre uuijtgekanckert hebben.

Ick neme dat het gat is van XX oft XXV roeden ende ghij verre met het vingerlinck ten groesewaert inne moet, soo moet het vingerlingh ten minsten vallen hondert XXV oft L roeden, soodat al waert vingerlinck hooch V voeten, boven 4 voeten breet ende onder in de saete III roeden, twelcke eenen dijck zoude schijnen te wesen, daerdeur hen menige hebben verabuseert meijnende dat daerdeur den dijck bijcans volmaeckt was, nochtans soo ist prouffijtelijcker ende sekerlijcker het principael gat gesloten ende overgaen om diversche redenen. Eensdeels al ist vingerlinck soo hooch ende breet als voorseijt is, soo moet ghij daer ten minsten aen wercken 4 roeden in de sate ende 4 voeten hoochte van eerde, die men ten minsten niet en maecken en zoude om drije oft vier pont de roede, want het wel te bedencken is dat de naeste eerde ende spijse den hals affgesteken is om het subijt beverschen van den lande. Ten andere het is een groote servituijt een lant te belasten met I^c oft 125 roeden dijcks meer dan van te voren, besondere alsse op de noortwesten-, westen- ende zuijtwestenwinden liggen daer meest alle landen deurbreecken ende inunderen. Sulcke lange uuijtstekende vingerlingen en connen u anders geen prouffijt doen dan datse wat mogen beschermen de naestaenliggende dijcken, weerende daeraff de stroomen van den water principalijcken als die buijten gemaeckt worden.

Daer zijn sommige die willen de vingerlingen al binnentslants leggen ende maecken, seggende ende allegerende dat dezelve vingerlingen binnenslants liggende zeer lauw ende werm uuijte winden liggen souden, het is wel waer, maer leijt dezelve vingerlingen in u slaepcaemer daer zoudensse noch wermer liggen, het zijn al beuselinghen, ghij slaet veul lants buijten ende bederft ende berooft veel lants van binnen, want becaet ghij u vingerlingen om de spijse drooch te hebben ende daeruuijt te werckenne, soo moet uwen dijck zoo veul te meer langer vallen tot grooten cost. Ten anderen, bringht ghij u vingerlinghen tot op den weel, soo moet ghij u spijse van binnen overstorten twelcke dobbel moijte ende cost is. Maer van buijten meuchdij uwen dijck soo nae den weel leggen als ghij eenichsins meucht ende becaeden u spijse soo verre uuijtwaers alst noot is, twelcke verre ten minsten cost zijn moet overmits dat het meeste beloop van den dijcke

1) Zie blzz. 149, 150.

2) Het Hs. heeft: is geschiet is in.

[p. 363]

van buijten is ende het steijlte van binnen. Het betaempt wel dat ick ulieden hiervan oock een figuerken bijbrenge.

Verclaringe op de voorschreve figuere.

In dezelve figuere¹⁾ setten wij tgat te wesenne wijt 25 roeden, tlant binnen is leech landt dwelck ghij siet onder twaeter wesende, ende buijten is hooch landt soo ghij oock bij de voorseijde groesen sien meucht, soodattet niet prouffijtelijcken en waere binnen een vingerlingh geleijt, als wesende een leech stael.

Maer buijten op het hooch stael siet ghij wel dattet bequaeme vorderinge doen moet daer op de groese terstont een vingerlinck geleijt, zoo meuchdij subijt u lant verschen ende de vruchten versekeren, want al en maeckt ghij u vingerlingen maer hooch VIII voeten Putsche mate op het hoochste conterlandt oft meijlande, twelck daer²⁾ in vele getijden niet onder en vloijt, soo soudij daerop eenen lant mogen versekeren voor een gemeen verloop, ende alle dage en commen der geen generale vloeden.

Soodat hetselve vingerlinck u dienen sal voor een kaede om het gat te vorschenne, tovergaenne ende ten vollen dijcke te brengen.

Neempt de passere, met het gat 25 roeden lengte ofte wijte sult vinden het vingerlinck te moeten wesen meer dan hondert roeden, soo belast ghij u polder ofte lant met nijeuwe servituijt van de lengte meer dan 75 roeden dijcx, tonderhout van welcken dijck, indien in het noortwesten leet, seer veul cost³⁾ te onderhouden.

Maer inne sooverre u dochte dat het gat seer diepe gevallen waere, te weten passerende⁴⁾ 6, 7 oft 10 vademen, twelck int overgaene veel spijse eijschen zoude, zoo leght u vingerlingh soo naer de weel dat ghij de weel int ondiepste overvloert, ende maeckt daerop uwen dijck om alle lenghde van dijck te schouwen⁵⁾.

Het vingerlinck oock buijten geleijt sijet⁶⁾ ghij mede hoe dat dezelve vingerlinck hem selven uuijtsteeckt hootsgewijs, soodat alle de lenghte van den dijck daer achternae commende moet daeronder beschut ende beschermpt werden.

Neempt sulcx dat den noordwestenwint op deen zijde daerop staet⁷⁾, wesende van de lenghte van 25 oft 26 roeden, soo preserveert nochtans hetselve vingerlinck maer de 100 oft 200 roeden lengte dijcx tegen denzelven noortwestenwinde.

Van binnen het vingerlinck geleijt en can u geen proffijt doen maer wel

1) Zie figuur 69.

2) Het Hs. heeft: maer.

3) Het Hs. heeft: costen.

4) Het Hs. heeft: passeren.

5) D.i. te schuwen.

6) D.i. ziet.

7) Het Hs. heeft: slaet.

[p. 364]

veel quaets, mits dat het water daerinne blijft draijende naer de rant¹⁾ van het vingerlinck, daerdeur uwen dijck grooten last lijt, ende als de wint dan plat int gat staet soo mach twater qualijcken wederomme tzeewaerts deur het gat daerinne commen uuijt²⁾, want de wint belettet³⁾, soodat uwen dijck een ure ofte twee langer metten waetere gequelt wort, ende tvingerlinck buijten is haest verlost van den waetere want debbe een ruijm zee voor hem heeft, ende u wijst⁴⁾ oock het buijtenvingerlinck, van wat winden dattet zij, twater van den dijcke.

Want wij hier voren int lange verclaert hebben van de diversiteijt vant⁵⁾ vallen van de grontgaten, soo behooren wij hier oock noch te verhalen van de slijckvoordige gaten, twelck zijn gaten die gevallen zijn deur den dijck ende daer het lant deur bezouten wort maer nochtans is het stael van den dijck oft het fondament blijven liggende ongeweelt ofte ongeput⁶⁾, vallende alle getijden op het leechwater drooge dat men daerover gaen mach. Welcke gaten ick tanderen tijden hebbe zijen bewercken ende de voorvorsch daerdeure bringen nemende de eerde ende zooden van den dijck aen wederzijden, twelck zij noumen ‘dijck van dijck.’ Ick en soude tselve niet wel connen geprijsen noch lauderen sulcx te werckenne, deurdijen dat ick gesien hebbe op Pontianivloet anno LII in de dijckagie van St. Meertenpolder bij den Oudenbosse daerse op die maniere wrochten ende te wercke gingen, maer ten bequaem henluijden niet wel deurdien datter twee verloopens van vloeden op quamen die ten tweemael de voorvorsche ende de spijse ende eerde van den dijck genomen (hebben) ende te landewaert innestroomde ende wechdreef, soodat ghij het gat daermede dat slijckvloedich was ontgronde, ende daerenboven werdij eenen deel van uwen dijcke quijte, ende en hadde daer geen goede spijse ontrent geweest soude men tlant tot grooten cost hebben moeten verschen, want men veel lants van binnen zoude hebben moeten uuijtputten ende berooven omme tgat dat gediept was te craegenne, over te gaen ende te worghen, voorts de reste van den wechgenomen dijck te maecken ende in zijn volle keure te brengen. Daeromme is het een onseker werck sulcx te besoigneren, al tijeret eens wel, het mach twintich mael daertegen qualijck vergaen.

Maer om sekerlijcken sulcke gaeten te bewercken soo zoude ick van den advijse wesen dat men terstont (in) de slijckvoordige gaten het stael wel dicht dede overcrammen ende bematten, opdat het water zekerlijcken daerover uuijt ende inne zoude mogen loopen, maeckende⁷⁾ oock u voor-

1) Het Hs. heeft: ront.

2) Het Hs. heeft: ut.

3) Het Hs. heeft: beletten.

4) D.i. wijst af, weert af.

5) Het Hs. heeft: van.

6) Het Hs. heeft: geput.

7) D.i. zorg dragende.

[p. 365]

hooffden van den dijck te beslaenne opdat sulcken gat niet wijder en worde oft de dijcken aff en calven deur het onderuuijtschueren van den waetere. Even wacker doet dan voorts neersticheijt alle spijse van sooden, rijs, strooij, horden ende ander reetschappen opt gat te brengenne om daermede terstont met één getijde het gat te oververschenne met een loffelijck voorvorsch¹⁾ van de breete ende hoochte die een verloop zoude mogen wederstaen, in sooverre ghij sulcx doen meucht ende tselve gat²⁾ nijet te wijde ende lanck affgeschuert en is. In sooverre ghij tgat met één getijde niet en cont overvorschen met een loffelijcke voorvorsch als voorseijt is, soo werckt op één getijde zoo veule van beijde zijden aen ende aen als ghij vermannen³⁾ condt ende meucht volmaecken (in) een loffelijcke hoochte ende breete.

Ende oft nu soo quame dat ontrent dezelve gaten qualijcken spijse te crijgen en waere, soo maeckt twee rijseren bermen brengende dezelve aen wederzijden van den voorhooffden aen met een kiste van vier oft vijff voeten van der dichticheijt⁴⁾, breet elcken berm van 13 roeden⁵⁾, hooge vier oft vijff voeten, soo meuchdij lichtelijcken soo veule spijse ende eerde crijgen dat ghij meucht op de bermen dacrmede vier voeten hoochte voorvorsch crijgen. Hebdij de spijse ende eerde oock niet gereet, neempt vrij dan van uwen dijck soo veule eerde ende spijse dat ghij de hoochte crijcht, zoo zuldij versekert wesen van gene verlooren eerde te leggen ofte quijt te worden, in voegen dat, gerekent de bermen op IIII voeten hoochte, d'eerde van IIII oft V^e voeten, ende het stael van slijckvoorde ten minsten eenen voet, sal tsamen thien voeten hoochte maecken ende uuijtbringen, welcke hoochte vrij wel eenen dapperen vloet⁶⁾ sal mogen wederstaen. Ende al waert soo dat ghij de voorvorsch niet en cost sulcx deurbringen op één getijde, laet vrij het water uuijt- ende inneloopen over de matte voorseijt: ten sal u niet ontgronden. Siet ghij immers dat de voorseijde matte affschueren woude, weest er wederomme bij met crammen ende matten te versienne.

Het en is altijt geen⁷⁾ prouffijt oft wijsheijt maer een temeraire neersticheijt dat men de gaten wilt overvloeren, craegen ende beverschen, in sooverre dat ghij de hoochte van de negen voeten ten minsten niet en condt opgehaelen ende maecken. Oock ist een generale regul in dijckagie dat men alle grontgaeten behoort te overvloerenne ende overkistene deurgaens aen malcanderen eer ghij daerop eenige voorvorsche van den dijcke aff op brinckt, want indien het canael niet wel versekert en is, soo

1) Het Hs. heeft: volvorsch.

2) Het Hs. heeft: nat.

3) Het Hs. heeft: vermaenen.

4) D.i. vier of vijf voeten dicht zijnde.

5) Lees: voeten. V.

6) Het Hs. heeft: woer.

7) D.i. volstrekt geen.

[p. 366]

schuret sóó uuijte, als twater meest deur het canael bedwongen wesende zijnen stroom te nemen, dat alle trijswerck daernaer hellen moet ende tgewichte van de eerde van u voorvorsch tselve naer tcanael dwingt te schuijvenne soodat ghij deen met den anderen quijt moet worden, principalijcken als er eenige verloopen op comen. Daerom weest voorsichtich op sulcke wercken niet te veul te dencken op de vruchten die binnen den polder gesaijt zijn, ééne getijde ofte twee uuijt- ende inneloopens en mogen de vruchten soo haest niet deren als een getijde oft twee twerck te verrasschenne, jae een halff oft vierendeel getijde soude tlant mogen in last, cost ende perijckel bringen.

Gemerckt wijluijden met figueren begonst hebben, hebbe ick wel willen hieraff noch een cleijn figuere maecken.

Uuijtlegginge.

Ghij meucht zien bij dezelve figuere¹⁾ dat men een slijckvoordich gat behoort niet over te gaen ende te verschen ende tot dattet geverscht is te bewaeren²⁾, bringende van de voorhooffden van den dijck telcken getijde soo veul lenghte van voorvorsch aff als ghij op éénen dach meucht vermannen te maecken op zijn behoorlijcke hoochte van X voeten, ten minsten IX voeten, metten rijserenberm daerop het eerdewerck compt, zoo ghij sien meucht overcrammende het slijckvoordich gat met een goede matte, twelck is daer het manneken op staet tusschen beijde de voorvorschen. Doedij anders soo suldij³⁾ alleene het werck in hasaert ende tlant ten grooten coste brengen soo genouch gebleecken is in de verschinge van den Ruijgenhil bij den Cleenen Amere op Alderheijlighenvloet LXX, daer hem eens gat ontliep deurdien zijlijeden te vrouch in de were waeren, de voorvorsch heure hoochte niet hebbende, voort⁴⁾ te werckenne, ende zoude henlijeden daernaer noch eens ontgaen hebben deur deselve faute; soo oock in diversche plecken in Hollandt (ende) in Brabant tot diversche verschinghen geschiet is.

Peijst bij u selven als ghij u gaten nauwet, wat schueringe ghijlieden int canael van den gaete maeckt als tselve canael niet pari-passu⁵⁾ metten bermen ende kisten overvloert ende bewaert en is, ende te meer moet alle het werck wechspoelen metten overval over uwe nijeuwe voorvorsch overvallende, want als tgat genaeuwt wort daer is ten minste drije voeten vallens waters van vloede ten landewaerts inneloopende. Sulcken overval moet dan groote cracht bijbringen al en ontschuijfft u

1) Zie figuur 70.

2) Vgl. hiervóór blzz. 364, 365.

3) Het Hs. heeft: steldij.

4) Het Hs. heeft: voorts.

5) Het Hs. heeft: parpassic.

[p. 367]

het werck niet ten canaele waert in deur het gewichte van den voorvorsch, op de bermen gewrocht, twelcke nochtans natuerlijck soo geschieden moet deurdien het fondament wordt ontgront. Vele dijcken zijnder verloren ende landen innegegaen met een slechte¹⁾ overstortinge ende overloopinge van den waeter, twelck eenen halven voet niet over en liep ende en storte, wat moet²⁾ dan doen in versche ende sandige ende nijeuwe gestorte eerde!

Als ghij dan uwe voorvorsch maecken wilt soo neempt het druijpen van den binnenwercke, maeckt dat soo met een voorvorsch gelijcx beloops oppe want het binnenbeloop steijl is, soo windij terstont daermede een dappere hoochte, ende zoo wanneer ghij dan uwen dijck te vollen keure brenght, soo hebdij tot uwen³⁾ gerieve ende baete het beloop buijten (om) daerover gemackelijcken te carren ende met cordewagens te wercken. Het is oock den minsten cost want van buijten over te storten cost zeer veule ende is moijelijcken om doene, het schilt u bij de vierde penninck gelts, soot genouch gebleecken is int besteden van het vingerlingh binnentslants in Nijeuwe Vossemaer gemaect ten⁴⁾ tijde van denzelven vloet LXX. Het vingerlinck was hooge X voeten, in zijn saete III Putsche roeden, binnen op zijn lijff IIII voeten, daer wert aengeleijt IIII roeden in de saete tzeewaerts IIII voeten gehoocht, dien dijck coste⁵⁾ de roede deurgaens 28 karolusgulden, daermede men eenen dijck van VIII roeden in de saete soude hebben mogen maecken van nijeuws oppe. Dat was de redenne, te wetenne dat daennemers alle de spijse ende eerde van binnen de steijlte van den dijck opcarren ende opcruijen moesten ende brenghen d'eerde over dijck omme de 4 roeden aenlegh op te maeckenne, het schilt veule drije mannen voor (de) spaede oft maer twee in een werck te moeten becostigen. Het en is allemans werck niet de handelinge van de dijckagie, want boven het natuerlijck verstant, twelck⁶⁾ daerinne niet gebreecken en moet, soo moet er nochtans de experiëntie ende lange handelinge van doen daerbij zijn; nam authore Catone: ut cura ingenium sic et manus adjuvat usum.

Nu voorts omme te weten hoe men de rijserenbermen sal bequamelijck ende prouffijtelijck wercken, leggen ende maecken ende die houden liggende sonder wechdrijven, uuijtborsten oft ontgronden, zoo is⁷⁾ eerst te considererenne datter diversche gronden zijn van diversche natueren. Deen is morwe, bruijsachtich⁸⁾, moerich ende derrijegrondt, andere

1) D.i. een simpele, eenvoudige.

2) Samengetrokken uit: moet 't.

3) Het Hs. heeft: uwer.

4) Het Hs. heeft: den.

5) Het Hs. heeft: cost.

6) Het Hs. heeft: twerck.

7) Het Hs. heeft: ist.

8) Het Hs. heeft: gruijsachtich.

[p. 368]

hebben eenen anderen gront, hart, sandich, som met drijffsant, met aderen opwellende, op welcke sandige gronden een goet fondament vallen moet. Maer de moerachtige, bruijsachtige ende derrijachtige gronden moeten wel met voordachticheijt gebermpt, gekist ende getuijnt worden effens velt deur, eenpaerlijck, deenen thuijn niet meer dan dandere gelaeden met zooden, om zoo een goet fondament gemaeckt te worden om de voorvorschen ende voorhooffden daerop aen te brengenne, opdat ghij u werck meucht houden staen, sooals in de geheel¹⁾ sachte bruijsachtige gronden die ick gevonden hebbe in de visitatie ende raminghe van de raijen van der dijckagie van de Ruijchte alias van Beijerlandt, diewelcke waeren zoo los²⁾, vlockig ende licht dat, zoo wanneer hem iemanden daerop staende wat roerde, soo roerdense alle die III roeden daer naerbij stonden, ende sulcke gronden vallen oock wel in sommige gaten daerse zeer perijculeus zijn, deurdijen dat se alle getijden wechdrijven als assen³⁾ ende mul van torven, diewelcke⁴⁾ daerom moeten terstont in alle diligentie met goede breede bermen overvloert worden, welcke bermen ten minsten V^e oft VI roeden breet⁵⁾ zijn ende de kiste midden maer van Ve oft VI voeten breete, wellende⁶⁾ telcken aflegh van rijse de bermen aen malcanderen mette wellinghe. Want indien ghij u kiste breet maeckt ende te zeer wijt ende uwen berm daertegens⁷⁾ niet en versiet van goede breete ende lijff, tgewichte van den voorvorsch gevoelende zouden de bermen geschaepen zijn hem uuijt te versetten ende te sincken ende om te vallen, daerdeur alle twerck zoude geschaepen zijn wech te drijven.

Ghij meucht oock toesien dat de bermen terstont wel eenpaerlijck gelaeden worden, opdat se het hardt fondament gelijckelijck met de voorvorsch ende kiste soucken mogen, eer ghij uwe voorvorsch midden op de kiste te zeer hooch opbringht. Voorts is het principaelste en het versekertste⁸⁾ de bermen wel dicht getuijnt op eenen voet breet nae den anderen, principalijcken tzeewaerts ende te landewaerts ende aen wederzijde van den kiste, maer midden op de bermen mach men die betuijnen nae den heijsch van den wercke, deselve tuijnen met goede loffelijcke geerden gewrocht ende getuijnt ende wel dicht aen malcanderen nedergeslaegen, maeckende⁹⁾ op zulcke gronde goede lange staecken ende besonder op de stortebedden van ebbe ende van vloet uuijtvallende lange sperren, mede betuijnt, opdatse daerdoor meer ende meer dieper in geheijt

1) Het Hs. heeft: soodat in de geheele.

2) Het Hs. heeft: loos.

3) D.i. asch.

4) D.i. welke gaten.

5) Te lezen: breet moeten?

6) Het Hs. heeft: weelende.

7) Het Hs. heeft: ende daertegens.

8) Het Hs. heeft: versekerste.

9) Het Hs. heeft: maecken.

[p. 369]

worden ende den harden gront van den canaele soucken¹⁾ mogen eer men mette voorvorsche ende voorhooffden aencompt. Want in sooverre ghij het water zijne breeden cours ende wille beneempt ende met te zeer benauwen bedwinght, eer ghij tcanael van de diepte doorgaens aen malcanderen gewrocht hebt mette tuijnen ende kisten voorseijt ende soo overvloert ende den gront versien zijnde, is soo geschapen alle dat moock, bruijs, moer ofte derrije soowel onder de begonste vloeren ende kisten als tgene dat niet en bevloert en is soo uuijt de gaeten te schuerenne, dat ghij daer qualijcken meester aff sult connen geworden. Nochtans meuchdij wel van uwe voorhooffden oft opperlant, indien ghij in een nijeuwe dijckagie besoigneert, uwe voorvorsch affbringen opdat de voorhooffden oft opperlant niet aff en schueren ende daerdeure twater, twelck zeer nauwe listen souckt, een nieuw diep achterom de bermen maecken ende schueren zoude, nochtans²⁾ dezelve voorvorsch noesch affkeggende ende affgaende, de kegge beset met sooden opdat de voorvorsch niet aff en calve gelijck de voorhooffden ende steijle gorsingen gedaen zouden hebben, ende soo moet ghij twater met soeticheijt te gemoet gaen.

Waer derrijachtighe gronden³⁾ sijn en suldij geen schueringe cunnen maecken want zij te zeer taije in malcanderen gevesticht zijn, zij liggen zeer qualijcken te passe in navigable revieren principalijcken als sij zeer hooch liggen, zoodat wat water van boven aff compt, affstroompt ende affschuert en cunnen nochtans dezelve derrije nijet mineren oft affschueren, soodat de derrije die in de gaten liggen niet lichtelijcken ontschueren en zullen. Maer wildij daerop gewichte bringen ende dezelve bloot ende onbedwongen laeten dat se niet mede versien en worden met goede bermen, welgelaeden met sooden oft steenen, soo zuldij (se) lichtelijcken op doen borsten ende wech doen drijven soo haest zij gevoelen op heur lijff de zwaerte ende gewichte van de voorseijde voorvorsche, ende u principael werck van den voorvorsche sal deur het lichten van den derij nedersincken ende ommetuijmelen, soo ons gebeurde in de dijckagie van den Clundert inne een creecke genaempt Brouwerskreke int jaer van⁴⁾.

Omdat wij hier zijn in der materie om sachte gronden over te gaene, ende nochtans van de bermen ende kiste tsamen een gat deur te wercken hiervoren genouch geschreven hebben, maer want⁵⁾ de materie hier wat diversch is ende de bermen ende kiste in eene andere maniere gewrocht ende gelaeden moeten worden, soo sullen wij hier wat resumeren dat, de bermen deur het principael diep ende canael gewrocht zijnde ende telcken wel met steenen ofte met goede taije cleijezooden geladen tusschen de

1) Het Hs. heeft: besoucken.

2) D.i. daarenboven.

3) Het Hs. heeft: gront.

4) Oningevuld gelaten in het Hs.

5) D.i. niettemin omdat.

[p. 370]

tuijnen, de stortebedden wel noesch affgewrocht ende principalijcken de kiste wel dichte versien wesende, sult mogen voortsvaeren aen wederzijden aen te brengenne uwe¹⁾ voorhooffden ende voorvorschen zoo dapper ghij meucht te vorderen, dezelve uwe voorvorschen midden over de kiste begrijpende dat eerde aen eerde gesloten mach worden ende soo een goede dichticheijt gemaeckt, nochtans op een ander maniere dan ick voore verhaelt hebbe, ende daerinne versien dat de voorvorsche niet soo hooge ofte zwaer gemaeckt en worde ghij en vervolcht ende quamt uwe bermen soo te laeden met steenen, eerde oft zooden zoowel binnen den lande als tzeewaerts, dat het perschen van de gewichte op de bermen tegenhoude het deursitten van den voorvorsche, die met de kiste ende al tesamen zoude mogen over de eerde (de) moeck, sachte moer ende derrije op doen heffen ende op doen borsten, zoodattet gewichte van de bermen, al ist soo dat hetselve gewrocht soo swaer niet en is als de voorvorsch maeckende²⁾, immers altoos wat³⁾ wederstaenne het gewichte van denzelven voorvorsche, twelcke sulcken cracht dan oock niet en gebruijckt als eenpaerlijcke de saete van den dijck ende de bermen geperst ende gelaeden worden. Want al hoochdij de bermen soo hooge jae vier voeten hooger dan de bermen van den conterlande ofte maijlande, zoo en zuldij sulcx de hoochte niet houden ende sal de voormelte rijseren berm ofte het rijswerck leeger sitten dan de voormelte vier voeten ende zoo per consequent⁴⁾ leeger dan de bermen voorseijt. Daer isser veule jae tmeestendeel⁵⁾ van de dijckgraven die houden heure bermen in de gaten oppe te maecken tot int leste ende abuijseren hen daermede, dat doet de bermen in de sate van den dijck opborsten overmits dat de voorvorschen onder maer van III roeden in de saete aengeleijt worden. Als ghij dan den geheelen dijck onder in zijn zate wilt bringhen, soo ist prouffijt dat de binnen- ende buijtenbermen gemaeckt zijn om daerop te steunenne de buijten- ende binnenteenen van den dijck voorseijt. Ick laete hieraff een figure te maecken deurdien dat ghijt⁶⁾ hiervoren genouch gesien hebt.

Vele weten wel te seggen dat de gaten schueren tusschen ende eer ghij de bermen aen malcanderen gewrocht mocht hebben; dat moet altijt zoo wat wesen, maer als ghij de affcommende bermen niet te zeer hooge en werckt, te weten eenen voet oft halven voet boven den leechwater, soo en cant⁷⁾ maer eenen voet oft halven hoochte vallende waeters schueringe maecken ende dat en can niet veel opereren, want als de bermen onder-

1) Het Hs. heeft: ende uwe.

2) D.i. schoon de bermen bij het aanleggen niet zoo zwaar zijn gewerkt als de voorversching, toen deze gemaakt werd.

3) Te lezen: mach?

4) Het Hs. heeft: persequent.

5) Het Hs. heeft: meestendeel.

6) Het Hs. heeft: ghij.

7) Het Hs. heeft: can.

[p. 371]

vloijen soo geeft het water zijn breete van ebbe ende van vloede deur het geheele gat over de bermen, twelcke soo grooten cracht niet en can maecken, als hebbende het canael te dragenne tgeheel gewichte van den waetere soo wanneer de bermen ende voorvorschen met heure hoochte ten canaele waert aen wederzijden ongewrocht zijn. Daeromme en behoort men de bermen niet te hooge te maecken om twater van ebbe ende van vloede daertegens te houden staen ende zoo veule meer waters deur het canael te dwingen. De bermen en prouffijteren niet tegen tsitten ofte sincken maer worden gemaeckt: eerst omdat¹⁾ het werck niet affschueren ofte -loopen ofte ten canaele waert schuijven en zoude; oock omdat de voorvorsche van malcanderen niet diepe en zoude indrijven, als de bermen met het tuijnen ende de staecken aen ende in malcanderen gewrocht ende geanckert wesende. Als van²⁾ sitten ofte sincken, ick hebbe dickmaels genouch bevonden dat de staecken bleven overeijnde staen ende het rijs met de tuijnen was vaneen in den gront gesoncken ende hadde het harde stael gesocht. Oock het rijswerck maeckt haestick werck ende vordert ende oppert³⁾ wel voort. Ick hebbe van des voorseijt is genouch geïnformeert geweest daer men sulcke gronden moeste bewercken.

Int volmaecken voorts van de voorvorsch, ende dezelve voorvorsch ten vollen dijcke gebrocht, op zulcke moeckige⁴⁾, moerige ende derrijachtige gronden, moet men wel toesien dat de bermen gelijck gelaeden moeten worden, op deen zijde niet meer dan op dandere, effens van zwaerte opgaende, het beloop van buijten aenwerckende⁵⁾ met oock het druijpen van binnen even hooch opcomende, opdat sulcken sachten grondt niet te zeer en worde getravilleert met de zwaerte van den viercante van den dijck.

Ock in sooverre ghij int wercken bevint dat eenige van de bermen souden willen oppuijlen oft opborsten, soo overcrampt die ende overlaet hem wederom wat met zooden, daermede ghij hem bedwingen sult den gront nederwaerts te mogen⁶⁾ soucken⁷⁾. De bermen wel betuijnt als voorseijt is sullen benemen het affschieten ende het affdrijven oft affschuijven van den wercke ten diepewaerts, daertoe het rijswerck meest zijn bootschap doen moet, maer het werck moet sincken soo lange (tot) het den vasten bodem ende gront gevonden heeft, het en mach niet met een⁸⁾ zijden draijken aen de locht blijven hangen; van dese bermen spreke ick die int overgaen van den diepe gewrocht worden, al heft hem den gront ten diepewaert wat op, het is natuerlijck, want deerde, die deur het ge-

1) D.i. opdat.

2) D.i. wat betreft.

3) Het heeft: oppert op.

4) Het Hs. heeft: moeckinge.

5) Het Hs. heeft: aenwercken.

6) Dialectisch voor: moeten.

7) Het Hs. heeft: sincken.

8) Het Hs. heeft: mach niet een.

[p. 372]

wichte van den voorvorsch, bermen ende kisten gedrongen ende geperst wort, moet den harden gront ende een hart stael soucken¹⁾, het en is niet ongevouchelijck dat het werck wat meer sinckt alst recht neer gaet sonder opborsten, oppuijlen oft verschuijven naer de diepte.

Alle tgene dat ick hiervoren van de gaeten geschreven hebbe verstae ick alleene van gaeten die vallen in eenige dijcklanden, in de sluijsvlieten, wateringen oft diepe creecken. Maer de gaeten die overstorten oft overvallen daer eenige groesen oft schorren liggen²⁾ ende veule bequame spijse ontrent is, daer zoude ick van den advijse wesen ende is oock prouffijtelijcxt dat men terstont in alle diligentie een vingerlinck wercke rontsomme het gat om hetselve gat daermede te besluijten, om ebbe ende vloet daeruuijt te weren (ende) zijnen loop ende schuijringe daeruuijt te benemen. Ende in sooverre u dunckt dat het conterlandt van binnen te zeer affcalven zoude nae den weel oft in sooverre het coren- oft geackert lant waere ende de saete van den vingerlinck affschueren ende diepen woude door de nauwicheijt ende vehementie van den stroom van den watere, soo zuldij het gat van den vingerlinck dinnekens³⁾ overslaen ende bewercken met een rijseren bermken, een rijs dickte, met een kiste van IIII voeten midden lichtelijcken gewrocht ende overtuijnt, over welcken berm het water zijnen cours uuijt- ende innenemen mach ende soo en sal u de grondt niet mineren⁴⁾ ofte affschueren. Meuchdij het vingerlinck buijten wercken op de groesen⁵⁾, soo begrijpt soo veule spijse daerbinnen dat ghij het gat meucht zijn volle becompste⁶⁾ geven om ten vollen dijcke te bringen, ende in dijer manieren sal u het vingerlinck dienst doen oft⁷⁾ ghij eenen nijeuwen sluijs in den dijck leggen wout.

Tselve vingerlinck ten vollen dijcke gemaeckt en waere somtijts geen prouffijt, overmits de lenghte van den dijck ende oock dat ghij u stellen zoudt in eeuwige servituijt een groote lengte van dijck te moeten onderhouden, daeromme calculeert ende overleght eerst wat u tgat int overgaen zoude mogen costen ende wederom het vingerlinck te vollen dijcke te maecken zoude beloopen, liever wat meer costen gehangen aen tgat tovergaenne dan u in servituijt te stellen veule lengte van dijcke te moeten onderhouden. Ghij meucht de wijte van het gat met de diepte overslaen ende calculeren de schachten eerde die daerin gaen zouden, gelijck vore van den dijck gedaen wort.

Moet ghij het vingerlinck van binnen leggen deur faute van zekere vallen die buijten gevallen zouden mogen wesen, daer op sulcke incon-

1) Het Hs. heeft: sincken.

2) Het Hs. heeft: in liggen.

3) D.i. dunnetjes.

4) Het Hs. heeft: minderen.

5) Het Hs. heeft: op de groesen ende op de groesen.

6) Het Hs. heeft: compste.

7) D.i. indien.

[p. 373]

veniënten buijten aen den dijck geen spijs en is deur de vehementicheijt van de stroomen, soo leght u vingerlinck soo nae den weel, in den dijck gevallen, als ghij immers cont ende prouffijt vindt, want lange vingerlingen behouven langen tijt eer mense can besluijten: ghij rooft ende bederft binnen veel lants, slaet oock veul lants buijten ende, dat meer is, eenen dijck van binnen gemaect deur het steijl beloop van den dijck cost bijcans de helft oft vierendeel meer dan van buijten op het vlack beloop van den dijck opgekarret oft met cordewagens gecroden.

In sooverre de stroomen van ebbe ende van vloede int gat te seer stroomen souden willen, want alle vallen ende grontbrexemen vallen al meest nae de natuere halffmaensgewijs, welcke stroomen u groot opstaeckel doen zouden int inne- ende uuijtstroomen soodat ghij niet sekerlijck en zout connen u bermen ende kisten bewercken, waertoe goede remedie is ende behoort om hetselve teviterenne¹⁾ van ebbe ende van vloede duijckeldammen oft duijckelhooffden oft duijckelzeeweringhen aff te wercken noesch van den dijck affcommende sooverre ten diepe waert als ghij cont, omme dachtervloet ende voorebbe uuijte gaten te keerenne ende de stroomen een andere cours te wijsenne. Bij de figuere naervolgende suldij mogen geinformeert worden van de gelegentheijt van der saecke.

Maer omme²⁾ generalijcken hier te verclaren hoe men die vingerlingen sekerlijcken wercken sal, soo hebbe ick u noch wel eens willen advijseren dat ghij u niet en verhaest eenige vingerlingen deurgaens wech te maecken met een hoochte alleenelijcken van twee oft drije voeten, maer werckt van beijde eijnden aen soo veule ghij op eenen dach vermannen meucht, hebbende³⁾ ten⁴⁾ minsten VIII oft IX (voeten) noesch affcommende ten gate waerts van vingerlingh, soo en sal uwe spijse niet ondtdrijven, gelijck hetzelve gedaen heeft in diversche polders in de vloet van Alderheijligen int jaer XV^c LXX die deur heur gierich wercken met de cleijne leechte van de vingerlingen bedrogen zijn geweest, heur spijse verloren, de gaten vermeerdert⁵⁾ (ende) gediept ende tlant in groote perijckelen ende cost gebrocht hebben, gelijck u dese figuere oock soo wel deen als dandere demonstreren sal, maer overbermpt eerst doorgaens wech⁶⁾ uwen gront ende saete van het vingerlingh.

Nochtans in groote landen als Walcheren, Schouwen ende Zuijtbevelant ende sulcke gelijcke landen, soo is het meeste prouffijt dat men terstont de gaten met menichte ende machte van volcke overvingerlinge, want dezelve loopen bij de vierthien dagen inne ende niet wederom uuijtebbende⁷⁾, soodat alst water aent vallen en halff ebbe is meuchdij ter-

1) Het Hs. heeft: teurterenne.

2) Het Hs. heeft: waeromme.

3) Het Hs. heeft: hebben.

4) Het Hs. heeft: van ten.

5) D.i. vergroot.

6) Het Hs. heeft: wel.

7) Te lezen: want dezelve loopen bij de vier thieën (d.i. getijden) daechs inne ende mede wederom uuijtebben?

[p. 374]

stont aent wercken vallen ende soo een halff getijde met ruste wercken, soude ghij langer verbeijden totdat het water soo van vloede als van ebbe uuijt- ende innestroompt soo mijnen heere van Lodijcke in Zuijtbevelant dede willende zijn havenken laeten schueren¹⁾, ghij sout u in perijckel stellen van het lant nimmermeer te recouvreren²⁾ soot daer oock gebeurde³⁾, want deur het in- ende wederom uuijtstroomen en zoudij geen⁴⁾ rust hebben, vre⁵⁾ noch spatie om te wercken.

1) Zie blz. 332.

2) Het Hs. heeft: recoureren.

3) Nl. bij Lodijke.

4) Het Hs. heeft: en zout geen.

5) D.i. vrede.

Uuijtlegginghe.

Bij dezelve figuere⁶⁾ meucht ghij zien hoe dat de vingerlingen van buijten ende van binnen geleijt ende gemaeckt moeten worden om een landt te beverschenne, te wetenne van binnen soo naer de weel als men bequamelijcken doen mach, want lechdijt innewaerts soo hebdij veule roeden vingerlincx te maecken ende en moecht⁷⁾ die spijse niet becommen oft ghij moest daer noch een haechkaede tzeewaerts begrijpen, sout ghij anders⁸⁾ den geheelen dach mogen wercken, twelcke vele verloren moijte ende cost ware.

Het vingerlinck buijten gemaeckt ende gesloten zijnde, soo meuchdij uwe spijse van binnen tvingerlinck uuijtwercken, haelen ende putten zonder op de getijden te wercken, maeckende ende houdende uwe dachgelders int werck den geheelen dach deure.

Uwe vingerlingen en meuchdij oock niet (te) zeer verhaesten omme toe te sluijten, ende daerom hebbe ick hier oock de figuere gestelt hoe ghij (se) aen wederzijden behoort aff te wercken met een bequame hoochte neder affdalende, opdat het water soo wel over den berm als over de leechte eensdeels van het vingerlinck zoude mogen van ebbe ende van vloet zijnen breeden cours hebben, ende soo vervolgende maken⁹⁾ telcken soo uwen vingerlinck in zijn behoorlijcke hoochte totdat ghij tselffde op éénen dach tseffens craegen ende besluijten meucht; soo doende meuchdij sekerlijcken wercken.

Tgat datter open blijfft sult ghij oock beslaen¹⁰⁾ met rijs ende tuijnen omdat het water daerover zijnen speelens nemen mach zonder u uwen stael aff te schuerenne ende te mineren, ende dat door het overstorten ten weele waerts, twelcke uwe gront andersins mocht (te) schande maecken¹¹⁾.

6) Zie figuur 71.

7) Het Hs. heeft: maeckt.

8) D.i. ten minsto, althans.

9) D.i. moogt gij maken.

10) Het Hs. heeft: beslagen.

11) D.i. schenden.

[p. 375]

Als dan u principael gat besorcht meijnt te¹⁾ hebben solventer, vaster ende hooger dan²⁾ u vingerlinck, meucht dan vrij tgeheel vingerlinck van binnen in uwen dijck bringen ende karren om denzelven dijck ten vollen keure te brengen ende maeckenne.

Maer het vingerlinck buijten geordonneert ende gemaeckt zijnde, en waer geen prouffijt het geheel vingerlinck in den dijck gebrocht, maer laet daer zoo veule blijven ongerooft van teijnde dat³⁾ VIII, IX oft X roeden mogen blijven liggen om te dienen in stede van uuijtstekende hooffden, d'een van ebbe ende dander van vloede, die u tgat helpen defenderen, beschudden ende bewaeren dattet sulcx wel onderhouden wort.

Dandere twee rijseren hooffden sullen gemaeckt worden om de vloet ende ebbe van den dijck te weren ende te versetten, eensdeels om aenwasch te mogen crijgen ende wat voorlants, principalijcken om de achtervloet ende voorebbe, die van (de) hoochte van den groese oft slijck int gat vallen mochten ende daerinne neren ende stroomen zouden, uuijten gate te houdenne.

Ende hoewel twee vingerlingen hierinne geteeckent staen, twelcke tegen nature van wercken ende dijcken schijnt te zijne, nochtans hebbe ick datselve sulcx getrocken ende bij figuere gestelt opdat wij ulijeden⁴⁾ daeraff met één figuere ende met één moijte zonder redijten te maecken souden voldoen ende beschrijven.

Sommige dijckgraven en weten geen onderscheijt te maecken tusschen den winter ende den zomer, deurdien zij wercken op inundatiën, die⁵⁾ gemeenelijcken geschieden in den winter, in de gaten te stoppen gelijck men gewoonlijcken is tsomerdaechs te doene int sluijten ende bevorschen van den nijeuwen bedijckten corenlande, overgaende de gaten eerst met eenen voorvorsch oft souten berme zonder kiste, ende deurdien het somers niet en vloijt oft en stroompt⁶⁾ soo en ist⁷⁾ soo perijculoos niet, nochtans op een verloop die tsomers al soo wel beuren als tswinters sout ghij het lant wel in perijckel stellen. Int Noortlant bij Bergen op Zoom hebben zij wel gevoelt wat het winterwater ende de winterstroomen gedaen hebben, de vorsche berm moesten (se) ruijmen. Soodat se tlant in grooten cost ende perijckel bringen die met éénen berm des winters de gaeten overgaen willen: ghij meucht in wintersche dagen u wapenen tegens aenstaende stormen, die dagelicxs des winters opcommen, werckende sekerlijck met twee bermen van de voorhooffden affcommende met een kiste van ses oft VIII voeten wijt, gelijck voren genouch geseijt is, de

1) Het Hs. heeft: meijnte.

2) Het Hs. heeft: van.

3) Het Hs. heeft: deijnde dan van.

4) Het Hs. heeft: wijlijeden.

5) Het Hs. heeft: dat.

6) D.i. niet zoo hoog pleegt te vloeien en te stroomen als bij winterdag.

7) Het Hs. heeft: is.

[p. 376]

bermen welgelaeden met steenen oft eerde, werckende niet meer daechs met hoochte¹⁾ van den voorvorsch dan²⁾ ghij vermannen meucht.

Al resumere ick tselve dickwils nemet voor geen redite maer uuijt affectie geseijt, die ick hebbe om de landen te bewaeren ende in geen cost oft perijckel te brengen, want hetselve is het principaelste om gaten te craegenne, te worgen ende sekerlijcken te sluijten ende overgaen, oft anders zijdij geschaepen schade te moeten lijden ende in gelijcke last te comen gelijck veel polders ende landen, die in den vloet van Alderheijligen³⁾ geïnundeert waeren deur het onseker wercken van met éénen berm de gaeten te willen overgaen.

De gaten, te zeer wijt zijnde⁴⁾ ende veule wercx aen hebbende⁵⁾, mach men overvloeren hetzij met steenen oft met rijseren bermen tegen het schueren ende diepen, dat ware seer⁶⁾ goet, ende laten dan soo de gaten rusten totten aenstaenden saijsoenne van den beginsel van de Meert. Sulcx doende sult ghij uwen dijck (eerder) te vollen (keure) bringen dan in den winter als men maer halve daegen wercken en mach met groote perijckel van verliesen van de spijse, steen, rijs ende dachgelden.

Maer het meeste inconveniënt soude wesen dat de dijcken te zeer van binnen breecken souden, daerom moet ghij sien waer⁷⁾ die leech ofte hooge leet oft hooch stael is, op een hooch lant moet⁸⁾ men wel wat vertouven met sluijten want meestendeel de landen inunderen ontrent luttel vóór oft na Kerssemis soodattet lant maer twee maenden uuijtende inneloopen en zoude, nochtans, meuchdij het bijbringen, craecht⁹⁾ ende sluijt soo haest als ghij kont.

Daer zijn eenige dijckgraven die zeer geerne hebben dat het jaer om is om soo heur gagiën te ontfangen, maer seer luttel daervoor doen¹⁰⁾. Sommige hebben dickwils heur gagiën geanticipeert van den penninckmeester ende luttel daer naer den dijck uuijtsien. Sulcke dijckgraven souden oock haer haest excuseren op de vorst ende het sterck vriesen; al is een lant gevorscht ende een vingerlinck noch uuijter sorge ende tlant uuijten perijckel, het¹¹⁾ zijn excuse die niet en deugen, want als een landt in perijckel zoude zijn wederom deur het verloop te inunderenne soo behoort men op geenen cost te zien om tselve te houden; ende is geen¹²⁾

1) D.i. met het hoogen.

2) Het Hs. heeft: dat.

3) Ten jare 1570.

4) Het Hs. heeft: zijn.

5) Het Hs. heeft: hebben.

6) Het Hs. heeft: water seer.

7) Het Hs. heeft: naer.

8) Te lezen: mach men?

9) Het Hs. heeft: cracht.

10) Het Hs. heeft: te doen.

11) Het Hs. heeft: met.

12) Het Hs. heeft: een.

[p. 377]

slechte saecke, dat men tegen de vorst om altijt te connen werckenne doen mach, dat op u werck come met schepen¹⁾ oft wagens goet peerdemisch, ende als tsavonts darbeijders afflaeten van wercken deckt uwe putten ende spijse met denzelven peerdemisch, soo vindij tsmorgens u werck onbevrosen ende bequame om den geheelen dach te wercken. Twelck ghij soo continuëlijcken useren meucht totdat ghij uuijt de perijckel zijt ende bequaeme hoochte hebt om een verloop te wederstaen. Maeckt oock provisie van houweelen ende breeckbijlen²⁾ om de vorst deur te houden³⁾. Ende compt het peerdenmisch mede in uwen voorvorsch het en is niet dan te beter, het verwermpt deerde van den voorvorsch dat die oock niet vervriesen en mach ende soo wort deen met den anderen oock beter in malcanderen gevoucht ende tsamen gemenght. Oock soo en is 't misch niet quaet in een beverschinge want het stroo de spijse taij aen malcanderen maeckt ende bevesticht. Soo moet men een landt dienst doen ende niet blijven liggende achter zijn wijffs neers soo men aen eenige dijckgraven wel bevonden heeft.

Hoewel dat in dat tegenwoordich bouck getracteert wort van te recouvreren dijcklanden oft dijckagiën die geïnundeert zijn, nochtans dunckt mij wel hier mede nootelijcken bijgevoucht van uuijtergorsen, schorren oft slijcken die affloopen ende affstroomen, daer men mede aen wercken moet om de affgaende gorsen oft slijcken te behouden ende te recouvreren. Soo dan om tselve te doen plach men hier voortijts de cost te doen van hooffden uuijt te steken van ebbe ende van vloede, daermede men den stroom affkeerde naer de plaeten die daer tegenover aenwiessen, want geen gorsen, schorren oft slijcken en sullen affloopen oft steijlouvre crijgen tenzij plaeten, aen dander zijde vant diep aenwassende, den stroom dwingen op sulcke affgaende schorren, gorsen oft slijcken. Ende sonder twijffel men heeft oijt anders niet bevonden dan dat de plaeten met de uuijtstekende hooffden mineren ende wederom affschueren alsoo verre als de diepte nijet te wijt en waere, ende als cesseert⁴⁾ taffschueren van denzelven plate als de hooffden wel geleijt worden van ebbe ende van vloede, so windij daermede grooten aenwasch ende brenght u steijlouveren affgaende met vlackigheijt ten diepe waerts, soodat dezelve steijlouvere met het slaen van den watere niet affcalven en meugen.

Practiseerde men anders niet dan die affgaende schorren oft slijcken lancx heure⁵⁾ steijlouveren te bermenne⁶⁾ tot grooten cost van den lande waerdeur ghij uwen vijandt te gemoete compt ende toegeeft, welcke vijanden sijn die overliggende⁷⁾ uuijtstekende plaeten, ick en misprijse

1) Het Hs. heeft: de schepen.

2) Het Hs. heeft: breckpijlen?

3) D.i. houwen.

4) Het Hs. heeft: cesseerde.

5) Het Hs. heeft: henen.

6) Het Hs. heeft: bekarrenne.

7) Het Hs. heeft: omliggende.

[p. 378]

hetzelve werck niet dan het cost veul meer dan uuijtstekende hooffden ende en doet veel min prouffijt, want het is een werck dat dapper met grooten cost onderhouden moet worden oft andersins, compter een deel berms u te ontsincken oft uuijt te weelen, soo sal de stroom van ebbe oft van vloede sulcx tusschen de bermen ende het slijck deurstroomen sóó dat het werck daer gewrocht u de meeste¹⁾ vijandt sal zijn ende sal u tmeeste²⁾ alarme doen. Wildij immers de bermen soo lancx de slijcken bringen ende maecken, maeckt³⁾ ten minsten oock van lande te bringen uuijtstekende hooffden van ebbe ende van vloede om de stroomen van den watere te werenne ende aff te keeren van den voormelten berm ende principalijcken van den slijcke, die daer doore leegen moet⁴⁾ ende affloopen, ende voorts uwe vijanden te weten de plaeten aff te jagenne ende heur cracht te benemen, soo mach alle uwe werck met ruste blijven. De gorsen, schorren oft slijcken, soo met bermen gewrocht, is goet werck daer de stroomen van den watere uuijt een gat ofte diepe plat op neren ende stroomen gelijck alst⁵⁾ uuijt het gat van Lodijcke plat op Gorishouck doet, twelck men met uuijtstekende hooffden niet en can remediëren, want die daer uuijtgesteken hooffden zoude leggen, het ware twater te gemoet commende ende geen prouffijt doende, waeraen veel dijckgraven heur exempel⁶⁾ nemen om zulcx te werenne, recht oft alle stroomen oft neren deen den anderen gelijck waeren, ende dat compt door faute⁷⁾ van natuerlijck verstant ende redenen.

Maer ter contrariën⁸⁾ soude ick lancx stroomende stroomen ende wateren uuitsteeckende⁹⁾ noesche hooffden ende duijckels van lande affcommende ten diepe toe affbringen ende leggen¹⁰⁾ ende prijsen tselve voor het oncostelijcxste, beste ende proffijtelijcxste werck, nochtans dat sommige buijten natuerlijcke redenen gaende sustineren willen dat uuijtstekende hooffden neren maecken. Ick kenne ende belijde dat teijnden de hooffden, maer niet zeer verde, eenige cleijne neren vallen mits het omdraijen van den watere alsse recht geleijt worden, maer noesch van ebbe ende van vloede affcommende en zuldij geen neren vinden, want het achterste water drijft het voorste¹¹⁾, teijnden thooft dat ommedraijen zoude willen, ten diepe waerts gelijck ic¹²⁾ u een exempel seggen sal: neempt

1) D.i. grootste.

2) Het Hs. heeft: meeste.

3) D.i. zorgt.

4) Het Hs. heeft: moeten.

5) Het Hs. heeft: als.

6) Het Hs. heeft: exemplair.

7) Het Hs. heeft: daerdoor met faute.

8) Het Hs. heeft: ter contrarieren.

9) Het Hs. heeft: met uuijtsteecken.

10) Het Hs. heeft: liggen.

11) Het Hs. heeft: tvoortste.

12) Het Hs. heeft: is.

[p. 379]

een tobbe met waeter¹⁾, gietse over een gote op strate, het achterste water uuijt de tobbe sal het voorste²⁾ te straete waert inne dwingen soodat³⁾ het leechste van de gote niet en sal cunnen nemen totdat alle twater uuijter tobbe gestroompt is, dan sou twater⁴⁾ wel wederom terugge nae de gote comen; soo ist van de noesche affwijsende duijckels oft hooffden die niet dan aenwasschen en brengen, maer (met) de bermen blijven neren draijen⁵⁾ ende daer en comen geen aenwasschen. Ende hoewel de bermen thienmael meer costen dan de hooffden oft duijckels, soo en doense nochtans op thienmael naer⁶⁾ soo veul prouffijts niet; het is seker: oft⁷⁾ er neren vallen wouden, soo worden de voormelte neren verre van huijss⁸⁾ gewesen met de hooffden daer⁹⁾ de voormelte neren met de bermen naest den lande blijven draijende.

Sommige vernufte buijten het natuerlijck verstant willen allegeren dat de bermen geen stroomen en bedwingen soo de uuijtstekende hooffden doen, maer en connen daer tegen niet considereren dat de plaeten daertegensover liggende¹⁰⁾ de cracht van de stroomen naest den lande bringen, die int uuijteijnde den eenen duijckel¹¹⁾ met den anderen omverre ende te nijete zullen doen gaen¹²⁾. Ende omdat dit een¹³⁾ redene is van dijckagie sullen u tselve met een figuere demonstreren.

1) Het Hs. heeft: waeters.

2) Het Hs. heeft: voortste.

3) Samengetrokken uit: soodat 't.

4) Het Hs. heeft: dan dan sout water.

5) Het Hs. heeft: dueren.

6) Het Hs. heeft: maer naer.

7) D.i. indien.

8) Het Hs. heeft: van huijff.

9) D.i. terwijl.

10) Het Hs. heeft: liggen.

11) Het Hs. heeft: duijvel.

12) Nl. als zij recht uit, niet noesch, worden gelegd.

13) Oningevuld gelaten in het Hs. Lees: natuerlijcke. V.

Uuijtlegginghe.

Ghij meucht zien bij dezelve figuere¹⁴⁾ hoe dat de hooffden moeten geleijt worden, ende zijn in effect oock duijckels genaempt, daer die liggen mogen boven het slijck II, II ½ voeten hoochte, drij voeten talderhoochste, soo noesch van lande oft den dijck affcommende alst behoorlijck is naer den heijsch van den wercke, die zoo geleijt geen neren maecken en connen.

De hooffden noesch uuijtstekende bedwingen u den stroom te loopen gelijcke de roode linie dat uuijtwijst, ende valt soo op de plaeten diezelve platen met stucken affjagende ende minerende. Als ghij dat begint te zien dat is gevouchelijck, ende principalijck alser¹⁵⁾ sulcke creecken beginnen

14) Zie figuur 72.

15) Samengetrokken uit: als se er.

[p. 380]

te worpen gelijck ghij op de plate voorseijt int oosten zien meucht, dat is een teecken dat den stroom een ander wech soucken wilt.

Tusschen de hooffden salt oock aenwasschen gelijck de blauwe twee liniën loopen¹⁾; hebdij niet liever sulcken aenwasch te winnen dan uwen berme te maecken aen de eerste blauwe waterloop aen de zuijtzijde, daer ghij geen aenwasch oft hoochte van stael van den dijck winnen en meucht, ende²⁾ de plate compt u altijts naerdere? Ghij moet vooral maecken³⁾ hoochte ende stael van dijcke te crijgen om aenwasch te maecken om uwe spijse tot den dijck te mogen hebben. Mocht ghij Johannes in eodem blijven, twaere noch goet, maer neen ghij: de plate sal u met den stroom, die dezelve aent lant dwingt, uwe voorlant opdrijven ende daernaer uwen berm omworpen, soo sal u twerck van denzelven berm sulcken vijandt wesen dat ghij sult schijnen innelaegen te moeten leggen ende dan inlaege op inlaege, soo voorts salt om u lant⁴⁾ te doen zijn.

Ofter nu een weel oft neer viel teijnden aen elck hooft, twelck nochtans niet en zal de hooffden zoo noesch liggende, hebdij niet liever wat dieps teijnden thooft verre van uwen dijck ende niet deurgaens dan aent slijck niet verre van den tee van uwen dijck ende deurgaens? Soo uwen berm duert het zoude mij wijt het beste duncken, ende soo ghij ziet: bewaert ghij u slijck niet wel ende dat⁵⁾ teijnden uwen berm begint om te loopen, zijdij niet in perijckel van verlijes van uwen lande?

De hooffden, die zoo noesch liggen wel natuerlijcken daer omme den stroom van ebbe ende van vloet lancx de hooffden scheutich zijnen loop te nemene⁶⁾, moeten die niet groot prouffijt doen? Ter contrariën de rechte hooffden, gelijck zij wel hier voortijts gemaeckt hebben, dringht⁷⁾ den stroom tegen de hooffden ende is wel eenen voet hoogere van watere aen de zijde van daer de vloet oft ebbe compt dan aen dander zijde, ende dan soo is sulcken⁸⁾ stroom bedwongen zijnen val te nemen terstont theijnden thoot, ende daeromme seggen dese vernufte gesellen dat alle hooffden neren maecken deurdien hem tnatuerlijck verstant niet in en geeft oft en connen considereren⁹⁾ de noeschheijt van de hooffden ende zijne werckinge.

Waer ghij geen plaete affjagen en wilt, soo meuchdij dezelve hooffden oft duijckels van lande noesch aff laten comen hen verliesende¹⁰⁾ telcken

1) Het Hs. heeft: loopt.

2) D.i. terwijl de plate enz.

3) D.i. zorgen.

4) Het Hs. heeft: salt u om lant.

5) Samengetrokken uit: dat 't.

6) Versta: zoo noesch dat wel van nature de stroom om de hoofden moet schieten.

7) D.i. bij recht gelegde hoofden dringt de stroom enz.

8) Het Hs. heeft: ende dan soo is dan sulcken.

9) Het Hs. heeft: conserveren.

10) Te lezen: verleegende d.i. verlagende?

[p. 381]

mette hoochte totdatse int diepe comen, waerover de stroom dan gaet spelen sonder bedwongen te wesen, ende soo en derffdij gheen fantasije hebben¹⁾ van uwe neren, maer daermede en doet ghij geen fortse op de plaete om die aff te jagen ende en wint oock geen aenwasch dat de pijne waert is, ghij meucht daer mede houden dat ghij hebt ende oock anders niet.

Alsoo wij hiervoren int lange verclaert hebben de grontbrexemen, deur de overstortinge van den watere onder de dijcken gevallen, soo moeten wij hier oock wat beschrijven van de vallen²⁾, die deur het neren van de stroomen op het leechste water van ebbe op een soet stil weder ende meestendeel des somers nederstorten ende abimeren³⁾, somtijts met twee, drije, vier, vijff jae ses gemeten velts tseffens met de lengthe van 20, 30, 40 roeden ende meer lengte, welcke vallen al meest maensgewijs affvallen oft met ingaende lange ronden, ende dat daerdore dat de voorlanden onder den bodem uuijtgeschuert zijnde deur het stroomen van ebbe ende van vloede (ende) hebbende diepten daeraen van twelff, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20 vademen op een leechwater ende niet gesustenteert deur dezelve leege ebbe van de waeteren, die tland plegen te houden staende⁴⁾, ten diepe waerts affvallen ende -calven moeten met de diepte als voorseijt is. Sulcke vallen die maensgewijs oft met lange ronden innekanckeren mach men ten naesten aenstaenden uuijtergorse oft slijcke bequamelijck remediëren ende wederom doen aenwasschen mits uuijtstekende diversche hooffden soo van ebbe als van vloede noesch affcommende zoo verre ten diepe waerts inne als men can ten proffijte bijbringen ende wercken.

Ende in sooverre daer eenich buijtenlant oft slijck aen den dijck leet, soo sal men over tselve uuijterlande oft slijck eenen duijckeldam van eerde van den teen van den dijcke, wel vlack aen wederzijden soo van ebbe als oock van vloede, tegens tovervallen van de wateren van den achtervloet ende voorebbe als voorseijt is affbringen; ende teijnden de duijckeldammen sal men aen elcx wercken een rijseren hoot van twee bermen, midden altijt een kiste gewrocht om het water te benemen het onderdeurstroomen deur tsant ende rijs, teijnden sal men de kisten beslaen ende bevangen met rijse, nemen ooge ende drije boomen⁵⁾ de houcken van den slijcke ende plate daertegensover liggende, om die aff te jaegen, te crencken ende te mineren, want gemeenelijcken daer vallen vallen daer wasschen de platen noesch tegen over aen, die de⁶⁾ stroomen van den waetere wederom te lande waerts inne drijven ende dwingen, ende hoe de platen meer aenwasschen hoe zij meer bedwingen tlant aff te loopen⁷⁾, welcke hooffden

1) D.i. behoeft gij geen ingebeelde vrees te hebben.

2) De marginale inhoudsopgaaf heeft: grontbrexemen die men vallen noempt.

3) D.i. in den abime (afgrond) verzinken.

4) Het Hs. heeft: die te lande plegen te houden staene.

5) Te lezen: nemende ooge ende raije boven?

6) Het Hs. heeft: te.

7) D.i. afnemen.

[p. 382]

de voormelte stercke¹⁾ stroomen deur het noesch liggen ende wercken van dien op ende naer dezelve plate wijsen ende jagen zullen (ende) de plate daermede mineren ende aff sullen doen gaen, min oft meer (als) de blockhuijsen ende strijckweeren²⁾, nu in de stercke³⁾ casteelen gewrocht zijnde, op malcanderen⁴⁾ responderen ende zoo wel deen als dandere zijn vijanden beschadigen⁵⁾ meugen; doet ghij uwen vijandt geen weer om te crencken soo en sult ghij nimmermeer met vreden zijn.

Wij willen hier oock wat beschrijven van de uuijtstekende rijseren hooffden, oft die⁶⁾ men van zooden oft eerde gewrocht, hoe men die behoort van lande aff te bringen, te maecken ende te leggen⁷⁾ tot affstootinge⁸⁾ ende (de) neren daer aff te wijsenne ende te weren (ende) heure nature van wercken. Om tselve te demonstreren soo is claer ende notoir dat alle hooffden, recht liggende uuijt de winckelhaeck, niet wel heure bootschap doen en zullen noch oock de rijseren hooffden die zeer hooch uuijt den watere gemaeckt ende gewrocht worden. Voor deerste, van den hooffden recht uuijt te steken ende te wercken is meer onprouffijts dan prouffijts, want sulcke hooffden en wijsen de stroomen niet aff maer houden die staende ende daerdeur moeten die vehementer neeren maecken int omdraijen teijnden de voorseijde hooffden, soo men bevonden heeft op Gorishouck bij Scherpenisse in Zeelant. De dijckgrave aldaer claechde seer over sulcke rechte hooffden die daerontrent geleijt waeren, meestendeel van ebbe tegen het uuijtstroomen van het gat van Lodijcke, bij advijse van eenen dijckgraeff die daer groot verstant aff hebben woude. Dezelve dijckgrave van Gorishouck hadde groote redene van clachte want de uuijtstekende hooffden, die ick daer gesien hebbe, laegen alsoo recht als zij eenichsins liggen mochten, waertegen dan de wateren ende stroomen zoo stroomden⁹⁾ van ebbe ende van vloede, als daer tegen geschut ende heuren loop wederstaen wesende, datse aen deen zijde waer de stroom quamp bij de 1½ voet schenen¹⁰⁾ hooger te staen dan aen d'ander zijde daer de stroom affginck, ende viel soo den stroom lanx de hooffden ten diepe waerts datse terstont, door de hoochte geschut (ende) wederstaen wesende, teijnden het hooft omdraijden ende omneerden¹¹⁾. De hooffden soo geleijt sijn veel nutter¹²⁾ ende wechgedaen dan dat zij daer blijven liggen, oft ten minsten van lande de

1) Het Hs. heeft: strecke.

2) Het Hs. heeft: slijckweeren.

3) Het Hs. heeft: sterckte.

4) Het Hs. heeft: ende op malcanderen.

5) Het Hs. heeft: besichtigen.

6) Het Hs. heeft: oft dat.

7) Het Hs. heeft: leegen.

8) Het Hs. heeft: affstortinge.

9) Het Hs. heeft: stroomende.

10) Het Hs. heeft: scheen.

11) Het Hs. heeft: omdraijen ende omneren.

12) Oningevuld gelaten in het Hs. Wellicht te lezen: opgeruijmt. V.

[p. 383]

hoochte noesch affgebroocken uuijt het peijl leechwater, soo mocht de stroom niet bedwongen zijnde recht zijn scheute daerover nemen ende over stroomen. Oock waeren deselffde hooffden teijnden tzeewaerts te zeer hooge gewrocht, soodat daerdeur nimmermeer de voorseijde hooffden in ruste en waeren van de stroomen¹⁾ soo van de voorebbe, achtervloeden ende opperwaeteren als andersins.

Maer behooren alle hooffden noesch geleijt te worden twater bot ende spelens gevende, soo en zult ghij niet bevinden dat dezelffde hooffden de stroomen occasie sullen geven omme te neren ende u tlant te ontgronden, ter contrarie sullen u de voormelte stroomen ende neren meer van lande drijven ende loopen ten diepe waert, als hebbende ende bedwongen zijnde heuren²⁾ cours volgeńde de noeschheijt te nemen, overmits de achterwateren van lande snel lancx de hooffden affcommende niet gedoogen en zullen de voorwateren teijnden thooft omme te nerenne. Want gelijck een geschut rechtuuijt schiet, zoo sullen de voormelte achter- ende voorwateren malcanderen bedwingen rechtuuijt te schieten 5, 6, 7 oft 10 roeden lengte voorbij de hooffden totdatse in den principalen stroom van de diepte bedwongen worde. Tselve heb ick metter oogen gesien aen diversche noesche uuijtstekende hooffden ende principalijck aen het hoot van Vlissingen, dwelck de stroom dagelicx meer dan een boochschoots wechs van den hooffde set, want de coopvaerders die westwaerts uuijt wilden zeijlden³⁾ meer dan een boochscheuts wechs dapper uuijt de haven⁴⁾, maer comende in den stroom dreven meer achterwaerts dan voorwaerts, deurdien dezelve schepen buijten de cracht van den hooffde geseijlt waeren. De voormelte hooffden oock, soo noesch geleijt, maecken groote aenwasschen ende doen u de platen tegensover verloopen gelijck hier voren noch⁵⁾ geseijt is.

Aengaende de hooffden zoo hooge uuijt den waeter gewrocht gelijck men gewoonlijcken is te wercken, is deur onverstant van de dijckgraven die te zeer veul gelooffs hebben totten rijswerckers die henluijden om heur singulier prouffijt willen abuseren, want de voormelte rijswerckers in sooverre zij mette vimme wercken begeeren veel⁶⁾ rijs te versmoren ende, soo haest zij uuijt de leechte uuijt moeten deur twasschen van den watere, zoo verwercken zij trijs boven uuijt den watere, twelcke nergens toe te passe compt dan dattet de sonne opeet ende verschijnt. Indien dezelve rijswerckers in dachgelden weroken soo maecken zij, boeven⁷⁾, zoo veul te meer dachgelden ende oock twerck en vordert niet. Het ware beter ende prouffijtelijcker dat, zoo wanneer zij uuijten wercke gevloijt waeren⁸⁾, dat

1) Het Hs. heeft: soo van stroomen.

2) Het Hs. heeft: zijnen.

3) Het Hs. heeft: willen zeijlen.

4) Oningevuld gelaten in het Hs. Te lezen: wech?

5) Te lezen: genouch?

6) Het Hs. heeft: wel.

7) Het Hs. heeft: boven.

8) D.i. door den opkomenden vloed uit hun werk waren gedreven.

[p. 384]

zijluijden staken scherpten ende boven effen de wellingen sloegen ende de geerden tot prouffijt besichtigen¹⁾ om te verwerckenne. Zulcke hooffden oock geven de stroomen oorsaecke heur keure²⁾ stercker te wercke te stellen, als de breete van heuren loop genomen zijnde, maer alsse noesch van den dijck affcomende³⁾ gewrocht worden, niet hooger dan het slijck vervolgens gelijck de groese, soo meugen de stroomen van den achtervloet ende voorebbe heure spelens ende op- ende affganck nemen, zonder eenige neren te maecken die u haest de hooffden omvarde werpen zouden, bijsonder alsse met geen kiste gewrocht en worden. Alle de hooffden moeten oock zeer wel met steenen gelaeden wesen soo wel onder het water als boven, ende is alleenelijcken genouch dat ghij u voorlandt van den groese ende slijcke in zijn behoorlijcke groote hout, besonder dat zeer naer de diepte liggende is, daer geen apparentie en is in toecommende tijden aenwasschen meer te comen. Ick zoude mij beduchten dat de hooffden, soo uuijt den water gewrocht, meer quaets u zouden doen dan soo noesch affcommende, want de stroomen gemeenlijcken heuren cours soucken om⁴⁾ soodat dan, in sooverre ghij eenige slappe dijckgraven hadt, geschaepen waert u voorlant te⁵⁾ verliesenne, daerom moet ghij wel toesien dat alle hooffden wel vast aen den dijck verheelt worden ende blijven.

Aen den polder van de Kijckuuijt⁶⁾ op de stroom van (de) Endrecht liggende, op welcken polder de stroom zeer innekankerde ende neerde, daer oock sulcke hooge uuijtstekende hooffden gewrocht waeren die den stroom zeer benauwden⁷⁾ deurdien dezelve stroom van (de) Endrecht niet wijt en is, waerdeur⁸⁾ het voormelte polderken van Kijckuuijt zeer groot last leet van inneschueren ende affdrijven van den voorslijcke, ick riet de jouffrouwe die tpolderken toebehoorde, wesende van mijn maechschap⁹⁾, datse van de voormelte twee hooffden één maecken (sou) soo noesch van den teen van den dijck ten diepe waert affcomende als voorseijt is, waerdeur zij behielt datse buijten voorlants hadde ende creech meer aenwasschen; den stroom en was¹⁰⁾ oock niet halff soo vehement als hebbende zijnen wil van spelens water¹¹⁾ over de voormelte hoijkens. Sulcke

1) Te lezen: besichden?

2) D.i. kuren.

3) Het Hs. heeft: affcomen.

4) D.i. om de hoofden.

5) Het Hs. heeft: de.

6) De Oude Kijkuitpolder, ruim 66 hectaren groot en volgens van der Aa, Aardrijksk. Woordenboek i.v. bedijkt in 1435. Zie ook Hollestelle, Geschied- en water-staatkundige beschrijving van de polders op het eiland Tholen (Archief Zeeuwsch Genootschap IV, tweede stuk blz. 244 vlg.).

7) Het Hs. heeft: benauwen.

8) Het Hs. heeft: maer deur.

9) Het Hs. heeft: maechtschap.

10) Het Hs. heeft: dan stroomen wes.

11) Het Hs. heeft: spelen water.

[p. 385]

hooffden en costen maer halff gelt ende doen meer dan dobbel proffijt, zij dueren oock langer wantse van de zonne niet en worden verschaelt ende des winters wechgehaelt van de arme luijden om te verbernen.

Ende hoewel ick hiervoren van uuijtstekende hooffden eenige figueren gemaeckt mach hebben, nochtans en zijnder¹⁾ geen om die maniere recht ende noesch van den lande affcomende²⁾ soo ghij hier zien meucht³⁾.

1) D.i. daaronder.

2) Wellicht bleef hier in de pen: te demonstrerenne.

3) Hier is geen figuur bij gereconstrueerd omdat de tekst de zaak voldoende duidelijk maakt. V.

Uuijtlegginghe.

Ghij meucht uuijter oogen sien de diversiteijt van het maecken ende het leggen van de uuijtstekende hooffden, aen de noortzijde zijnt al rechte hooge hooffden gelijcxse op Gorishouck voorseijt geleijt waeren, diewelcke, soo ghij (bij) den stroom van den watere oock sien meucht, terstont teijnden de hooffden neren⁴⁾ ende⁵⁾ soo voorts vervolgens ten lande waerts inne invoegen; en maeckt ghij dezelve hooffden niet dicht aen malcanderen, soo en profiteren zij niet veule. Sulcke hooffden worden oock tot grooten cost soo van rijse als dachgelde gemaeckt ende blijven altijt nerende soo van der achterebbe, voorvloet, middelvloet ende leechste vloet ende oock op het leechste water, soodatse nimmermeer met neren stil en staen, deurdien zij altijt resistentie van de hoochte van hooffden ende rijse vinden, sonder dat dezelve stroomen heur spelens daer over hebben mogen. Van het hooft zoo hooch uuijt⁶⁾ water geleijt zoudij twee mogen becostigen. Het sonneschijn doet er oock groote schade inne ende mineert zeer het rijs, twelck alst drooge is compt de schippers wel te pas om te verbernen ende heur mosselen ende heuren visch in de⁷⁾ schepe te ziene⁸⁾.

De hooffden aen de zuijtzijde ziet ghij noesch aff(ge)wrocht van den lande affcomende⁹⁾, heur teijnden verliesende in den stroom, zoodat den stroom daermede niet bedwongen en worde dat¹⁰⁾ se geen schueringe in den gront noch grontbrexemen maecken en connen contrarie dander, ende dat om veule respecten. Eerst: zij en bedwingen de stroomen¹¹⁾ niet nauwer dan zij te voren en waeren opt leech ebbe noch op de midden- oft achterebbe noch oock op de achter-, middele- ende voorvloet, soodat het water altijts zijnen cours alst wilt ende naer dattet hoocht oft leecht hebben mach ende gelijck het te voren hadde.

4) Het Hs. heeft: ende neren.

5) Te lezen: ende hen?

6) Samengetrokken uit: uit 't.

7) Het Hs. heeft: medt.

8) D.i. te zieden, koken.

9) Het Hs. heeft: ende affcomende.

10) D.i. zoodat.

11) Het Hs. heeft: den stroom.

[p. 386]

Sulcke hooffden wijsen oock den stroom vant¹⁾ landt zonder cracht oft vehementicheijt maer met soeticheijt. Het quaetste dat ick daeraff wete²⁾ is dat, als de hooffden ondergevloijt zijn, de schepen, niet wetende van datse ten diepe waerts uuijtsteecken onder twater, somtijts daerop in schade (ende) perijckel commen ende bederven mochten, daer is wederom de remedie toe dat ghij de baecken daerop setten meucht zoo ghij ziet daer geteeckent.

Dunckt u dat de voormelte zuijthooffden aenwasschen zouden willen maecken, zoo meuchdij deselve³⁾ telcken ophaelen naedat u oorbaerlixt dunckt. Ick zoude sulcke hooffden al verde prijsen boven de bermen die men lanx de slijcken maeckt, om redenen voorverhaelt, want de hooffden zoo noesch geleijt dienen u soo wel om de stroomen aff te weren ende op de plaeten te jaegenne als uwen gront te houdenne daer u de bermen maer déén bootschap doen⁴⁾. De hooffden zijn wat perijculeus voor de schepen maer daertegens sult ghij baecxkens mogen stellen gelijck op dezelffde hooffden hiervoren geteeckent staet.

Op diversche revieren ende stroomen daer men maer van eender zijde den stroom ende affschuerenne van den slijcke ende grontbrexemen en derff verwachten ende keeren, dat is soo wij hier mogen voornemen d'ebbe, hebben de dijckgraven aldaer een maniere datse groote hooge hooffden ende met rijs gewrocht ende daerinne versmoort uuijtsteecken, daerdeur zijluijden mette hoochte van den hooffden veul meer het water oorsaecke geven te neren ende stroomen op heur landen ende schoordijcken. Welcke hooffden niet dueren en moghen omdat se niet loffelijck met kisten dicht gewrocht ende geleijt en worden, niet zonder grooten onnuttelijcken cost want met halff soo veul rijs suldij dobbel prouffijt ende veul meer mogen doen. Sulcke hooffden sijn al⁵⁾ bolwercken tegen den ijsganck van boven affcomende, twelcke meest des winters op hooge wateren gebeurt, deurdien zij de cracht van ijse niet en mogende wederstaen tseffens moeten gaen strijcken ende den voormelten ijsganck, de hooffden failliërende, aen den dijck gedwongen wort van gelijcke fortse te doen. De hooffden soo hooge gewrocht is grooten cost ende al verloren werck, want de aenwasschen en sullen aent hooft niet blijven hangende daer onder twater doorloopen zoude moeten. Het rijs leet oock op somerdaghen ende verschijnt ende bederft⁶⁾ metter sonne, twelck men dickwils ophaelen ende versien moet, gelijck de rijswerckers zeer raeden om werck te maecken ende te soucken als voorseijt is ende het drooch rijs dat boven leet is goet voor wijff ende kinderen (om) thuijs te verbernen.

1) Het Hs. heeft: van.

2) Het Hs. heeft: daer wete.

3) Het Hs. heeft: steven.

4) Het Hs. heeft: te doen.

5) De samenhang van den tekst zou hier eerder het woord geen vorderen.

6) Het Hs. heeft: ende en bederft.

[p. 387]

Het expediëntste¹⁾ ende prouffijtelijcxte ende oncostelijcxte soude wesen dat men zulcke hooffden met twee bermen ende een kiste affbrochte van lande ten diepe waerts aff, noesch soo verre men wercken mochte, op een leechste water van de hoochte boven den slijcke drije oft vier voeten des somersebben oft somerwater. De kiste voormelt van 8 voeten breet zoude men mogen beplanten met willigenpoten ende grint²⁾. Welcke noesch affcommende hooffden des winters altijts heur hooft ondertrecken souden zonder den stroom te zeer te dwingen behalven³⁾. Een, twee oft III^e roeden lenghte van lande mocht men wercken ende den hooffde zijne volle hoochte geven nae den heijsch van den wercke om des⁴⁾ winters het ijs⁵⁾ van den dijck te werenne ende keerenne, want men de stroomen in de reviere niet en behoort te nauwen, ende is dat de principaelste oorsaecke dat de landen op sulcke revieren inneloopen. Isser eenige hoop van aenwasch zoo zullen u de 3 oft 4 voeten van de hoochte van den rijse eerst aenworpen, aengroijen ende bewasschen sonder dat oock den ijsganck met groote bermen aen den dijck gedreven sal worden, maer sal⁶⁾ de voormelte ijsganck soo over de leege hoijkens⁷⁾ mogen ten diepe affdrijven ongeschut zijnde, ende uwe gebueren en zullen niet bedwongen ende geoorsaeckt wesen tegens uwe groote hooge hooffden wederomme andere te wercken ende practiseren ende soo om dier saecke den stroom aen wederzijden benauwen, jaegende malcanderen daerdeur op grooten cost. Ende deur het nauwen van de revieren zoo comet datter neren, schoordijcken ende grontbrexemen vallen moeten.

Ick twijffele mij dat de revieren⁸⁾ regardt nemen op de uuijtstekende hooffden in Zeelandt die gemaeckt worden⁹⁾ om plaeten ende slijcken aff te jaegen, twelck redelijck ende prouffijtelijck is ende daer niemant schade bij en heeft, maer zulcke hooffden uuijt te steken op de revieren ende twater ende (den) stroom tegen andere landen aen te jaegen ende dezelve daermede te beschadigen is ongoddelijck, ende deur u eijgen toedoen ende crijgelheijt compt somtijts seer groote schade ende verlijes op uwe eijgen gronden. Laet den stroom heur wijte en breete houden, want ick bevinde dagelicx datter meer ende meer waters van boven compt hebbende daertoe luttel revieren ende losingen tzeewaerts. Laet de opperwateren heur volle wijte ende cours ende loop houden, ende sal nochtans eenen iegelijcken aen wederzijden met leege uuijtstekende hooffden aenwasschen winnen ende crijgen met hoopen, ende de groote ende hooge opperwaeteren tswin-

1) Het Hs. heeft: expedienste.

2) D.i. grienthout, zie Hoeufft, Proeve Bredaasch taaleigen, i.v. grind.

3) D.i. ter zijde.

4) Het Hs. heeft: de.

5) Het Hs. heeft: rijs.

6) Het Hs. heeft: als.

7) D.i lage hoofdjes.

8) Het Hs. heeft: dat se de revieren.

9) D.i. zooals die in Zeeland gemaakt worden om enz.

[p. 388]

ters met groote vehementie affcomende sullen heuren loop mogen hebben onbedwongen ende niet geschut, zijnde des somers er¹⁾ dickwils geenen last van opperwateren.

De voorgaende figuere demonstreert hier u aff de gelegentheijt, de noortzijde (zijn) de groote hooge hooffden daer wij hieraff tracteren, ende midden ziet ghij de revieren, daeromme en zullen wij hier geen figuere stellen om de corticheijt wille.

Maer indien op dezelve reviere eenige inhammen oft ronten stroomen ten dijckwaerts oft lantwaerts inne met grontbrexemen halffmaensgewijs, soo zijdij versekert dat u dat toecompt van de opperwateren affstroomende, soo ist nootelijcken ende prouffijtelijcken op den houck van boven, daert eerst begint, uuijt te steecken een dapper lanck hoot soo noesch als ghij cont ende besichtigen den anderen houck aent leechwater daer de grontbrexeme (een) eijndt neempt, leggende²⁾ het hoofft soo schuetich daerop oft ghij dien houck met een visere affsien ende beschieten wout om den stroom uuijt de ronte ende inham te weren ende verre buijten ende voorbij den houck te wijsenne, hebbende tselve hoofft een redelijcke hoochte gelijck (de) gemeene opperwaeteren³⁾ vloijen mochten - want op seer hooge opperwateren ende vloeden loopen gemeenelijcken alle andere hooffden onder - maeckende eenen rijseren berm lancx uwen val ende de diepte van den grontbrexeme met rijse, steenen oft zooden gewrocht totdat ghij den teen van den dijcke daerop maecken ende versekeren condt ende soo den dijck in zijn volle keure ende hoochte brengen⁴⁾, laedende de voormelte bermen wel met zooden ende eerde, daerinne ghij grinttuelen setten⁵⁾ meucht, dwelcke dobbel prouffijt innebrengen sal om uwen dijck te beschermen. Tselve hoot soo geleijt zuldij terstont⁶⁾ merckelijcken aenwasch. Is de distantie van den voormelten grontbrexeme verre, lanck ende wijt⁷⁾ meuchter meer leggen nae den heijsch van den wercke. Nochtans maeckt altijt dat ghij een goede kiste niet en vergeet int hooft te maecken voor dichticheijt.

Mij is eens ontmoet dat men sprack van te wederstaen ofte te repareren zulcke schoordijcken, een goet heer meijnde⁸⁾ dat hij wel geraeden hadde den dijck innewaerts te trecken ende binnen tlant te leggen, dwelcke de contrarie was geraeden want eenen nijeuwen dijck binnen geleijt cost meer dan oft ghij eenen rijseren berm aen den teen van den dijck ophaelt met de hooffden die ghij daaraen behouft te maecken ende uuijtsteecken, want int

1) Het Hs. heeft: en.

2) Het Hs. heeft: liggende.

3) Het Hs. heeft: opwaeteren.

4) Het Hs. heeft: te brengen.

5) Het Hs. heeft: ends setten.

6) Oningevuld gelaten in het Hs. Te lezen: winnen?

7) Oningevuld gelaten in het Hs. Te lezen: ghij?

8) Het Hs. heeft: meijnt.

[p. 389]

maecken van den nijeuwen dijck moet ghij veule lant buijtenslaen, daer gaet oock toe het stael van den dijck, ende bovendien moet ghij veul lants binnen uuijtrooven oft - werckt ghij van buijten - moet ghij een treffelijcke kaede maecken in sooverre uwen dijck affgeloopen is, soudij uwen dijck ten vollen keure brengen, ende daertegens geeffdij den stroom meer wils om in te stroomenne, soodat ghij denzelven dijck in perijckel bringt oock schoordijck te maecken¹⁾ gelijck den ouden dijck die ghij uuijtgedijckt hebt, soodat ghij int uuijteijnde bedwongen wort te doen groote excessive²⁾ cost met uwen grontbrexeme te bermen, twelck ghij te voren met cleenen cost gedaen zoudt hebben. Ende eens inlaegen geleijt en is niet recuperabel, overleght de schaede die ghij tlandt in toecommende tijden daermede doet soo ick vervolgen sal de materie van den innelaegen beschrijvende³⁾.

Daer zijn sommige dijckgraven die veul spreken ende prijsen willen van Vlaemsche hooffden te maecken, te leggen ende ten diepe toe uuijt te steken, het is wel waer dat zij prouffijtelijcxte zijn soo geleijt als halffruijtsgewijse⁴⁾ gelijck die heur bootschappen⁵⁾ doen ende dienen van ebbe ende van vloede ende bot biedende de stroomen ende aen wederzijden dezelve affweerende, maer dezelve hooffden en dienen maer in diepen gemaeckt ende geleijt aen de dijcken daer geen voorlant en is, die men noumpt schoordijcken, oft grontbrexemen, ende seer dichte ende doen⁶⁾ bij malcanderen, overmits het sulcke hooden veule costen zoude van lande gewrocht over de slijcken ende soo ten diepe toe gecontinuëert. Want indien dat men dezelve hooffden met duijckeldammen affbringen woude, soo zouden de kisten tusschen beijden groot ende wijt vallen oft anders zoude het water tusschen de Vlaemsche hooffden bedwongen blijven staen ende uuijt- ende inneschoren⁷⁾ maecken, ende buijten zouden oock de stroomen teijnden thooft om neren gelijck van de rechte hooffden hiervoren geseijt is ende soo deen met den anderen bederven. Waeteren zijn subtijl ende soucken nauwe listen om gaten te vinden ende deselve hebbende schuren nacht ende dach soo van ebbe als van vloede. Ende al waert dat dezelve hooffden soo geleijt mochten worden teijnden de duijckeldammen voorseijt, soo en zoude hetselffde nochtans geen prouffijt wesen, want alle duijckeldammen liggen moeten van ebbe ende van vloede soo deurgaens

1) Te lezen: worden?

2) Het Hs. heeft: met groote excessive.

3) Het Hs. heschrijven.

4) Het Hs. heeft: halffruijts.

5) Het Hs. heeft: botschappen.

6) Zoo staat er letterlijk in het Hs. Een paar bladzijden verder wordt gezegd, dat de Vlaamsche hoofden ‘wat dichte ende naer (na) bij malcanderen gewrocht’ moeten worden. Misschien moet men hier in plaats van doen lezen naer (nabij).

7) D.i. scheuren, schuring.

[p. 390]

recht uuijtgaende om het water zoo zijn cours voorts schietende ten diepe te nemenne¹⁾, gelijck voore genouch geseijt is.

Daeromme de Vlaemssche hooffden dienen maer²⁾ corts uuijtstekende op innestroomende diepen maensgewijse innecankerende tot den teen van den dijck toe, maer op de houcken moet altijt een treffelijck hoot geleijt³⁾ ende uuijtgestoken worden, een van ebbe ende een van vloede, de reste mogen wel tusschen beijden Vlaemsche hooffden wesen, want dezelve uuijt der natuere ebbe ende vloet verwachten. Ende al waert soo dat ghij u steijle diepte wout deurgaens bermen gelijck op Cattendijck ende Gorishouck gewrocht is, nochtans soo waer het mede prouffijt ende nootelijck in denzelven berm tseffens gewrocht ende uuijtgesteken de voormelte Vlaemsche hooffden om soo te bat het fondament van uwe bermen aff te weereene.

Want dit een nijeuwe materie is om nijeuwe uuijtstekende hooffden te leggen, sullen wij den arbeijt doen hier tselve bij figuere te bewijsenne ende naer⁴⁾ bij uuijtlegginge breeder texponerenne.

Als men de principale uuijtstekende hooffden sal geleijt, gewrocht ende affgebrocht hebben, sal men wel zien wat veranderingen van stroomen⁵⁾ ende neren daerbij comen sullen, waer⁶⁾ zij sullen subiet⁷⁾ oft met lancksaemheijt inne willen vallen, soo comdij dan tijts genouch u Vlaemsche hooffden te wercken, ende nae dat de stroomen veranderen soo moet ghij u werck ordonneren om wederom dezelve stroomen aff te keeren ende te werenne. Want het is een gemeijn regule dat uuijtstekende hooffden veranderinge van stroomen maecken. Sommighe zijn te vrouch in de weer ende willen te wijs wesen ordonnerende veule middelehooffden⁸⁾ uuijt te steecken, dewelcke zij dan soo veule te vergeeffs maecken ende leggen, jae somtijts geheel contrarie de veranderinghen van de voormelte stroomen, deur dezelve uuijtstekende hooffden een⁹⁾ andere plaets souckende. Veule zijn van der opinie dat die lange uuijtstekende hooffden niet profijtelijcken en zijn, sulcke hebben luttel verstants van dijckagie, want hoe cont ghij aenwasschen maecken ghij en steeckt hooffden uuijt? Ende hoe zij langer uuijtsteecken hoe die meer aenwasch maecken zullen, behouden dat ghij dezelve hooffden zoo noesch van den lande affbringht als ghij immers cont

1) Het Hs. heeft: nemende.

2) Denkelijk is hier het woord geleijt in de pen gebleven.

3) De auteur wil zeggen: mits dat er dan bovendien altijd nog enz. De marginale inhoudsopgaaf heeft: Vlaemsche hooffden en dienen niet geleijt dan op grontbrexemen en corte inhammen van stroomen, maer nochtans niet dan met andere uuijtstekende lange hooffden van ebbe ende vloede.

4) D.i. daarna.

5) Het Hs. heeft: stormen.

6) Het Hs. heeft: maer.

7) Het Hs. heeft: subject.

8) D.i. middenhoofden.

9) Het Hs. heeft: endo.

[p. 391]

oft meucht, want lange noesche hooffden de stroomen van heur wijsen ende twater oft den stroom ten diepe waerts¹⁾ met fortse innejaegen, maer rechte hooffden ende die recht uuijtsteken zijn dangereux deurdien sij terstont teijnden ten landewaerts²⁾ inne omstroomen ende neren, gelijck wij voren genouch geseijt hebben.

1) Het Hs. heeft: die diepe waerts.

2) Het Hs. heeft: den landewaerts.

Uuijtlegginghe.

Bij de voormelte figuere³⁾ meucht ghij zien de diversiteijt van de Vlamesche hooffden ende andere gemeene hooffden, hoe die uuijtsteeckende⁴⁾ ruijtsgewijse gemaeckt worden doende heur bootschap van ebbe ende van vloede; die kist midden is het groen⁵⁾ gevult met zooden oft eerde naer dat men crijgen can ende soo de spijse daerontrent tselffde uuijtwijst.

Deselffde hooffden worden recht opgemaeckt soo hooge als eenen gemeenen vloet opvloijt ende steijgert, opdat de voorebbe ende achtervloet niet en zouden vallen tusschen de voormelte Vlaemsche hooffden ende soo de grontbrexem deur dezelve neren dieper ende wijder te lande waerts inne zouden neren ende kanckeren.

Deselffde Vlaemsche hooffden moeten wat dichte⁶⁾ ende naer⁷⁾ bij malcanderen gewrocht worden mits heur uuijtstekende cortheijt, ende soude men dezelffde hooffden langer uuijt willen wercken, zij zouden te veule costen, want om de noescheijt te hebben tegen het stroomen moeten van lande wijder uuijt gemaeckt worden dan d'ander hooffden om de noescheijt wille. Ende considereert ende oversiet aen dandere hooffden die geleijt worden van ebbe ende van vloede, oft ghij niet wel twee hooffden met één Vlaems hooft becostigen zoudt. Ende soo doen oock de noesch affcomende hooffden meer proffijts ende afweeringe van stroomen dan vier Vlaemsche hooffden als zij wel op heuren passe uuijtstekende⁸⁾ geleijt ende gewrocht worden, deurdien men eenen duijckeldam van eerde oock van lande noesch affbringen mach corresponderende⁹⁾ op de noescheijt van de rijserenhooffden, twelck ghij aen de Vlaemsche hooffden niet doen en meucht maer moet dezelve duijckeldam recht van lande affbringen oft anders zoudt ghij daer twee duijckeldammen moeten leggen aen elcke zijde een, wout ghij die conformerende¹⁰⁾ de noescheijt van de Vlaemsche hooff-

3) Deze figuur is wegens de onduidelijkheid van de beschrijving niet gereconstrueerd. V.

4) Het Hs. heeft: uuijtsteecken.

5) D.i. het groen in het midden is de kist enz.

6) Het Hs. heeft: dichter.

7) D.i. na. Het Hs. heeft: maer.

8) Het Hs. uuijtsteken.

9) Het Hs. heeft: corresponderen.

10) Het Hs. heeft: conformeren.

[p. 392]

den bewercken, twelck geheel quaet werck wesen zoude, want als dezelve duijckeldammen ondervloijden, soo zoude twater, daertusschen bedwongen zijnde, zijnen cours moeten nemen over trijseren hoot ende maecken daer een schueringe tusschen rijs en eerde ende, dat erger is, eenen val ende neringhe ten diepe, twelcke u werck geheel mineren ende wechnemen zoude ende soo uwen grontbrexeme meerder¹⁾ ende erger maecken, sulcx dattet²⁾ nutter zoude wesen geen Vlamesche hooffden eenichsins geleijt ende spaeren sulcken cost.

De maenschgewijse grontbrexemen gelijck u de figuere bewijst zijn zeer dangereux, deurdien zij gemeenelijcken ende dagelicx meer ende meer innestroomen, tenderende³⁾ heure schueren, neren ende instroomen tot innelaegen te leggen, daertoe het meestendeel van den volcke geneijcht⁴⁾ is meijnende daermede meerderen cost t'eviterenne, maer is al contrarie zoo wij vervolgens zullen describeren; de uuijtstekende lange hooffden zouden u de neren affsetten zoo ghij zien meucht.

1) D.i. grooter.

2) Het Hs. heeft: datter.

3) Het Hs. heeft: tenderen.

4) Het Hs. heeft: genecht.

Van de inlaegen te maecken ende tlandt buijten te slaenne, welck lant verloren is met grooten cost.

De Mat. behoort scherpelijcken bij edict te verbieden dat niemant (hem) en vervordere eenichsins te proponerenne van innelaegen te leggen ende te maecken, ende dat op lijffstraffinge, want die sulcx raeden zijn zeer qualijck bedacht⁵⁾ ende is (een) zeer quaet voornemen, want innelaegen te leggen is een bederffenisse van een geheel lant hoe groot dat het oock waere, ende ghij en hebt soo haest d'een innelaege niet geleijt, de neren ende stroomen wercken om een andere deurdien ghij uwe rontsche⁶⁾ muergewijse meer innewaerts treckt. Ende d'eerste innelaege zoude men met cleenen coste moghen wederstaen hebben twelcke men de tweede reijse met grooten cost doen moet ende zoo langer zoo meer. Ghij slaet veule lants buijten ende hebt daerdeur soo veul gemetgetalen minder contribuërende, oock het werck datter tegen dezelve stroomen gewrocht is geweest met rijs ende met steen abandonneert ghij maeckende daeraff den meesten vijandt die ghij hebben meucht, want deur den draij van den waetere worden dezelve plaeten, ende soo worden d'een plaete aen d'andere gecoppelt; voor een gemeen sententie onder⁷⁾ de dijckers seet men gemeenlijcken: ‘geeft ghij de zee toe soo sal zij te meer willen hebben.’ Neempt daerom exempel aent lant van Schouwen ende wilt wat ter herten nemen

5) Het Hs. heeft: gedacht.

6) Zoo staat er letterlijk in het Hs. Misschien bleef het woord dijck in de pen en heeft men te lezen: deurdien ghij uwe (dijck) rontsche-muergewijse enz.

7) Het Hs. heeft: over.

[p. 393]

het naervolgende vermaen dat wijlieden daeraff doen zullen, daeraff dit maer een prologe is, gemerckt daeraen veule dependeert. Al resumere ick dickwils een propoost het is om beters wille gedaen opdat ghij tselve te bet incorporeren¹⁾ meucht ende niet achten voor redijten maer meer een effectie²⁾ om uluijden innelaegen te doen schouwen, jae daeraff niet te vermanen.

Wij en connen noch en vermogen niet te swijgen een iegelijcken te vermanen diewelcke de perijckelen der zee subject liggen, principaelijcken op grontbrexemen ende vehemente stroomen van ebbe ende van vloede, ende dagelicx voor heur ooge aenmercken het affvallen ende affstroomen van heur voorlande ende uijtergroesen³⁾ dat zij hem wachten ofte eenichsins duncken te vermanen ofte te spreken van inlaegen te leggenne, de zee ofte de stroomen toe te geven, voor(t)vluchtich te worden ende met eenige dijcken nederwaerts⁴⁾ te loopen abandonnerende niet alleenlijcken de voorlanden ende uuijtergroesen ofte slijcken, maer oock tot groote bederffenisse ende verlies van landen verlatende de hooijen, bermen ende wercken, die zijluijden tegen sulcke stroomen, grontbrexemen ende vallen gewrocht ende gesubtiliseert hebben gehadt, ende dat om zekere ende diversche ende pregnante redenen.

Eerst, zoo ick vore genouch geseijt hebbe, soo ist een seeker natuerlijcke redene, twelcke ick hier wederomme repetere om noots wegen, dat soo men de zee meer toegeeft (sij) meerder fortse, gewelt ende stroomen⁵⁾ voor(t)bringht gelijck men genouch (heeft) geëxpermenteert. Neempt maer u ooge, regard, exempel, noch ééns uuijtgeseijt, aent lant van Schouwen. Ick hebbe dickwils hooren seggen dat (daer) tusschen (ende) Noortbevelant maer een diep en was soo wijt disterende, dat twee vrouwen wassende heur cleederen malcanderen aen wederzijden toerijepen, jae, dat meer is, eenige willen seggen datse heur boockhameren toegeworpen⁶⁾ zouden hebben over het diep tusschen Schouwen ende Noortbevelant in maniere van spreecken. Ende mits zekere inconveniënt (van) luttel grontbrexems de Schouwenaers ende inwoonders denckende groote subtijlheijt voor te brengen inlaegen⁷⁾ leijden ende soo tgene, dat te voren rechts

1) D.i. bevatten.

2) Te lezen: maer uuijt een affectie? Vgl. blz. 376 regel 4 van boven.

3) Het Hs. heeft: uuijtgroesen.

4) Te lezen: achterwaerts?

5) Het Hs. heeft: stormen.

6) Vgl. Boxhorn, Chronijcke van Zeelandt, blz. 43: ‘hier voormaels is ontrent Zuijdtkercke (op de zuidkust van Schouwen) wel een mijl landts, streckende nae Noordt-Bevelandt, buijten ghedijckt, sulcx dat doen ter tijdt twater alsoo naeuwe ende enghe was tusschen Noordt-Bevelandt ende Zuijdtkercke, dat die vrouwen van beijden zijden malkanderen den bockstock overwierpen, wanneer sij haer kleeren wasschende waren.’

7) Het Hs. heoft: ende inlaegen.

[p. 394]

strooms liep ende draijede ende nerede,¹⁾ ten lande waerts inne wesen ende soo den stroom bedwongen zijnen ouden²⁾ coers te verlaten ende te soucken eenen anderen uuijtwech tot heur groote bederffenisse. Ten is niet genouch dat zijt voorts alle dage meer ende meer expermenteren, maer mij duncke dat dezelve Schouwenaers met deselve ketterije alsnoch besmet zijn, ende zijn in dat stuck zoo opiniater zoo zijluijden, Schouwenaers, getoont hebben met heur opinie te willen houden staende voor het proffijtelicxte een inlaege geleijt ontrent Quae Maije tegens over Herckinghe, daer de simple lantluijden tegens waeren ende bij advijse van den rentmeester Bewesterschelt opiniëerden dat dzelve leggenne³⁾ van de inlaege wierde gerejecteert, affgeslaegen ende voor quaet gehouden. Oft nu de Mat. daertoe gedeputeert hadde eenen juristen die Bartolum⁴⁾ oft Baldum⁵⁾ op zijn duijmken hadde gehat, zoude hij (hem) niet met de meeste van autoriteijt gevoucht ende gelijck gegeven hebben⁶⁾? Het is te duchten jae, nochtans lange messen en maecken geenen cock noch de cap en maeckt den munninck niet. De innelaege bleeff achtere deurdien darme lantluijden hadden eenen persoon van geloove met hemluijden, ende soo behoort de Mat. oock te deputerenne commissarissen van fatsoene ende die sulcke saecken van dijckagie dagelicx geëxpermenteert hebben ende noch expermenteren, ende in stede van lange robben⁷⁾ lange vette leersen useren. In stede van de innelaegen te leggen heeft men gebrocht⁸⁾ ende uuijt de gront opgehaelt goede rijseren bermen, welgelaeden met steenen, (ende) uuijtstekende hooffden van ebbe ende van vloede, om den stroom ende nere van den water van den lande te weerenne (ende) te keerenne, welcke buijtenwerck soo vele niet gecost en heeft als den dijck costen zoude te leggen tot de inlaege. Oock sulcx doende en slaet(ij) gheen lant buijten, ghij toont de zee uwe macht ende fortse van resistentie ende gheeft hem geen oorsaecke u naerder te comen besoucken sóó, dat wanneer den stroom eens zijnen cours genomen heeft blijft daerbij persevererende met uuijt- ende innestroomen ende doet u altijt meer ende meer ende stercker gewelt, soodat int uuijteijnde de stroom voormelt compt soo van ebbe ende van vloede tot aen uwe geleijde innelaege ende neempt wech uwen berm, tee van den dijck, jae achternae gaet met den geheelen dijck strijcken dat ghij bedwongen zijt wederomme een andere innelaege (te) leggen. Ende hoe

1) Het Hs. heeft: draije ende nere.

2) Het Hs. heeft: zijnde aenderen.

3) Het Hs. heeft: de dezelve liggene.

4) Bartolus (1314-1357), hoogleeraar in de rechten te Bologna, Pisa en Perugia, schrijver van een commentaar op het Corpus juris civilis.

5) Petrus Baldus (1327-1400), leerling van Bartolus, professor in de rechten te Bologna, Perugia en Florence, schrijver van een commentaar op het Corpus juris civilis. Het Hs. heeft: Baldim.

6) Het Hs. heeft: hebbende.

7) D.i. robes, rechterlijke pleeggewaden.

8) Nl. aldaar bij Quae Maije.

[p. 395]

men meer innelaegen leijt hoe men meer leggen moet, bovendien het werck van rijs ende steenen, welcke buijten in (den) diepe blijft liggen geabandonneert, maeckt appointement¹⁾ ende accordeert met de santplaeten daer bij ende over liggende, die oorsaecke zijn geweest van de voormelte grontbrexemen, soodat se aen malcanderen coppelen ende hun uniëren ende aanex maecken, soo ende in sulcker vougen dat daer te voren sij u dienst deden wederomme uwen meesten vijandt geworden zijn, welck rijs ende steenwerck niet mogelijck en is op te nemen ende wech te doen deurdien tselve al onder tsant welt²⁾ ende met sande beloopt.

Hoe ghij meer innelaegen leght, hoe de lengte ende het reck³⁾ van uwe stroomen ende neren ende grondtbrexemen langer ende stercker worden ende daerom veul meer costen te onderhouden dan oft ghij den stroom eerst wederstaet, ende int uuijteijnde en ist u niet mogelijcken om doene mits d' excessive costen, die de landen niet en vermogen te vervallen. Int uuijteijnde wert ghij tgheheel lant quijte, gelijckerwijs ghij u zonder uwen cost spiegelen meucht aen⁴⁾ de voormelte van Schouwen. Ick en can anders niet considereren oft overlegghen, sommighe en laeten hun voorstaen⁵⁾ dat de stroomen verloopen zullen ende dat sommige plaetssen oft steden daerbij zullen proficteren, gelijck die van Middelburch wouden de stadt van der Veer ende Vlissingen buijtendijcken⁶⁾, zoo hadden zij de negotie⁷⁾ alleene, maer zij waeren verdeelt. Hadden zij heur meijninghe volbracht, ick zoude mij beduchten dat halff Walcheren soude op dit⁸⁾ pas met innelaegen verloopen ende te niet wesen.

Daer staet een gemeen seggen (ende) proverbium: ‘principiis obsta sero medicina⁹⁾ paratur, cum mala per longas invaluere moras’¹⁰⁾, int beginsel sal men de perijckelen wederstaen ende remediëren, want daer zijn veule ende diversche grontbrexemen die maer en zijn van X, XII oft XX roeden lengte, XII, XIII oft XIIII vademen diep op een leechwater, wat is dat voor een lant als Walcheren oft Schouwen soo wanneer zij anders¹¹⁾ met malcanderen in één contribuatie treden¹²⁾

1) D.i. overeenkomst. Het Hs. heeft: pointemont.

2) Het Hs. heeft: wel.

3) Het Hs. heeft: lengte u het reck.

4) Het Hs. heeft: als.

5) D.i. of sommige beelden zich in. Het Hs. heeft: verstaen.

6) Vgl. blz. 397. Mogelijk heeft dit betrekking op de inlage in 1526 bij Welzinge gelegd, waarover zie Archief Zeeuwsch Genootschap VI (1888) blz. 354 en VII (1894) blz. 272.

7) Het Hs. heeft: negotiatie.

8) Het Hs. heeft: dat.

9) Het Hs. heeft: mederina.

10) Het Hs. heeft: mores.

11) D.i. althans, ten minste.

12) Reeds in 1518 werden er pogingen gedaan om het dijksbestuur van Walcheren meer te centraliseeren. De bisschop van Utrecht, Filips van Bourgondië, benoemde op 28 Juni 1518, in zijn hoedanigheid van heer van Souburg, een tweetal gevolmachtigden om bij den Secreeten Raad te Brussel te bewerken, dat de wateringen van Walcheren in één gemeene watering en contributie van waterpenningen gesteld zouden worden, daar zij onder één dijk waren gelegen, behoudens dijkgraven en gezworens hun kennis, elk in hun bedrijf, zie De Waard, Inventaris van de archieven der besturen van het eiland Walcheren, Middelburg 1914, blz. 482.

[p. 396]

zonder¹⁾ te exprimeren²⁾ ofte te onderscheijden hetzij de Oostwateringe, Suijt-, Noort- oft Westwateringhe? Sulcke vijanden moeten met macht wederstaen worden gelijck als Brabant, Hollant, Zeelant, Vlaenderen, Henegouwe, Artoijs ende andere landen tsamen beter wederstaen hebben³⁾ de vijanden van den lande dan één lant, wesende frontier⁴⁾, apart soude, ende bij faute van dien indien eenich frontierlant⁵⁾ oft stede ingenomen⁶⁾ werde, wildij dan het naest aenstaende lant niet de last (te) moeten lijden ende zoo consequament tot alle de landen gewonnen ende overvallen worden deur discordie⁷⁾. Soo ist⁸⁾ oock in de dijckagie, de buijtenvijandt behoort wel wederstaen te worden uuijt de gemeene beurse ende met gemeene macht, want al waert⁹⁾ datter middeldijcken genouch tusschen (ende) ander landen ende weringe laegen, soo is te considereren: geeft ghij de zee toe, hoe zij meer sal willen hebben ende innestroomen, hoe dan soo oock de lengte van den perijckel meerder ende vehementer worden ende int uuijteijnde niet te remediëren oft curabel gelijck Schouwen als voorseijt is. Nochtans Schouwen waere alsnoch wel te houdenne maer wie zoude de costen connen vervallen ofte¹⁰⁾ willen doen? Het onderhout van Schouwen zoude meer costen dan het lant X jae XX mael weert is. Zij hebben int eerste niet wederstaen ende hebben(t) te zeer laten innecankeren, ende int eerste zoude men hetzelve lant wel met cleene cost hebben gehouden. Hoe ghij met uwe innelaegen meer innedraijt, wijckt ende inloopt hoe u vijandt met meerder ende grooter¹¹⁾ couragie ende macht u aenvecht, bestormpt ende fortse aendoet, want de plaeten vougen hem uuijt te groeijenne ende innewasschen, ende vermeerderen duer¹²⁾ het draijen van de stroomen ende neren, die op u lant vallen ende alle tsant, slijm oft vet, dat se aen uwe gronden affnemen, wederomme de platen daermede beworpen, zulcx

1) Het Hs. heeft: zouden.

2) Het Hs. heeft: expermenteeren.

3) Het Hs. heeft: beter te verstaen hebben.

4) Het Hs. heeft: frontur.

5) Het Hs. heeft: frontuerlant.

6) Het Hs. heeft: ingecomen.

7) Het Hs. heeft: discretie. De auteur wil zeggen: en als gij door dat te verzuimen het verlies van een frontierstad veroorzaakt, komt dit op hetzelfde neer als wildet gij ook het naastdaarbij gelegen land den last der vijanden laten lijden enz.

8) Het Hs. heeft: is.

9) Het Hs. heeft: waer.

10) Het Hs. heeft: ofte te.

11) Het Hs. heeft: groote.

12) Het Hs. heeft: daer.

[p. 397]

is heur maniere, ende zóó ghij uwen inham neempt soo voucht hem de plate sulcx uwen voormelten inham te volgen.

De Mat. behoort voor alle saecken te verbieden generalijcken dat hem niemande zoo stout en make te proponeren in eenige vergaderinge van dijckagie, geschiedende op eenige dangereuse stroomen, grondbrexemen¹⁾ ende vallen, van innelaegen te leggen om redene ende gelijck voorseijt is, jae waer wel rechtelijcken ende prouffijtelijcken op pene van te verliesen lijff ende goet oft eenige ander correctie. Want in zooverre mijnen heere van Beveren, heer Adolff van Bourgoigne saliger, ende Adolff Herdinck²⁾, rentmeester van Zeeland Bewesterschelt, niet en hadde met machte wederstaen tleggen³⁾ van de inlaegen in Walcheren, tlant van Walcheren zoude op dit pas min oft meer jae erger wesen dan Schouwen. Bij mijnen tijde werde gemaeckt het Westersche hoot op Vlissinghen⁴⁾. Die van Middelburch wouden die van Vlissingen met een inlaege buijtensluijten gelijck voren oock geseijt es⁵⁾, ende van gelijcken oock de⁶⁾ polders bij der Vere, maer den voormelten heer Adolff van Bourgoigniën, heere van Beveren, heeft het lant met uuijtstekende hooffden ende bermen sulcx geremediëert, dat hem ten eeuwigen dage⁷⁾ te prijsen is, ende tlant blijft met cleenen cost behouden daer men tzelve met grooten cost zoude hebben geabandonneert.

Opdat ghij claerlijcken ende verstandelijcken meucht verzien de gelegentheijt van een geabandonneert lant, met innelaegen verloren, zoo hebbe ick hier wel willen stellen bij figuere⁸⁾ ende bewijsen het affloopen ende affvallen van den lande van Schouwen beginnende van Borrendamme⁹⁾ tot bij Westerschauen: ghij zijet oock de redene waeromme, te wetene

1) Het Hs. heeft: gronden brexemen.

2) Het Hs. heeft: Heijndrick.

3) Het Hs. heeft: te leggen.

4) Zie blz. 44.

5) Zie blz. 395.

6) Het Hs. heeft: aen de.

7) Het Hs. heeft: ten eeuwidagen.

8) Van deze kaart is geen reconstructie gemaakt, omdat voor zooveel Walcheren betreft verwezen kan worden naar de kaarten voorkomende in het opstel van De Waard, De rand van het eiland Walcheren in 1546 (Archief Zeeuwsch Genootschap 1912) en in dat van Walraven en Polderdijk, De kuststrook van het zuidoostelijk deel van Walcheren in vroegere tijden (als voren 1894), - voor Schouwen naar de kaart van 1540 bij Fokker, Schouwen vóór 1600 blz. 637, alsmede naar eer in hetzelfde werk op blz. 258 voorkomende schetskaart van de grondverliezen, door Schouwen geleden.

9) Zie over de inlagen, bij Borrendamme in de jaren 1477-1568 gelegd, Cau, Geschiedk. bijzonderheden betreffende den polder Schouwen (Archief Zeeuwsch Genootschap 1878 III, derde stuk blzz. 51-85, 105. Volgens hem is ten gevolge van het doorbreken van Schouwen's inlaagdijken in de jaren 1475-1559 verloren gegaan een oppervlakte van 3100 Schouwsche gemeten, dat is ruim 1291 hectaren. Vgl. verder het overzicht der dijkbreuken, vallen en andere zeerampen, aan Schouwen overkomen van 1288 tot 1600, bij Fokker, Schouwen vóór 1600, blz. 37 vlg.; alsmede A. Moens van Bloois, Het dorp Borrendamme, in den Zeeuwschen Volksalmanak voor 1836, blzz. 75-78.

[p. 398]

dhalffmaensgewijse¹⁾ ten landewaerts innestroomen ende wederomme, Orisant²⁾ ront daerinne uuijtwassende ende aenwerpende, soodat den stroom van de Schelt daerinne vehementelijck van ebbe instroompt, principalijcken op groote opperwateren³⁾, ende wederomme van vloede maer uiet soo vehement (als) met d'ebbe, twelck apparent is deurdien de vallen meest vallen op een leech ebbe. Bij de passere meucht ghij wel overleggen dat de distantie is lanck wel bij de 2½ mijle, maeckende⁴⁾ wel 3500 roeden, sonder noch de inhammen van de innelaegen die met houcken int lant loopen. Hoe waert mogelijck met uuijtstekende hooffden tselve te remediëren ende dat op een diepte van XV, XVI, XVIII oft XXV vadem op een leechwater? Waer zoude men tgelt haelen? Oock en zoude Schouwen soo veul niet weert zijn als de cost bedragen zoude. Die van Schouwen en cunnen heur inlaegen, die zij jaerlicx maecken, niet betalen met gelde maer bij faute van gelde dijcken al met billietten, twelck vreemt is te verstaene, zullen daeraff hiernaer breeder schrijven.

Bij dezelffde kaerte meuchdij oock zien hoe Rammekens uuijtsteeckt met een plate dwingende den stroom op Vlissingen, daer die van Middelburch oock geerne innelaegen leggen zouden willen, maer ick hope zij hen luijden spijgelen zullen aen die voormelte van Schouwen. Commen zij eens aen innelaegen te leggen, ick beduchte mij datse vaeren zullen min oft meer als die van Schouwen, die telcken twee jaere ofte drije een hoop lants uuijtslaen moeten. Maer altijts ten can niet schaden tegens sulcke perijckeloosche affgaende gronden slaepers te maecken, gelijck die vant Hontsbosch gedaen hebben ende henluijden zeer wel te passe gecomen is op Alderheijligenvloet anno LXX, om op sulcke verloopen tlant te versekeren, maer altijts moet het voorlant ende het oude werck onderhouden worden, cost wattet cost, mits redenen voorenverhaelt ende naerder breeder verhaelen sal.

1) Het Hs, heeft: de halffmaensgewijse.

2) Een schor tusschen Noord-Beveland en Schouwen in de Oosterschelde gelegen; ofschoon in 1361 ter bedijking uitgegeven aan Wouter van Heemskerk, bleef het onbeverscht; in 1580 lag het nog steeds onbedijkt, het was toen 2400 roeden lang 200 roeden breed en bezet met stellen (vlucht bergjes voor de op het schor grazende schapen), Hollestelle, Geschied- en waterstaatkundige beschrijving van Noord-Beveland (Archief Zeeuwsch Genootschap 1883) blz. 85.

3) Het Hs. heeft: opwateren.

4) Het Hs. heeft: maecken.

[p. 399]

Verclaringe van avontueren, prouffijten ofte schaede, die gelegen is int vercrijgen van de gorssen ofte aenwassen om die ter dijckaegie te brengen.

Die uuijtergorsen ende aenwassen hebben, vercrijgen ende toemacken wil, bijsondere opte zoute stroomen ende diepten, moet dat doen met groote costen als met stoppinge van diepten, creecken, makinghe van dammen, slooten ende de onderhoudinge van dien op de stroomen ende groote ijsgangen, daerdeur men die doen visiteren ende repareren moet, mits welcke oncosten luttel prouffijts daeraff overt ende in de handt blijft.

Ende die luijden, die dezelve gorssen in pachte nemen, zijn veel arm, hebben dijckwils verlies van beesten ende schaepen mits de onversiende vloeden ende stormen, daeromme zij zelden wel betalen connen.

Indien men dezelve wil besomerdijcken, dat cost oock veel mit dijcken, slooten, sluijskens te leggen ende anders, die gemeenelijcken jaerlicx, mitte groote storm ende hooghe vloeden lichtelijcken ingaende, groote gaten maken dat alle jaere cost te repareren ende t' onderhouden.

Ende indien die vrouch inbreecken, zoe verliest men de reste van de vruchten mits dattet gras besout¹⁾ ende beslijmt²⁾, zoedat de beesten daer niet eeten en willen ende moeten die huijsluijden ander weijden soucken.

Als dezelve gorssen bereet gemaeckt zijn om te bewinterdijcken, zoe behoufft³⁾ men die wel te doen visiteren bij luijden hem dies verstaende ende advijseren hoe men die dijcken verzeeckeren ende leggen zal mogen, dat oock veel aenheefft, bijsonder alsser veel medeelders zijn, eer men die tot een goede ende eendrachtighe concluijsie can brengen, want één warrevogel maeckt (er) veel gaende.

Dat gedaen, om den dijck te besteden ende te maecken moeten die uuijtgevers hebben eenen dijckgrave met zekere dienaers tot zijne assistencie, VIe ofte VIIe heemraeden, een waersman, een contrebouckhouder, een lantmeter ofte twee ende een bode ofte twee, die elcx heur salaris hebben moeten om met groote naersticheijt, pijne ende arbeijt dagelicx de toesicht te hebben opte aennemers ende arbeijders, twerck te visiteren ende in diversche gebreken dier opcommen te voorsien.

Ende indien zij bij des in gebreecke zijn, zoe en mach dezelve dijckaegie geenen goeden voortganck (hebben) noch (tot) egeenen goeden eijnde ende perfectie commen.

1) Het Hs. heeft: besouten.

2) Het Hs. heeft: beslijnt.

3) Het Hs. heeft: behouff.

[p. 400]

Ende indien men de somer zoe laet passeren ende slaeter mede in de winter, dat en compt niet alleene tot perijckel maer dick tot verlies van de dijckaegie ofte ten minsten tot dubbelde costen ofte meer.

Die twerck aennemen zijn luijden van alderhande soorte ende van diversche quartieren, deen volcompt zijn voorwaerden heel, dander halff, den derden loopt wech, ende moet men¹⁾ mitsdien huerluijder aengenomen wercken andere weder besteden, die somtijts zoe licht zijn als dandere, zoedat men een werck twee- oft drijemael besteden moet; ende aen de dijckers zoe wechloopen es luttel verhaels.

Ende mits dat den arbeijder veel meer winnen wil dan hij plach, zoo veel te meer cost de dijckaegie.

Daer men den dijck meent op een goede vaste gront te leggen, zoe wert die onder weeck, glat, spierich oft daerich dat hij schiet²⁾ zoedat een roede dijckx, besteet om twee oft drije penningen grooten, cost dick twee-, drije- ofte viermael meer.

Bevint men twerck sandich, dat en mach gheenen goeden, vasten dijck maeken noch twater wederstaen

Geraeckt men (in) een nat jaer en kan men twerck niet voorderen, ende bijsonder int voorjaer als men die kaeden ende haechkaeden eerst leijt, ende cost alsoe de roede dijckx twee- oft drijewerff meer dan oft een drooge somer waere.

Isser luttel voorlants oft geen goede zoeden, zoe moet men den dijck becrammen ende besteecken met gleuij.

Ende men moet verwachten de schuijeringen ende grontbrexemen, die lichtelicken bij de neeren van de stroomen commen. Ende moet men in dien gevalle den dijck bebarmen, houden met hooffden, duijckeldammen ende anders, tot groote costen, dat dick oock luttel baet.

Men moet sluijsen hebben mit goeden affganck ofte waterloesinge, die dick aventuerlick vallen te leggen, sinckende oft³⁾ die te hoege ofte te laege leggen als men raeckt een derrighen ofte weecken gront.

Ende dan moet men⁴⁾ hebben bruggen, wegen ende wateringen, dat al cost.

Indien hangende de dijckaege dan bij groote tempeesten ende onweder de kaede innebreecken zoedat de dijckers gheen werck crijgen en connen, zoe wert dat werck daermede zeer verachtert⁵⁾.

Item indien bij tempeeste denzelven dijck eer die opgemaeckt is deurbreeckt, ofte zijnder groote geulen die men overgaen moet die ontspringen, zoe worden dezelve geulen daerdeur veel quaeder, dieper ende costelicker te stoppen dan te vooren, gelijck men tot diverse plaetsen gesien heeft,

1) Het Hs. heeft: moeten.

2) D.i. zoodat hij onderuit schiet. Het Hs. heeft: daer hij schiet.

3) D.i. indien.

4) Het Hs. heeft: dan moetende.

5) Het Hs. heeft: verachter.

[p. 401]

bijsondere als tlandt van Moerkercken¹⁾ mitte Westmaze gedijckt ende de Maeze overgegaen wort, aldaer de Cathuijsers verdijckten op ontrendt II^c margen landts veertichduijsent oude (schilden)²⁾ die maecken tzestichduijsent gouden guldens, daeromme zij veel van heurluden andere goeden moesten vercoopen ende belasten, zoedat eer zij meester warden van dezelve dijckaegie elcke marge hem stondt boven de IIII^c guldens dies geen tachtich weerdich en was, ende d' heere van Moerkercke wasser genouch mede bedorffen³⁾. Daerbij men sien ende mercken mach tprouffijt ofte schaede die degeene, die alle de voorseijde oncosten geleijt ende gedaen hebben, dick bevinden.

Item valt dickwils, overmits dat int⁴⁾ voorjaer als men de dijckaegien begint⁵⁾, dat ontrendt tbeginsel van Meerte es, dat het coudt ende nat ende zeer windich es ende in de zomer zeer warm ende heet, dat degheene die dagelicx de toesicht op de voorseijde dijckaegie hebben ende begaen moeten vóór de perfectie van dien⁶⁾ in groote zieckten ende cranckten commen, daer zij dick mede gaen strijcken, latende haere kinderen mitte zelve dijckage belast.

Genomen dat de dijckaege redelijck wel gaet, zoe en weten dieghene die gedijckt hebben niet waer zij bij cavel vallen zullen, daerinne oock veel aventuijers ende perijckels gelegen is mits blicken ende onlanden, die geen halff ofte III^e deel ofte IIII^e deel gelts waerdich en zijn ende nochtans gelden ende cavelbaer zijn als⁷⁾ de beste landen. Die bedijckte landen alsoe gecavelt zijnde moeten dan geeffent, begreppelt ende besloot worden ende dan te zaede brengende, dat oock groote toesicht behouft ende veel cost.

Ende alle de voorseijde costen ende perijckelen gepasseert zijnde, moet men daventure verwachten ofte 't zal cooren willen dragen dan niet, mits de silte ofte zouticheijt die uuijtslaet, tgewormte die tzaet opeeten, ende diergelicken, ende indien⁸⁾ men tzelffde verpacht ofte men⁹⁾ betaeldt zal worden, mits dat de pachters oock moeten verwachten de inconveniënten voorseijt, want en heeft de pachter geen gewas daer hij vóóraff leven moet met wijff, kinderen, knechts, paerden ende anders, zoe en can hij zijn lantheer niet betaelen. Oick mede in nieuwe landen commen zelden metten eersten rijcke pachters.

1) Ter bedijking uitgegeven door Arend van Rosendael aan Lodewijk van Praet, heer van Moerkerke in Vlaanderen op 26 Mei 1437, zie Van der Aa, Aardrijksk. woordenboek i.v.

2) Zie blz. 116.

3) D.i. genoegzaam mede geruïneerd.

4) Het Hs. heeft: dat ment int.

5) Het Hs. heeft: beginckt.

6) Het Hs. heeft: van den.

7) Het Hs. heeft: alst.

8) Het Hs. heeft: indient.

9) Het Hs. heeft: hij.

[p. 402]

Alevenwel moet men den dijck repareren ende onderhouden met sluijsen, wegen, wateringen, ende daertoe hebbene dijckgrave ende heemraeden ende andere die goede toesicht op all hebben, dat al cost.

Is daeromme wel claer datter groote sorge, cost ende perijckel int gundt dat voorseijt is gelegen es, want alst al geaventuert ende gedijckt es coopt men veel betercoop ander verseeckerder bedijckte landen, daer men dexperiëntie aff heeft wat goet dattet zijn meester doen kan, dan men in dese nieuwe landen onseecker is ende verwachten moet.

Daeromme ist voor den eijgenaer van dezelve gorssen veel zeekerder ende prouffijtelicker, zoe verre hij aldaer heerlijckheijt ende thienden heeft, die uuijt te geven op een redelicken erffpacht ofte jaerschot dan diezelve te repaereren,¹⁾ te dijcken ende te verwachten de perijckelen ende aventueren voorseijt, bijsonder voor princen ende heeren, als men hier voortijts gesien heeft bij tijden van den grave van Hollandt ende Zeelant ende andere particuliere vasalen ende heeren, als van Voiren, Putten, Strijen ende andere, die hoewel sij machtich waeren heur zelffs gorssen te bedijcken hebben nochtans tzelve gelaten, maer die uuijtgegeven in der manieren als boven, daeromme heure renten ende goeden in veel quartieren aldaer noch zoe goet zijn.

Want dezelve alsoe uuijtgegeven²⁾ (zijnde) degeene die de oncosten van stoppinge van creecken (ende) dammen doen willen, die avanceren diezelve gorssen dat die dijckbaer worden in XX ofte XXIIII jaeren, dat sonder dezelve costen niet geschien en zoude in L, LX ofte LXXX jaeren, ende, den heere³⁾ daerin reserverende zijn jurisdictie ende thienden, augmenteren⁴⁾ zijn heerlijckheijden, landen ende renten, alsoe hij bij de thienden meer prouffijts consequeert dan oft hij die vierde ofte V^e morge vrij daerinne zelve bedijckte, alsoot hem te vooren bedijckt, geëffent, gesloot, geploucht, gesaeijt, gebonden ende aen hoopen gestelt wort, omme dat alsoe te vercoopen oft in zijn schuere te voeren zonder eenige cost daeraff te hebben van dijckagen, reparatiën off anders.

Als men onder anderen sien mach int Nieulant van Strijen groot ontrent VII^c morgen, uuijtgegeven int jaer XIIII^c LXI om XXXVII croonen tot XXIIII stuvers tstuck off daerontrent tzjaers, dat bedijckt werde int jaer XIIII^c LXXXIIII tot zeer groote cost als tot noch toe geweest⁵⁾ is, aldaer de keijser zijn thiende heeft geldende V, VI, VII^c guldens tzjaers, ende die tlant hebben geven om de onderhoudenisse van de dijcken aldaer jaerlicx die meeste tijt gelt toe, ofte ten minsten ontfangen daeroff zeer weijnich boven de oncosten; et sic de aliis.

Ende indien bij tempeest ende groote vloeden ofte stormen dezelve

1) Te lezen: recouvreren?

2) Het Hs. heeft: uuijtgegevende.

3) Het Hs. heeft: bij de heeren.

4) Het Hs. heeft: augmenteerende.

5) Het Hs. heeft: geweten.

[p. 403]

bedijckte polders namaels weder inbreecken, zoe en heeft men niet alleene de schaede van huijsen, coern, beesten ende anders die daerdeur verdrincken, maer indien men die weder dijcken ende recouvereren wil, zoe heeft men dan soe veel costen als of men d'zelve landen weder bijnae van nieus dijckte ofte cofte, daertoe een man een goeden buijdel met gelde wel gereet behoort te houden, oft bij gebreecke van gelde zoude hij zijn lant ende alle de voorleden gedaen costen quijt wesen

Ende dezelve landen alsoe weder bedijckt zijnde, zoe heeft men zelden weder vruchten daeraff in de eerste III, IIII, V ofte VI jaeren, als men nu in diversche polders bij de inundatie in den jaere XXX ende XXXII bij experiëntie gesien heeft.

Daeromme finaelick, die welberaden is zal de voorseijde periculen schuwen alsoe men veel meer siet ende bevindt¹⁾ daermede verdorven dan gevordert; ende men en derft gheen perijckel off verlies soucken, het compt meer dan genouch²⁾ van zelffs.

1) Het Hs. heeft: bewindt.

2) Het Hs. heeft: meer genouch dan.

Keure van dijckdilven³⁾ lancx eenige oude dijcken, die met eenige nieuwe dijckaegie vooren an drooge gedijckt werden.

De dijckdilve zal men besteden lancx den ouden dijck gemeenelicke van 10 voeten wijte, 4 voeten diepte, 5 voeten blijvende in den boom, die aerde aen beijde zijden op 2 voeten van den cant, die diepte even deurgaende te maecken ende tpeijl te nemen uuijt den oostkant, daervan men pleech te betalen 6 grooten Vlaems van de roede.

3) D.i. de langs de oude dijken ter afscheiding gegraven slooten. V.

Van wateringen.

Men besteedt gemeenlick die wateringe ter keure van 12 voeten wijte, 12 voeten diepte, 6 voeten blivende in den boom, die aerde aen beijde zijden op evenveel⁴⁾ 2 voeten van den cant, die diepte even deurgaende behalven bij de sluijse, daer men die voormelte wateringe altijt dieper ende wijer behoort⁵⁾ te delven om twater te badt ende eer te loosen na den eijsch van de groot ofte cleijn nieulanden, daervan men plach te betalen 9, 10 ofte 12 d.⁶⁾ Vlaems.

4) Te lezen: evenwel op?

5) Het Hs. heeft: behoor.

6) D.i. denieren. Een groot of denier Vlaamsch = 2½ cent.

Van nieuwe wegen ende wechtdilven te maecken ende besteden in niueuwe dijckaege.

Men besteedt generalick nieuwe wegen in nieuwe landen te maecken, rechte uuijten cruijce⁷⁾ geleijt ter breete van 18 voeten Putscher mate,

7) Het Hs. heeft: buijten crijce.

[p. 404]

even breet deurgaende, daer hij zoo breet niet en is zoo breet te maecken, ende men zal beijde de wechtdilven aen wederzijden gelegen delven elck boven wijt 8 voeten, diep 4 voeten, de aerde uuijt beijden zijden der slooten commende d'een helft op den wecht ende dander helft op tlandt werpen 2 voeten van den kant, ende zal elck sloot voorseijt blijven in den boom hebbende 3½ voet, die aerde op den wecht comende te slechten ende te effenen int midden van de wecht thoochste¹⁾, daervan men plach te geven van de roede 4 oft 5 grooten Vlaems.

1) Het Hs. heeft: hoochste.

Van scheijtdilven²⁾, middeldilven, hooftdilven.

Scheijtdilven ma(e)ckt men gemenelick ende men delftse³⁾ boven 6 voeten wijt, ende diepe 3½ voet ende 2 voeten in den boom blijvende, daeraff dat men pleech te geven 2¼ grooten van de roe, ende eer mense delft zoe kielt⁴⁾ mense.

De middeldulfkens delft⁵⁾ men gemeenelick van 2½ voet wijte ende 2 voeten diepte ende eenen voet in den boom blijvende, daer men aff pleech te geven van de hondert, twelck is 10 roeden lanck, 5 d.; ende dese dilfkens worden geleijt, deen van den anderen daer die meetkens tusschen liggen, ter breete van 4 roen.

De hootdilven maeckt men ende delft⁵⁾ men gemeenelick van 4 voeten wijt boven, 2½ voet diepte ende 1½ voet in den boom blivende, daer men aff pleech te geven van de hondert, twelck 10 roeden es, 9 ofte 10 grooten Vlaems.

Ende alle deze dilven oft slooten worden rechte metter lijnie affgeschooren.

2) D.i. scheidingsslooten. V.

3) Het Hs. heeft: delf se.

4) Het Hs. heeft: kiel.

5) Het Hs. heeft: delff.

5) Het Hs. heeft: delff.