Tractaet van dyckagie

[p. 1]

[Tractaet]

[Eerste boek]

Het eerste boeck sal inhouden ende verclaringe doen hoe dat men uuijt ofte van den watere, daer stroomen over de slijcken zijn stroomende ende nemmermeer drooghe en ebben, sal winnen ende landt maecken ende die slijcken doen hoogen, begroessen ende tot corenlande brenghen tot dijckens toe met eenen loffelijcken¹⁾ winterdijck, daer het welvaren ende prouffijt meestendeels van desen Nederlanden aen hanght.

Eerst om onse materie, die wij voorgenomen hebben, te beschrijvene ende eenpaerlijcken ten eijnde voorts te varenne, soo moet men voort eerste considereren, oversien ende visiteren hoe de stroomen zoe van vloede als van ebbe uuijt- ende innegaen, waer de meeste stroomen van ebbe ende van vloede eerst innevallen ende meest cracht doen, ende principalijcken waer de vloeden van diversche diepen malcanderen rancontreren ende ingemoeten comen, dwelck men gemeenlijck in stijl van dijckagie seijt aggeren, alwaer alsdan proffijt es soo lange de gront gevisiteert uut den stroom ten lande waerts oppe totdat men 't waeter ondiepst ende tlandt hoochste vindt. Op dwelcke hoochte van lande men beginnen ende zoo vele cost doen moet, dat men aldaer ende buijten den stercxsten stroom laet sincken een quaeden beijntele ofte andre groote undren²⁾ ofte andre wijnschepen van boven den Rijn affcommende welgelaeden met sooden. Welck schip ofte schepen subijt bewassen ende beworpen sal met slijck, dat geerne int ebben naer de diepte aff soude willen, met oock het slijck (dat) uuijt de diepte aen tlant sal willen stroomen, - want zoo ick verstaen mach hebben soo is de polder van Bonavonture bij Strijen eerst aengewasschen deurdien daer een schip, gelaeden met sooden om aen den dijck van den lande van Strijen te voerene, bij fortune gesoncken was, - aen welcke hooginge van den schepe terstont het riet, seggen, biesen ende ander groente wassen sal. Hebbende dan de groese voormelt boven het leech water, zoo sal men daeraen wercken .....³⁾ cruysdammen

1) Het Hs. heeft: loofelijcken.

2) Waarschijnlijk corrupt voor: (h)unaren. Huedenaer, hoedenaer komen voor als bijvormen van: hoede, huede, hode; een klein vrachtschip, ook: jacht, boeier, zie Verdam Mnd. Wdbk. i.v. hoede. De letter h wordt in het Bredaasch taaleigen meestal weggelaten, zie Hoeufft, Proeve van Bredaasch taaleigen, blz. 215, 216.

3) In het Hs. oningevuld gelaten.

[p. 2]

loopende ende streckende op sulcke winden als den stroom lancx ofte dwers zijne cracht neempt ende dat uuijtwijst, want gemeenelijcken de stroomen loopende over de slijcken d'een getijde wechnemen van vetticheijt dat sij die voorgaende getijden hadden gewonnen ende zoo doen oock rechiproce die ebben vallende over deselve¹⁾ slijcken in vougen dat die niet wel hoigen, begroesen noch met gors bewassen en connen, zoo ick tzelve hebbe bevonden op de gorsingen van mijnen heere den Prince van Oraignien onder Steenbergen, genaempt Cakeloo ende de Tobe, op welcken gorsingen ick gemaeckt ende geleijt hebbe eenen dam lanck bij de negehondert Putse roeden, loopende oost ende west, de Dindelle noortwaerts, wesende eenen vetten Hollantsche stroom, ende de Steenbersche vliet, wesende een groen Seuws mager water, zuijtwaerts, welcke Vliet altijts bij de anderhalve ure eer²⁾ innevloede dan de Dindel voormelt, ende soo overvielen de voormelte stroomen ende wateren van de Vliet over den slijcken voornoemt naer de Dindelle, in sulcker vougen wat ons de Dindel van vetticheijt d'een getijde gegeven hadde tselve wierden wij wederomme quicte met den voormelten overvallende vloet van den Vliet, ende blijck dagelijcx merckelijcken dat aen de noortzijde het landt hooger is door 't leggen van denzelven dam dan het oude gors van den voormelten Vliet, verbreijdende ende extenderende³⁾ hem het landt ende slijck zóó van dage te dage dattet onloofelijck schijnt te sijne, ende den aenwas aen die zuijtzijde uut de Vliet compt spaerlijcken bij, zoo ghij bevinden zult ende verstaen uut de naervolgende figuere⁴⁾.

Het is clair ende notoir dat alle impessementen aenworpinge maecken, soe men dagelicx bevindt in de revire van Breda ende andre reviren dat, zoo wanneer de mosselschuijten huere vuijlten ende overgebleven oude mosselen over 't boort in de riviere werpen ende deurdien aen malcanderen gecoppelt hangen, nochtans datter grooten stroom deur gaet ende een groote ebbe affvalt, niet en connen verdrijven noch uuijtschueren, daer groijen aff plaeten midden in de diepten als eijlandekens, bedervende soo deselve diepte ende riviere, maeckende zoo twee diepten die van de schippers quaet zijn om vindende; sulcke mosselworpers behooren wel dapperlijcken gecorrigeert te werden.

Ick hadde gaerne gesien dat men den voormelten langen dam geleijt zoude hebben lancx het voornoemde diep op het suijden ende hoochste uuijterste gors, maer ten mocht mij niet gebueren ende dat deur diversche opiniën van menschen, die misselijcken sulcx niet vele gehandelt en hadden, zoodat men considereren mach wat gelooff een iege-

1) Het Hs. heeft: derselver.

2) Het Hs. heeft: eerst.

3) Het Hs. heeft: exterende.

4) Zie figuur 1.

[p. 3]

lijcken in zijne neringe, vocatiën¹⁾ ende hanteringe behoort te hebben, want hadde de voornoemde dam sulcx gelegen. soo soude alsoowel het gors besuijden den dam aen de Vliet het Hollants vet gehadt ende daermede gehoocht hebben, twelck men nu met den voornoemden langen dam affgedeijlt ende afgeweert heeft. Daerenboven zoude de voormelte lange dam moeghen dienst gedaen hebben int dijcken van de gorsingen tot een cade, nu salt aen de noortzijde vet ende aen de zuijtzijde op de Vliet bijcans de helft van den lande mager blijven.

Omme voorts te continuërene ons voorgaende materie van het sincken van den schepe, het beworpen ende begroesen: de cruijsdammen daeraen uuijtgebrocht ten diepewaerts doen veel prouffijts besondere daer de stroomen lancx de slijcken zijn stroomende, welcke stroomen zoo van ebbe als van vloede het vet daer aengeworpen wederomme wechnemen ende vervremden, d'welck de cruijsdammen beletten ende de stroomen van ebbe ende van vloede van de slijcken weeren ende keeren breeckende heur crachten. Daeromme moeten de voormelte cruijsdammen liggen soo wel van ebbe als van vloede niet recht uuijtstekende maer noes loopende den water wat toegevende, die welcke soo geleijt niet seer en neeren noch en stroomen, wijsende den ganck van den water een ander gewest²⁾; oick dat daerinne versien moet zijn datter zoovele jaer voor jaer geleijt worden als die distantie ende lenghte uuteijscht ende bewijst. Ick spreke ende drage de meeste moet om bequame aenwasschen te maken van Hollandt ende andere landen liggende op diversche rivieren ende die daeraen zijn palende ende limiterende als de Rijn, de Mase ende die veel vets affbrengen deur de dicke³⁾ vette wateren affcomende op groote regenen, veel meer dan van Zeelandt ende⁴⁾ van Vlaenderen ende die de zee te nae liggen, daer niet dan mager sout water aff en compt, hoewel nochtans die oock aenwasschen hebben maer commen lancxem ende spaerlijcken bij. Van den voormelten cruijsdammen zal u bij dese figuere gedemonstreert werden de gelegentheijt om tzelve te verstaen⁵⁾.

1) Het Hs. heeft: vacatiën.

2) Het Hs. heeft: geweest.

3) Het Hs. heeft: dijcken.

4) Het Hs. heeft: eenige.

5) Zie figuur 2.

Uutlegginge op de voornoemde caerte.

De schepen aldus gesoncken zijnde sullen u benemen dat het slijck, onder 't water liggende ende geerne zoude aenwassen, niet wechstromen en sal mogen, ende dezelve schepen zullen beworpen terstont met sant ende slijck hoogende aen wedersijden soo van westen ende oosten, soodat het selve slijck terstont als de sonne dat beschijnen mach sal begroesen ende aenwasschen.

[p. 4]

Terstont, dat gedaen, coppelt ghij den aenwas aen malcanderen tusschen de gesoncken schepen, loopende soo verre oost ende westwaerts uuijt als het slijck voor tleggen van den dam verdragen mach, zoodat dan terstont 't noorden van het suijden besloten zal wesen dat het water van den eenen diep tot den anderen niet en zal mogen overstromen ende het vet daerop geworpen wedernemen, want hoewel dat oijck de stroom van zuijden ten noorden niet en stroomde ofte van noorden ten zuijden, nochtans zoo is deur de natuerlijckheijt de wint de meester van den watere, want is de wint noorden zoo moet het water ten zuijden overstromen over 't slijck niet sonder wechnemen ende wechspoelen van den voormelden slijcke, et consequent van den suijden ten noorden ende soo op ander winden.

Dair den meesten stroom van ebbe ende van vloede gaet, dair moet ghij de meeste hoofden van ebbe ende vloede uuijtsteken noesch van ebbe ende vloede, ende midden moechdij wel rechte dammekens maecken want de duijckeldammekens noes van ebbe ende vloede nemen meer linghte ende daerom loopen zijluijden tot groote cost.

Maer is de distantie lanck ende dat ghij cont bemercken dat dairdeure d'ebbe ofte vloet wederomme nair tslijck¹⁾ vallen wil, soo salt van noode wesen op sulcke vallen van watere wederomme duijckeldammen uuijt te stekene hoe noesscher hoe beter, leggende midden oick altijt een recht dammeken.

Dair de vloet niet en gaet ende datter landt aen landt wasschen wil en derff men mair duckelle rechte cruijsdammen uuijtsteken, worpende tusschen beijden sooden, segspieten ofte rietspieten, ist int versche water laetende vrij vele stallen steecken omme botfuijcken te setten d'welck grooten aenwasch aenbrengt. Wildij de visscherijen verhueren, maeckt cleijne verhueringe, soo muegender vele steecken, vier visschers hebben meer machts²⁾ om rijs te coopene dan eenen armen hals.

Hoewel hier den dam loopende oost ende west int midden leet, dat moet³⁾ in de eerste aenwassche soo wesen want alle slijcken wasschen aen deen zijde van den stroom aen ende zoo moeten zij een middel hebben, ende opt middel begonst maeckt men de gorsingen lanck ende breet nair tleggen van den dammen op heure stroomen, diewelcke onder het water comen sullen en heur selven verliesen, ende soo mach men dan de dammen verleggen nair den eijsch van den stroom, creken ende guelen die deur het coppelen van deen gors aen andere verloopen zoude moghen.

Als dan nu het voornoemde worpen ofte sincken van den schepen ende tmaken van den cruijsdammen zoo vele geproficteert heeft dat het slijck met groese ende ruijchte bewasschen ende begroest is, soo moet men voorts sulcx continuëren op diversche ende gelijcke andere bequaeme

1) Het Hs. heeft: nair slijck.

2) Het Hs. heeft: machs.

3) Het Hs. heeft: moete.

[p. 5]

plaetsen daer de slijcken onder ofte ten leeghwater alleenlijck heur bloot geven. Blijft er water, soude proffijt wesen van die lange vuere wijnschepen gesoncken, van de lancxte die men vint, als voorschreven is, ende zij en connen niet te smal wesen. Op de slijcken soude men goede cleijsooden vletten ende dairaff maken ende in ordene setten van eenen voet hoochte ofte anderhalven voet Putsche mate duckele cruijsdammekens, nair den eijsche altijts van den stroome, vloeden ende ebben om die daertegen te stuijtene, diewelcke, alsoo tslijck gehoocht zijnde, sal men dezelve cruijsdammekens dairnair mede hoogen ende groeven totdat sij tot groese ende slijck gecomen zijn, welcke groesen men alsdan met langer dammen aen malcanderen coppelen, bewercken ende verheelen sal, overgaende de deurgaende creken die daer tusschen beijde vallen zullen, welverstaende dat men de creken die niet deur en gaen maer met de dammen gecraecht zouden zijn open sal laten om twater uut den gorsen te lossen ten diepe waert, hetsij oost, west, zuijden ofte noorden, want opende affgaende wateren bringen aenwasschen bij en staende blijvende gesloten wateren en connen niet aenwasschen maer vercouwen het landt, leggende ende werckende de voormelte dammen van ebbe ende van vloede ende aen malcanderen geheelt om tusschen beijden geen schueringe te maecken, zoo u oock dese naervolgende figuere demonstreert¹⁾.

Ende alsoo geen gorsen ofte slijcken begroesen en zullen ende bewasschen die met den watere gelaeden staen, soo ist proffijtelijck datter creken int gors sijn ende hoe meer creecken hoe meer aenwassch, soo verre het geen deurgaende creecken en zijn, want deur de creken zij hen moeten drooch suveren ende waterloos maken om met een sonneschijn heur nature te nemene ende te verwerremene, waer deure de groesen dan wasschen²⁾ soude, oick want men bevint gemeijnelijcken dat int bedijcken van den nieuwen landen het beste lant van erve ende diepte van cleije gemeijnelijck valt op de steijle creecken ofte kreecxkens; ende op de diepten ende creecken die vlack affcommen sal men gemeijnelijcken vinden het lichste lant ende santachtich, diewelcke dan met het worgen ende cragen van de selve diepten ende vlacke creecken sullen int eijnde oick steijle creecxkens mogen worden. Ick hebbe wel op gorsingen ofte schorren geweest daer geen creecken en waeren ende nochtans het schorre met waeter gelaeden stont, daer ick sloten ende dilfkens gemaeckt hebbe om daerdeure twater³⁾ te brengen ende te doen afloopene ten diepe waert ende soo creecken maeckte, principalijcken daer groote blijcken ofte pannen laegen, die het gevoechelt ophielen met heuren polsen ende vlueken ende oock de vogelaers gemaeckt hadden om te voghelen, 'twelck men die

1) Zie figuur 3.

2) Het Hs. heeft: van wasschen.

3) Het Hs heeft: te wateren.

[p. 6]

vogelaers niet en behoort toe te laten. Ick segge alsnoch geen slijcken en sullen begroesen ofte lichtelijck begroijen, die niet somtijts drooch en liggen ende het sonneschijn en mogen genieten ende daerdeur verwermpt worden.

De voormelte duijckeldammen moeten ten minsten wesen onder in de zaete thien Putse voeten hooge anderhalven voet, boven blijvende drije voeten aen wedersijden evenveel beloops gemaeckt ende gevlet van enckele taije soijen onder twater, ende sal de voormelte duijckeldam sonderlinge geen letsel hebben van den ijsganck. Men moet oock considereren ende aenmercken hoe leech het slijck onder het leechste ebben ende water leet, een voet, twee voeten ofte drije voeten, zoo moet dan den duijckeldam op het alderminste altijts eenen voet boven twater comen ende soo soude de voormelte duijckeldam op den eenen voet diepte van watere moeten hebben twee voeten hoochte, op de twee voeten drije voeten. Als nu elcken voet hoochte heeft twee voeten druijpens zoo soude deselven duijckeldam genoech vlacte ende beloops hebben om soo veel hoochte van watere te wederstaen, want de meeste hollicheijt ende cracht van watere compt op het hoochste watere, alsdan de voormelte duijckeldam geheel werm ende lauw¹⁾ onder het water liggen soude. Neempt nu de voormelte duijckeldam op drie voeten hoochte²⁾ moet het druijpen volgen aen wederzijden ses voeten boven, blijvende twee voeten tsamen in de saete, de twee voeten hoochte thien voeten ende drije voeten hoochte viertien voeten. Daer is een gemeijn seggen onder de dijckers dat zoo wat dijcker zijn besteck³⁾ volvoert die moet hangen, soo moet men uutsien dat het besteck wat rijcker⁴⁾ gemaeckt worde, want ick hier maer en segge het uuijterste dattet wesen moet: de voornoemde duijckeldam gesoijt met een dobbel saet ende met zooden zoo wel de cruijne als het beloop, elcke soode van sesse duijmen dicke wel loffelijcken ende dijckelijcken geset ten minsten den eenen voet, die boven het hoochwater uuijtcompt, ende voorts nederwaerts, men den dijck voorschreven besichtigen⁵⁾ mach met bespreck, dat men d'aennemers geen gelt geven en sal, den dam voorschreven is in zijne volle keure ende besteck volmaeckt, ten waere oft de voormelte duijckeldam sulcken lenghte hadde dat den aennemers niet mogelijck en waere soo lange te vertouvene bij faulte van victuaillie ofte cost; in sulcken gevalle sal men henluijden van XX, XXX oft XL roeden betaelen de twee deelen volmaeckt zijnde, houdende altijts inne een derdendeel voor de voldoeninge ende volvoeringe van heur besteck te volmaeckene den geheelen dam op sulcken preficxen tijt als men henluijden ordonneren sal ende dat ten

1) Het Hs. heeft: laiele, op een andere plaats leest men: de ‘vingerlingen liggen werm ende lauw uuijte winden.’

2) Zie figuur 4.

3) Het Hs. heeft: besteckt.

4) Te lezen: ruijmer?

5) Te lezen: besteden?

[p. 7]

lancxten uijtgaende Meije omdat¹⁾ de sooden sluijten ende begroesen zouden mogen. Tot het maecken van sulcken werck ende dammen en dient niemant beter dan de Hollanders met hueren schuijten ontrent den Kinderdijck, Alblasserdam, de Lecke en Leckercke woonachtich ende oijck dairontrent. Dit is hier gesproken van slijcken die op een leech water niet drooge en vallen.

Om dan voirder het lant te winnen ende het slijck te doen hoogene, als ghij soo veel gewonnen hebt dat de voormelte eenen voet hoochte bijcans effen tslijck leet, soo salt groot profijt ende van noode wesen dat men den voormelten duijckeldam sal beswaeren soo van aenlegginge ende druijpens, maeckende daerop een ofte twee voeten hoochte het druijpen op elcken voet twee ten minsten, gelijck vooren verhaelt staet.

Maer mach men uuijt den slijcke de spijse haelen ende dezelve spijse deur herdicheijt tselve verdragen mach, soo salt meerder profict wesen den dam met spaden opgeschoten ende zoo uuijt den slijcke gemaeckt. Tot den voormelten bestecke soude men voegen dat men aen wederzijden van den dam laeten zal een halve roede onberooft voor eenen berm om namaels daerop te mogen wercken nemende d'eerde ende spijse uuijt eenen sloot, die men aen wederzijden maecken ende schieten sal soo wijt ende diep de spijse die men aen den dam behoeft eijscht ende nootsakelijcken moet wesen, laetende in den sloot van X roeden tot X r. een speckdammeken van ten minsten ses voeten breet onberooft, overleijt met sooden van ses duijmen dicke ende met een dobbel saete loffelijck ende dijckelijck geset als voorschreven; continuërende altijts dan voorts het maecken van de duijckeldammekens onder het water soo lanck ende breet als men sal bevinden dat hem 't slijck extendeert, alle jare wat, want slijcken ende uuijtergorsen oft schorren willen beoocht ende besichticht²⁾ wesen ende bevaren wesen, ende uair dat men bevindt met luijden van verstande ende in dijckaigie hen generende zoo sal men die te hulpe comen int maecken van de duijckeldammekens zegsooden ofte pootsooden te werpen soo in sulcken saecken van noode is. De aenwasschen in Hollandt zouden wel ten prouffijte beneersticht worden tot groese te brengenne ende dat die subijt aenwasschen souden; maer het meeste inconvenient is dat ick can bevinden dat, soo wanneer in grooten ende langegeduerige vorsten niet en volcht eenen soeten doije maer ter contrarie met stormen ende opvloijen van watere, soo wort het ijs opgeheven ende gaende met den slijck daeraen hangende bevrosen ende soo met den ijse wechgedreven³⁾ op andere hooge gorsingen, welck ijs daer blijft liggende versmelten laetende soo d'eene⁴⁾ van den anderen aenwasschen, dairomme veel duijckel-

1) D.i. opdat.

2) Het Hs. heeft: besicht.

3) Nl. het slijk.

4) Het Hs. heeft: d'eerde. De zin is dat de ijsgang zoodoende het eene gors doet aanwassen ten koste van het andere.

[p. 8]

dammen dair in Hollandt gemaeckt ende met vele vleckigheijt¹⁾ aen wederzijden benemen dat drijven van den ijse sonder dat 'tselve daerop eenige fortse can gedoen, nochtans dairinne versien dat de dammen niet te hooge en zijn, want het water en wil met geen fortse gedwongen wesen oft het sal u wederomme fortse doen.

Op den stroom van de Mase, alwaer ick sonderlinge soo vele niet verkeert en hebbe dan eens ontboden wesende van mijnen heere den prelaet van Beren²⁾ bij Heusden die ontrent het godshuijs van Beren voorschreven in de voorschreven Mase hadde liggende groote leege santplaeten, die op someren- ende op leege wateren bloot vielen ende nochtans deur den stroom van boven affcomende ende daerover loopende die niet en costen met vetticheijt bewerpen ende deure begroesen, alwaer maer eenen stroom als van boven comende die men ebbe zoude mogen nomen en stroomt ofte over en loopt, op welcken wij ordonneerden ende raemden te maekene diversche dobbelcribbekens elcx met drije tuijnen³⁾ ende met twee kiestkens, de kiestkens gehoocht ende met sooden gevult van een oft anderhalven voet hoochte wel dichte getreden, ende tselve werck noes loopende ende denselven stroom van boven commende wat te gemoete commende om alsoo het opperwater zijne cracht te nemene als hetselve eerst over tsant begont te stroomene. Welcke cribben tot eenen ofte tween geleijt wierden, hadde voor deerste reijse heur bootschap zeer wel beginnen te doene, maer soo ick sedert verstont soo sijn die bij de ingelande ofte innewoonders van de Geldersche sijde tegensover affgeworpen ende te niet gedaen, deurdien de voormelte plaete ofte sant hemlijeden genouch alleene spel maeckte. De stroomen van de wateren van boven den Rijn, Maese, Waele ende d'andere zijn nochtans vele snelder, vehementer ende stercker, principalijcken op groote stortregenen⁴⁾ en daer de rivieren enge zijn ende eer zij in de breete ontrent de zeewateren innevallen ende suijveren, dan den stroom van ebbe ende vloede van de zee in de breete heuren op- ende afganck hebbende⁵⁾, ende nochtans zouden wijluijden met het leggen van sulcke onnosele cribbekens vele lants gewonnen hebben. Op dezelve rivieren soude wel vele proffijts van aenwasschen te voirderen zijn in soo verre 't selve beneersticht wierde, ende dat met cleijne cost. Dit en schrijve ick hier maer om uwer Ma^t. te betoennene ende versekeren wat proffijt mach gedaen worden met cleijne saecken ende costen, want cribben en zijn mair gevlochten thuijnen van rijs van willigen poeten gesnoijt die op de rivieren zeer planteijt wasschen, ende de spijse tot der zooden hebdij met groote menichte op de nuijter-

1) D.i. vlakkigheid.

2) Den abt van Bern.

3) Het Hs. heeft: tuijmen.

4) Het Hs. heeft: statregenen.

5) Het Hs. heeft: hebben.

[p. 9]

weerden aen de voorschreven rivieren liggende. Als dan de zelve tuijnen oft cribben zoo hooch met slijcke geworpen hadde geweest te wetenne dat zij gelijcx den slijcke waere, soo soude men noch aen wederzijden een tuijn met een cribbe ende kiste aengebracht hebben, elcken van eenen voet breete, ende die eerste geleijde cribben ende kisten gehoocht eenen voet hooger om noch soo hooger het slijck te brengenne ende te winnen ende zoo voorts van jaere te jaere verhoigende hoiger ende hoiger ende met soeticheijt den stroom te verwinnen; groote hooge hoijen uut te stekene is groote cost van rijse ende eerdewerck dair dander met soeticheijt met cleijnen cost ende met navolgende groot proffijt gedaen wort, mair men moet wat patientie hebben int verwachten van den tijt, gemerckt¹⁾ de voornoemde cribben ende tuijnen al van ebbe, zoo dair mair eenen stroom van boven en compt, geleijt zijn ende zoo maer van eender zijde en winnen.

De naevolgende figuere sal u beter hiervan verstaen doen²⁾.

1) Het Hs. heeft: gemaeckt.

2) Zie figuur 5.

Uutlegginge ende verclaringe op de voornoemde figuere.

Overmits dat de reviere van der Maese somtijts leech is vant water, soo valt het sant geheel bloot dwelck dan met heete sonneschijn verstuijft ende vervliecht. Als het water van de riviere hoocht soo loopt er sulcken stroom dan voorts over tvoormelte sant dat al datter op soude mogen wassen op hooge staende wateren van vets wegen moet affschueren, ende soo en blijvet niet dan sant, van dat hert scherp sant, dat niet begressen en mach.

De tuijnen soo metten kisten affgebrocht noes gevende het water toe souden de slijcken ende de cleije van boven commende vatten ende tegenshouden, want den stroom daerop geen macht en can gehebben van stroomenne deur dichticheijt van de kisten met sooden wel dichte gemaeckt ende getrapt, ende dan³⁾ soo alleijnskens gebreet ende gehoocht soude commen gelijcx den steijl oeuvere aen de zuijtzijde van 't clooster van Beeren ende soo effen.

De hoofden recht uuijtgesteken aen de schoordijcken en profiterende niet, mair laegen die gelijcke de cribben liggen, al van ebben noes ten watere waert inne, zij souden het sant haest versetten ende wechdoen. Schietende⁴⁾ hooffden zijn cort ende maecken teijnde neeren die wederom in den dijck moeten stroomen, want sij en wijsen twater niet aff, oijck empesseren zij den ganck vant water ende eijngen den loop dairdeure het watere veele crachts doen moet, soedat daerdeure de neeren aen de schoordijcken innevallen ende veel quaets doen.

3) Het Hs. heeft: van.

4) D.i. rechthoekig op de stroomrichting staande. V.

[p. 10]

De hooffden die uutgesteken worden¹⁾ op dezelve rivieren aen de schoordijcken soo zijt daer heeten, d'welck bij onsluijden²⁾ grontbraxemen genaempt worden, en worden niet gemaeckt zoo die nature eijscht, want daer isser vele die seggen ende sustineren willen dat hooffden neeren maecken d'welck ick accordere, te wetene zoo daer veule zijn die met onverstande geleet worden recht uutgaende, maer compt de zee ende twater tegemoete met nuesicheijt van tleggen van hooffden, de neeren en sullen soo vehement niet zijn ende geen neeren en vallen dan teijnden de hooffden, d'welck wij hier laeten sullen totdat wij comen tot de principale materie daeraff int lange en breede hiernaer gehandelt zal worden. Ick en hebbe dit hier mair int cort voortgebracht opdat de landen op dezelve versche rivieren liggende hen dairnair zouden mogen reguleeren indient henlijeden goet dunckt.

Omme voorts te continuërene onsen eersten bouck van den eersten aenwasschen, daer wij wat uut den propoosten waeren, zoo zal ick vervolgens gaen verclaeren van den slijcken ende gorsingen, die eenen voet hoochte boven den leegen water aengewasschen zijn ende om hulp roepen dat zij souden mogen bequaem gemaeckt worden om bedijckt te zijne tot eenen verschen corenlande. Zoo dan alle slijcken ende gorsen ofte schorren, aengewasschen ende opgeworpen uuijt der zee ende dairnair begroest zijnde, en zijn niet even diepe van cleijde ende deen plaetse sandiger dan d'andere, d'een oock hooger, herder, ouwer, verscher ende soeter, dwelck daerdeure compt datter diversche stroomen ende wateren zijn die dezelve gorsinge subject moeten zijn.

De zee worpt gemeenelijck ende op hooge vloeden tsant op de slijcken, gorsingen ende schorren, daerop de stroom van Hollandt te voiren het vet gedistribueert³⁾ ende gelaeten heeft, d'welck soo maeckt een corenaerde dat niet straff en is mair een gemengde soete corenaerde. De Hollandtssche stroom alleen ofte de stroomen van de opperrivieren maecken een straffve cleije gelijck d'experientie uuijtwijst ende men dagelicx met oogen zien mach tot Utrecht, tot Huesden, IJselsteijn, Leerdamme, Worckum ende meer andere plaetssen ofte landen verre van der zee liggende ende daer tzeewater niet aen en compt of aff en ebbet. Oick soo bevint men mede dat alle slijcken, aenwasschen ende groessen aen een zijde beginnen te begroijen, te begroesene ende aen te wasschene gelijck de stroomen daironder sij subject liggen ende de nature van dien dat uuijtgeeft, sommige midden met pannen, leechte, slijcken, santkreken, diepten ende deurgaende waterloopen, d'een hebbende steijle oeuveren ende d'ander vlackigheijt van slijcke ende sande, diewelcke al nut sijn sommige geworcht⁴⁾ d'andere met dammen van den gorse affcommende

1) Het Hs. heeft: woorden.

2) Het Hs. heeft: ontsluijten.

3) Het Hs. heeft: gedestrueert.

4) Het Hs. heeft: gewrocht.

[p. 11]

geënght, ende de stroomen benaut, de deurgaende gaten gecraecht ende gewuercht, de pannen met sloten affgewatert, de steijle oeuveren wat geholpen ende gestijft tegens het inne ende uutstroomen over de slijck en rontsomme den schorre liggende, met uuijtstekende duijckeldammen den stroom dairmede affwerende. Op de figuere hiernair ontworpen sullen wij [u]luijden beginnen een iegelijcken opt zijne verclaringe ende uuijtlegginge te doene¹⁾.

1) Zie figuur 6.

Uutlegginge op de voornoemde quaerte.

Ick neme dat int west ende suijden is de Zeeusche zeestroom mager ende scherp, int noorden de Hollantsche vette stroom bringende veel aenwasschen; den stroom uuijt de zee vloijt gemeijnelicken altijts anderhalve ure eer in dant int Hollantsche stroom doet, daer laet noch ebbe uuijt gaet, ende daeromme ist int suijen in de Zeeusche stroom anderhalve ure hoochwater vóór de Hollantsche stroom soodat hetzelve hoochwater over de slijcken loopt noortwaerts nairt Hollantsche vet, nemende met hem alle het slijck dat dair de voirgaende getijde op geworpen was noch jonck ende los liggende.

De roode strepen aent zuijden zoude wesen de caede om tselve affstroomen te beletten ende het mager zeewater daertegen te stuijtene. Teijnden de caede int noortwesten maenschgewijse affcomende soude liggen eenen duijkeldam daertegen het water uut den suijtwesten oock soude blijven staen ende tvet water van den oosten oock gevangen worden.

De creke midden deur loopende cost men die worgen²⁾ aent suijden waer proffijtelijck, indien niet, moet altijt geworcht zijn, maer al costent veul int suijden waert proffijtelijcker want dan waer de magere stroom geheel uuijtgesloten; ende geen creken en mogen geworcht³⁾ worden zij en moeten op- ende affvloijen soudij prouffijt willen hebben.

De pannen opt gors daer twater staet moeten⁴⁾ affgegrippelt worden om talle getijdene het slijck droogh te liggen ende te sonnenne, soo zullen de slijcken mogen begroesen ende groen werden zoo wanneer zij ongemoijt van den stroom met paijs liggen mogen.

2) Het Hs. heeft: wagen.

3) Het Hs. heeft: gewrocht.

4) Het Hs. heeft: moet men.

Declaeratie ende verclaringhe van de duijckeldammen.

Daer zijn menichderleije duijckeldammen, de sommige worden gemaeckt ende geleijt van elsen⁵⁾ pijlen gemaeckt met gordingen ende vele ijseren bouten dairaen gesloten, dat zijn costelijcke duijckeldammen daer

5) Het Hs. heeft: eersten. De marginale inhoudsopgaaf heeft: ‘houten duijckeldammen van elsen pijlen dichte en geheijt’.

[p. 12]

de roede wel aff cost vijff ponden Vlaems sommige meer sommige min naer dat se groot swaer ende dick van houte ende pijlen zijn. Dese worden vele geüseert in Hollant ontrent den soeten verschen gronden ende daer vele ijsganck is ende dairontrent luttel spijse hebben van goede taije zooden ende groesen. Den ijsganck doet er vele fortsen op zoodat dezelve dammen wel grootelicx te lijden hebben ende veel costen van onderhouden¹⁾.

Daer zijn noch duijckeldammen die worden gemaeckt met rijsebermen wel dichte over slijck getuijnt, die welcke onder water thout terstont onderhaelen. Zulcken dammen zijn haest verganckelijcken want een heet sonneschijn diezelve haest verraeijen, verteren ende doen mineren deur de droochte ende het sout water, dat het rijs mineert ende uuijtteert deur de silticheijt ende opdroogen van der sonnen, ende zoo wanneer de thuijnen ende staecken becrachticht worden van den ijsganck moeten los worden ende breken ende soo dan gaet het ijs drijven²⁾.

Noch zijnder andere duijckeldammen daer het rijs ende thuijnen wel met Vilversche schorren ende steenen beleijt worden. Deselve duijckeldammen hoewel zij vele costen mogen best houden ende eenen slach van watere ende stroom wederstaen, soo doen zij oock den ijsganck zoo verre nochtans³⁾ de steenen ende Vilvorsche steenen wat grootachtich geleijt worden. Dezelve duijckeldammen dienen op de uuijtersanden ende slijcken aen de dijcken die niet begroesen en connen ende dair het slijck deur de ebbe ende vloet affstroompt ende dagelicx meer ende meer mindert⁴⁾. Sulcke duijckeldammen alsse wel geleijt worden mogen eenich prouflijt doen ende meer souden, waeren dezelve duijckeldammen met een kisken gewrocht al en waert maer van twee ofte drije voeten breet om de dichticheijt wille.

Dair zijn noch duijckeldammen die alleenelijcke uut den sande ende tslijck tsamen onder malcanderen gemenght gescoten worden ende soo becrampt ende gemat. Sulcke duijckeldammen mogen wat proffijt doen maer zij en doen niet lange, want als de matte verrot ende ontgaet soo moeten daer gaeten innestroomen ende cost soo veule onderhout. De sonneschijn doet daer oock veel quaets aen. Maer mochtij⁵⁾ den cost vervallen zoude prouffijt wesen de duijckeldammen geheel van steen gewrocht, te wetene met goede Vilvorsche schorren aen wederzijden dijckschaps opgeset, ende soo zoude denzelven duijckeldam mogen dueren.

Andere duijckeldammen worden van inckle taije sooden gemaeckt ende deurwrocht van den gronde op, dairnair op heur besteck zijnde gemaeckt naer den eijsch van den wercke van hoochte ende breete, druijpens ende

1) Zie figuur 7^a.

2) Zie figuur 7^b.

3) D.i. daarenboven nog.

4) Zie figuur 7^c.

5) Het Hs. heeft: mochte.

[p. 13]

beloops, zoo worden zij daerenboven noch dobbel gesoijt met een soode van ses duijmen op heur cant. Sulcke dammen, als wel geleijt zijn de stroom toegevende ende te moet commende hetzij van ebbe ofte vloede, nair den eijsch van den wercke waterende ende stroomende, vlack affcommende met betamen beloopen aen wederzijden, zijn oncostelijcken, dueren lanck ende mogen den ijsganck wederstaen al waren sij oock wat hooge, want den ijsganck gaet er over spelen als deur de vlackicheijt ende beloop niet bedwongen zijnde noch wederstant ofte risistentie vindende. Ick hebbe hier dit wel willen te passe brengen opdat een iegelijcken nair gelegentheijt van de plaetssen ende natuere van den slijcken ofte gorsen zoude mogen wercken ende oijck op de winden, stroomen, affgaende ebben ende voor den ijsganck ende andersins metten dammen voorschreven den periculen wederstaen ende versien.

Op het eerste punt van de verclaringe van de voormelte caerte: het waere zeer groot onproffijt dat men de westenstroomen met dammen soude affweeren oft affscheijden van den schorren ende slijcken, maer zijnde diversche stroomen, te wetene aen d'een zijde zoute ende aen d'ander zijde versche, zoo sal men lancx de zoute zijde lancx den aengewassen groesen ende schorren eenen dam maecken om den zouten stroom aen deen zijde te sluijtene ende van den verschen gront te houdene ende niet gemeens daermede te hebbene ofte te mengen, soo u de roode strepe in de quaerte hier voren dat uutwijst, gaende alle creken doorgaens mede over die men can ende mach ende soo men vindt proffijt te zijne; tselve sulcx gedaen soo sal het versch dijckwater blijven staen sincken tegen den voormelten dam, twelck met den souten wateren, daer de vloet altijts vroeger hoochste¹⁾ ende vehemenste is, teruggegestroomt ofte gedwongen zoude worden, met welcke leggen van dammen de heele gorsen ofte schorren eenpaerlijck met den vetten verschen aenwas geeffent ende gehoocht zullen zijn. Oock en zal den dam soo geleijt geen verloren cost zijn maer sal dienen in de dijckagie tot een kae, die altijt int uterste van de gorssen ofte schorren geleijt worden, ende waert sake dat het gors ofte schorre ront viel soo suldij oversien waer de versche dijckegront aen deen ofte dandere zijde begint ende maecken sulcx uwen dam voormelt in maniere van een halff mane streckende soo lange totdat ghij aen d'ander zijde, daer het soute water overstroompt, den verschen stroom bevanckt metten dam soo dattet vet metten souten watere terugge ende van de gorse niet gedreven en worde. Ende condij rechter lancx²⁾ het sout watere innegaen met uwen voormelten dam, moet tselve vervolgen om het soute water weder van het versche aff te weren, maer op de geheele soute stroomen meuchdij uwen dam int midden ofte daert u prouffijtelijck dunckt maken, ordonneren ende leggen, want den aenwassch³⁾ gelijck goet ende vet is

1) Het Hs. heeft: hoochte.

2) Het Hs. heeft: lanck.

3) Het Hs. heeft: aenwasschen.

[p. 14]

op de voormelte soute stroomen, maeckende voorts aen wedersijden van den voorschreven dam halffmaensgewijs als voorschreven is eenen cruijsdam soo diepe ende verre uutstekende als het velt verdragen mach, tusschen welcke twee cruijsdammen al gevangen, geschut ende gestuijt sal werden wat van verschen slijck wegen daerop comen sal, soodat dan dairnaer met het overstroomen ende overloopen van den voormelten damme ende cruijsdammen, dwelck niet geschieden en sal dan op verloop van stroomen ende seer hooge vloeden van zeewateren, de gorsingen ende schorren met sande bemengen, sorteren ende hoogen zullen. Men mach tselve dagelicx sien aen de oude harde groesen wat elck verloop ende hooch stroomende getijde hoocht ende aenbrenght, niet tot sonderlinge onprouffijt want een gemenght lant dagelicx seer vruchtbaer bevonden wort.

Voorts in sooverre ontrent eenige gorsinge ofte schorren liggen eenige bedijckte polders daer nochtans doorgaende diepen tusschen loopen niet subject eenige achterlanden, steden ofte dorpen, die daerdeur zouden mogen heur maniere hebben om heur hanteringe van coomanschappe voeren, oft dat daerdoor eenige revieren ter zee suëren moesten ende dat men zonder merckelijcken grooten cost die overgaen ende cragen mochten, waere prouffijt gedaen, laetende het soete versche water van oosten inne ende aff vloeden. Het cragen ende overgaen van alsulcken diepen zoude grootelijck dienen omme eenen nieuwen zeedijck aen den ouden te sluijtenne ende soo veule dijcx min te maecken ende groot lant te winnen, maeckende aen wederzijden middeldijcken sonder stoot ofte last meer te hebben van den slach van den watere.

Maer in sooverre het selffde diep boven aen d'een ende d'andere¹⁾ zijde blint²⁾ liepe, soo is het expedientie om tselve te vehementer ende subiter aen te doen wassen ende het slijck te doen hoogen, wesende affcomende³⁾ van de gorsen ofte schorren, eenen halven voet hooger dan het gors nederdalende ten diepe ende canaele altijts houdende de hoochte van twee voeten boven slijck, naer dat van den hooge slijcke, schorre ofte gors nederwaers affcompt, sonder nochtans het canneel te sluijten maer tselve open laetende zoo wijt het water op een gemeijn ebbe wesen mach, sulcx doende salt slijck binnen diep tusschen de dammen hoogende⁴⁾ open-

1) Het Hs. heeft: boven d'een den anderen.

2) D.i. dood.

3) De tekst is blijkbaar corrupt. Misschien stond er in het oorspronkelijke: ‘wrochtende duijckeldammen affcommende van de gorsen ofte schorren wesende eenen halven voet hooger enz.’. De bedoeling van den auteur wordt verduidelijkt door figuur 8 en komt hierop neer: bij een doodloopende kreek of diep behoort de aanslibbing of de vernauwing der kreek door het aanleggen van duikeldammen (van af het schor in de richting van de kreek daarop rechthoekig of schuin loopende) bevorderd te worden, terwijl er geen afdamming mag plaats hebben aangezien men hierdoor een stilstaanden poel of stilstaand water zou verkrijgen. V.

4) Het Hs. heeft: hoogen.

[p. 15]

houden maer een caneel, d'welck men dan naderhant met twee voirdijcken besluijten ende bedijcken mach.

Op welcke voet ende maniere eenige geweest zijn die meijnden soo te werckene omme aenwassende diepten navigabelder te maeckene ende te belettene het aggeren van de stroomen, daer deerste aenwas aff compt, tegens alle nature ende daerom groot gelt in twater¹⁾ geworpen ende te vergeefs geconsumeert ende verdaen hebben, bij faulte van goeden voorraet ende onverstandt²⁾ van de commissarissen daertoe gecommitteert, want alle hooffden ende dammen maecken aenwassen soo langh ende breet zij uuijtsteken, teijnden mogen in wat stroomen ende neren³⁾, twelck niet lange en duert want alst water hem begint te verleijden soo is het stroomen gedaen soo wij breeder hiernaer aff handelen sullen.

De diepe rontom oft midden door de gorsen, schorren ende slijcken doorstroomende sonder aen eenige sijde blint te loopen, deselve diepen sullen proffijt wesen, indien het slijck midden hoochst aen wederzijden leet ende affstroomende zijn oft spaerlijcken aenwassen, dezelve diepen midden gehoocht, gestopt ende gecraecht int gors ofte diepen daer de stroomen malcanderen te gemoet comen metten vloet, latende sulcx te ebben segelijcken ende sonder stroomen affgaen ende de vloeden oock sonder stroomen opcomen, wesende op de gronde ende nemende inspectie oculaer daer ghij wercken wilt; ick sette dit hier voor een ander manier omme nae den eijsch van den wercke te besoingneren ende zoo doende en suldij geen duijckeldammen derven maecken.

1) Het Hs. heeft: waper.

2) Het Hs. heeft: onderstandt.

3) D.i. het moge op hun einde wat instroomen en neren.

Deerste maniere van den duijckeldammen uuijt te steecken⁴⁾.

De tweede maniere sonder duijckeldammekens⁵⁾.

Verclaringe op dese ende de voorgaende quaerte.

In den eersten daer ziedij hoe dat men d'aenwasschen in de diepen op de slijcken maken sal benemende den voorgaenden stroom van deselve slijcken op deen ofte dander zijde tsluijtene ende het diepe over te gaene, ende tusschen de duijckeldammen moochdij oock brengen bastaertduijckeldammekens ende werpen tusschen beijde die duijckeldammekens enckele sooden in manieren oft sij gesaijt waeren gelijck ghij in de tweede navolgende figuere sien moocht, soo suldij dan terstont bequaem mogen brengen de gorsen over tdiep liggende in ende tot een dijckagie, d'welck u veule dijcx ende lant baten ende prouffiteren sal, oft anders en zoudt ghij

4) Zie figuur 8.

5) Zie figuur 9.

[p. 16]

gheen gereede dijckagie hebben ende moeten verwachten totdat het diep verloopen ende vernielt waere, twelck spaerlijck bijcomen zoude.

De dammen soo geleijt souden wat costen mair men moet considereren dat het reede maken ende omme te winnen een dicagie van de aenliggende gorsen often schorren die cost al thiendobbel betaelt sal worden, ende lange te vertouven metter dicagie loopt tot grooten intrest, ende elck gors alleen te dijckene soude onprouffijt wesen want ghij veule dijcx hebben zout ende daer¹⁾ een roede opt gemet loopt is een onprofijtelicke dijckagie.

Op d'ander quaerte meuchdij considereren hoe de dammen moeten geleijt worden in de creken stoppende alle doorgaende creken ende gaeten, nochtans moet men sien dat men die aen wederzijden open late, dat se mogen drooch affloopen en sueeren ten diepe waert, want het is een generaele regule dat waer water blijft staende daer en cant niet wel ende bequamelijck aenwasschen, hoewel ickt selve hiervoor mach verhaelt hebben nochtans brenge ick gaerne in memorie daert te passe compt. In deselve quaerte ziet ghij oock de creken aen wedersijden affloopen noort, west, suijtwestwaert ende oostwaerts.

De gesette sooden in ordene gestelt sullen terstont aen malcanderen wasschen ende is elck perck van vier sooden aeneen geset voor de stijvenisse, die ghij zoo vervolgens soo breet setten moocht als ghij wilt, hoe breeder hoe beter, het sal terstont aeneen wassen ende daerdoor met slijck hoogen ende een perfect bastertdammeken worden daer al het vet tusschen sal blijven versterven, ende sullen oock de gesaeijde sooden terstont het velt voorts bedecken ende gelijckerhant aen malcanderen begroesen, in vougen dat de cost uuijt dier oorsaecken gedaen haest betaelt sal wesen.

De creken sullen oock door het toestoppen verlanden ende van de beste en diepste cleijlanden worden; hadde mijn heere van Beveren²⁾ in den Doel gehadt een officier ende man van verstande in materie van dicagie ende men wat cost jaerlicx hadde willen doen int wercken van de dammen, tstoppen van de doorgaende creken, tmaken van de bastertdammekens ende int worpen van de sooden op de slijcken dier veel binnengedijckt zijn geweest, sonder twijfel de voormelte Doel waer het derde paert beter ende profitelijcker geweest soo in gedraechsaem lant als oock int costen van de dijcken ende overloopen ende worgen van de gaten. Ende gelijck dooge van een meester op zijn peert hebbende het peert vet maeckt, soo doet oock dooge van een groot meester hebbende zijn ooge op sijn gorsen ende slijcken groote deucht ende avanchement, ende³⁾ encourageert ende geeft moet zijn dienaer die daeraff 't verstant ende 't regiment heeft, doordien hij siet wije hem proffijt doet ende wie behoort geloont te worden sonder dat zijnen Raet deere ende prouffijt

1) Het Hs. heeft: dan.

2) Het Hs. heeft: Bueren.

3) Het Hs. heeft: avanchement doet ende.

[p. 17]

naer heur trecken diet¹⁾ luttel verdienen ende besueren²⁾, soo huijdendaechs ende mij gebeurt is.

Soo hebdij dan³⁾ hier voren gehoort hoe men in de schorren ofte gorsinge, daer slijcken inne liggen, deselve slijcken eenpaerlijcken sal doen begroesen, soo willen wij nochtans hier noch eens repeteren van de geheele slijcken omme te samen tot groesen te bringen, d'welcke liggen rontsomme in de rivieren daer de winden van oosten, westen, zuijden ende noorden evenveel strooms ende cracht bijbrengen: soo sal van noode wesen eerst ende vooral eenen cruijsdam van oosten tot westen ende van noorden tot suijden over het slijck gebracht daer de stroomen aen wederzijden van de vier winden ende hoe die⁴⁾ weijen tegen stuijten sullen⁵⁾, ende dat gedaen mach men met profijt daerop doen vletten ende setten seghsooden ofte rietspeten soo tvelt uutgeeft twee ofte drije voeten van malcanderen, streckende van elcke quartier dan⁶⁾ cruijsdammen ten diepe waert ofte naer het leechste tot vier ofte vijff regulen toe, dat de middelste lagen tusschen malcanderen noesch tegen dander vier sooden overcomende bevangen worden, sulcx dat het water tusschen de gesette sooden gelijck een ael ofte palinck lopen (sal), met welcke bastaertdammekens maecken⁷⁾ alst proffijt eijscht⁸⁾ van de distantie d'een van d'andere XL oft L roeden soo men bevint oorbaerlijcken, waertusschen men sal worpen sonder ordene gelijcke segsooden oft pootsooden soo de voorgaende figuere oock demonstreert, omme soo het slijck te doen begroessene tusschen de voormelte bastertdammekens, d'welcke terstont beloopen ende d'een den anderen de hant ende den arm bieden sal. Want de voormelte cruijsdammen liggende oost ende west, noorden ende suijden sullen een beschermsel wesen als een bolwerck tegen de stroomen die metten winden, uut wat quartieren de winden waijen mochten, over slijck stroomen zouden, want het is natuerlijcke dat de winden de stroomen maken, ende dwingen van heur voorwinde⁹⁾. twater aen de leeger landen¹⁰⁾. Daer seggen liggen ontrent sulcke slijcken mach men wonder mede doen, de rietspeten en zijn soo willich ende liberael¹¹⁾ niet int wasschen als de seggensooden principalijcken in brackachtige gronden, nochtans ten can niet schaden dat men van als¹²⁾ beproeft. Soo moet men alleen diepen,

1) Het Hs. heeft: dit.

2) Te lezen: deserveren?

3) Het Hs. heeft: van.

4) Het Hs. heeft: de.

5) Het Hs. heeft: sluijten sal.

6) Het Hs. heeft: van.

7) De bedoeling is blijkbaar: men moet die basterddammetjes maken enz.

8) Het Hs. heeft: eijsch.

9) Wellicht zijn de woorden van heur voorwinde corrupt.

10) Het Hs. heeft: langen.

11) D.i. gul.

12) D.i. alles.

[p. 18]

alleen slijcken bedwingen, slijcken ende aenwasschen helpen ende te bate comen off anders compt het proffijt seer spaerlicken bij, ende in diepen ende op slijcken daer stroomen overloopen en souden de sooden sonder duijckeldammen met rusten niet mogen wasschen, ende daertoe dienen de voormelte dammen ende cruijsdammen om deselve te beschermen.

Daer zijn diversche slijcken in Hollandt ende elders soo liggende als voorseijt is soo ick verstaen hebbe, waeren deselve in manieren geholpen eerst met schepen gesoncken dan met cruijsdammen dwers ende lancx uutstekende, sij zouden haest begroesen ende groot proffijt innebrengen, want ten is niet alleens¹⁾ wat officiers men set in sulcke plaetsen ofte heerlijckheden daeronder slijcken, schorren ofte groesen gelegen zijn, het is haest van eenen schouth ofte bailliu gezeijt, ickmaens,: ten is soo grooten const niet, een schaepherder sout wel doen ende nairvolgen, oft een rentmeester, ontfangen ende uutgeven ofte quictantie schrijven soude een clercxken uut der scholen wel practiseren, ick raportere mij daeraff tot alle de Raede etc. Maer sulcke prouffijten, avanchementen, van aenwassingen (ende) uuterwaerden²⁾ lant te maecken dat behoort Godt alleen toe, die sommige menschen begracit³⁾ met zijn godlijcke gave ende het verstant ende cracht te gevene dat te achtervolgenne ende effectuëren⁴⁾, daer gaet sin ende grooten arbeijt thoe ende alle man en can op dat dack niet wel kaetsen, hoewel nochtans hem veel diesvermeten etc. Het waere prouffijtelijcker voor uwe Mat. ende andere heeren sulcke lieden geüseert (t)hebben in de dijckagiën off men⁵⁾ (hadde) gegeven groote gagiën⁶⁾ daertoe, dan om niet gedient te worden⁷⁾. Niettegenstaande de voorgaende caerte die u daeraff genouch verclaringe gedaen hebben, (heb ick) nochtans deslijcken oock met naervolgende caerte wel willen demonstreren⁸⁾.

1) Het Hs. heeft: alleleens.

2) Het Hs. heeft: uuten waerten.

3) D.i. begraciet, begenadigt.

4) Het Hs. heeft: affectueren.

5) Samengetrokken uit: of men en.

6) Het Hs. heeft: met grooten gagiën.

7) De zin is: zelfs al had men hun gegeven groote gagiën enz.

8) Zie figuur 11.

Verclaringe oft uuijtlegginge van dese figuere oft quaert.

Ende hoewel hiervoren genouch van dese quaerte geschreven is, nochtans om onse memorie te hervattene ende⁹⁾ te ververschen soo moochdij bij dezelve zijen ende considereren, dat van wat quartieren de winden waijen als oock uuijten hoecken van den noortwesten, zuijtwesten, noortoosten ende zuijtoosten, de cruijsdammen benemen¹⁰⁾ datter

9) Het Hs. heeft: van.

10) Het Hs. heeft: beneempt.

[p. 19]

geen doorgaende stroomen van de winden oft andersins van de getijden over tgors gaen ofte stroomen en mach, de voormelte dammekens beletten u tselve ende doen het water daertegens stuijten¹⁾ ende arresteren, vangende ende houdende alle vet ende ruijchte dat daertegens van de winden ofte getijden gedrongen ende gedreven wort; waer eenige rencontre ofte letsele den watere gedaen wort daer moet aenwassche ende sinckinge van slijcken ende ruijchte wesen 't welcke tlant doet hooghen.

De bastertdammekens zijn oock bewaert ende beschut dat die niet uuijtstroomen en mogen, nochte²⁾ de aerde heur wortel ontgronden deur de vehementicheijt van de doorgaende stroomen van ebbe ofte vloet, soodat sij rustelijcken mogen verslijcken ende soo aen twasschen commen.

De sooden op de bastaertdammekens, gepoot in maniere soo in deselve quaerte³⁾ geschreven staet, beletten het affloopen van den watere met vehementie⁴⁾ ende subiticheijt, soo dattet daerdeur moet cleesten gelijck door een teempst, waeromme het slijck tallen tijden, opt lant gecomen, moet sincken ende blijven liggende.

Dandere sooden oock geworpen, hoe luttel die zijn mogen ende wijt van malcanderen staen, sullen oock begroesen ende deen⁵⁾ wortel bevat de andere, waeromme het velt oock aenwasschen moet ende het slijck tegen de sooden blijven staende, soo helpt het eene het ander. Ende hoewel het schijnt in de quaerte dat de bastaertdammekens ende gesaijde sooden naer bij malcanderen liggen nochtans en ist soo niet; gemeenelijcken de gorsinge ofte slijcken moeten⁶⁾ drije-, vier- ofte vijffhondert roeden⁷⁾ diepe in de breete zijn ende soo gerekent op den cleenen voet⁸⁾ stonden de bastaertdammekens wel bij de hondertdertich ofte hondertveertich roeden van malcanderen liggende, soo moet ghij leser (u) daernae reguleren ende soo voorts oock in andere voorgaende quaerten, daernae ghij oock exstimatie maecken moet hoeverre oock de pootsooden van malcanderen gesaijt souden zijn, daerom en meuchdij op de voormelte figueren ende quaerten niet achten want dezelve u maer gegeven en worden voor⁹⁾ een oculaer gesicht¹⁰⁾ om het verstant van onse schrijvinge te bat te nemen. Soude men daerinne useren de conste van geometria ende deselve potingen van¹¹⁾

1) Het Hs. heeft: sluijten.

2) Het Hs. heeft: nochtans.

3) Het Hs. heeft: querte.

4) Het Hs. heeft: vehementen.

5) Het Hs. heeft: den.

6) Het Hs. heeft: en moeten.

7) Het Hs. heeft: rondt ende.

8) D.i. op de kleine schaal.

9) Het Hs. heeft: dan voor.

10) D.i. bij wijze van figuratieve voorstelling.

11) Het Hs. heeft: petingen dan.

[p. 20]

sooden ende de cruijsdammekens affleggen op den cleijnen voet het en waere niet mogelijcken, het begrijp¹⁾ is te cleene.

Soo dan als het voormelte slijck bewasschen ende gewonnen is ende daeraen hem noch andere slijcken beginnen bloot te gevenne op den leegen water, soo mach men wederom daerover cruijsdammen uutsteken naerdat de gelegentheijt van de aenwasschen bewijst, ofte men mach d'oude cruijsdammen verlengen na den eijsch van deselve aenwasschende slijcken.

Genomen nu het slijck soude breet wesen drije- ofte vierhondert roeden gerekent op de cleijne voet, set uwen passer daerop ende deijlt de breete op den cruijsdam in drije ofte vier deelen, ende meet oock met den passer de sooden in de cruijsdammekens, soo suldij vinden dat naer advenant de vier sooden souden uuijtbrengen bij de negen roeden breete, ende daerom zoo en sullen wij niet achten ende ons laeten voorstaen dat de cruijsdammekens soo naer bij malcanderen staen zullen op de gorsinge geset als op de quaerte, want opt gors en sal men nauwe sooden sien²⁾, zoo dan en³⁾ thoont dese quaerte anders niet dan dordonnantie⁴⁾ van het setten van de cruijsdammen ende het saijen van de sooden als voorseijt is.

Het bovenste onder (den) passer sijn hondert roeden lengte, het onderste X met IIII sooden geset⁵⁾ soo meeucht ghij u reguleren gelijck vooren verhaelt staet, opdat wij malcanderen tonrecht niet en contreleuren.

Daer zijn veule ende diversche diepen die wel heijsschen overgaen, geworcht⁶⁾ ende gecraecht te zijne nochtans met andere manieren dan in de slijcken oft gorsingen, want de diepen⁷⁾ die op een leech water zijn vier ofte vijff voeten diepe, daer stroom doorgaet ende schepen doorvaeren, en dienen⁸⁾ terstont met crachte ende fortse niet overvallen te zijne, want indien men dezelve manier zoude volgen ende de dammen maecken een ofte eenen halven voet hooger dan het slijck, gors ofte schorre, soo soude het water van hetselve diep, d'welcke zijnen ouden loop qualijck gelaeten can ende principalijcken op hooge opvloijinge ende opstroominge van water, teijnden den dam aen wederzijden int⁹⁾ om- ende overstroomene sulcken cracht thoonen, gaten (doen) vallen ende ander schueringe maecken dattet schijnen zoude een ander diep te willen schuerenne, soo men gesien mach hebben int overgaen van den Valckenborchschen Amer¹⁰⁾ aen de mollene in den Smaeck ofte Ruijgenhil¹¹⁾, daer sulcke schueringe

1) D.i. schaal. V.

2) D.i. zal men de zoden nauwelijks zien staan?

3) Het Hs. heeft: hem thoont.

4) Het Hs. heeft: ordonnantie.

5) Het Hs. heeft: X sooden met IIII geset.

6) Het Hs. heeft: gewacht.

7) Het Hs. heeft: in de diepen.

8) Het Hs. heeft: ende diemen.

9) Het Hs. heeft: niet.

10) Watertje bij Klundert.

11) Polder bij Willemstad en de Klundert.

[p. 21]

teijnden den dam om bedreeff ende gaeten maeckte datter noch een gat is genaempt¹⁾ Vrouw-Jacobs gat, oft ghij moest het geheel slijck, gors ofte schorre zoo vervolgen(s) teijnden uut overdammen, twelc men altijts niet bequamelijcken doen en mach zoo omme de creken die int gors loopen ende andere blicken ende diepen²⁾ die niet prouffijtelijcke en zijn gestopt, ende bovendien costen sulcke dammen jaerlicx veule te onderhoudene door³⁾ de welingen ende putten, die de oppervloijewateren overloopende⁴⁾ (ende) dagelicx vallende uuijtschueren.

Maer ten minsten cost mach men zulcke diepen overgaen leggende alleenlijck eenen duijckeldam zoo hooch uuijten gront van den watere buijten (den) canale, dat men de cruijne maer bloot en zie uuijten leegen water, soo doende en bedwingt ghij den stroom niet, ghij en doet oock het water geen fortse aen ende met lancheijt van tijde moet het diep van den canale toeslijmen. Een dam soo geleijt en cost niet te onderhouden, daer en gaen geen neren over oft zeer luttel, ende als dan het canneel van de diepte soo besant, beslijckt ende aengewasschenis ende voormelte cruijne van den dam opt leege water, soo is voorts proffijt denzelven dam geswaert ende gehoocht eenen voet boven het aenliggende slijck, gors ofte schorre, soo lange de voormelte voet hoochte over slijck geleijt ende gewrocht is ten minsten van een roede onder toeleggens, hoe langer ten gorsewaerts inne hoe beter, affleggende dendam aen wederzijden ten minsten van twee roeden druijpens, ende dat aen wederzijden van de diepte voorseijt opdat het water breette hebben mach van overloopen soo salt tminste⁵⁾ teijnden den damme fortse doen met overstroomen; soo gewrocht mach men de reste voorts van den diepe gelijcx ten slijcke, gors ofte schorre even hooch brengen ende dan tot eenen corenlande bedijcken, welcken dam alsdan⁶⁾ eerst sal beginnen te costene deurdien sij dien naervloet ende hollicheijt van de watere sal moeten dragen ende wederstaen. Anders indien ghij metten eersten ende eenpaerelijck den dam uute diepte van den canelle in zijn hoochte een voet boven tgors als voorseijt is opbringen ende maecken wilt, soo moet ghij onder int caneel een breede saete maecken ende aen wederzijden groot beloop geven twelck excessivelijcken costen soude. Bovendien moet ghij draegen den cost van het onderhout van den dam boven 't leege water geduerende ende soolange dat dezelve kille ofte dieppe gelijcx den leegen water aengewasschen is, welcke costen tevergeefs gedaen worden want de aenwassch lancxem aencompt, ende onder het water en vallen geen reparatiën, oock zouden daerentus-

1) Het Hs. heeft: gemaect.

2) Te lezen: zoo omme de creken en andere diepen die int gors loopen ende blicken, die enz.?

3) Het Hs. heeft: door.

4) Het Hs. heeft: overloopen.

5) Het Hs. heeft: ten minsten.

6) Het Hs. heeft: als van.

[p. 22]

schen de penninghen, die den dam costen zoude terstont uuten caneel op te maeckene ende soolange te onderhoudene totdat tcanneel aengewasschen is, vele mogen renten soodat men daerentusschen eenen dam winnen zoude. Ten is niet genouch dat men dijckt ende dampt maer men moet grootelicx toezien dat men alle dinck ten profijte doet, daerop sommige dijckgraven dickwijls luttel achte slaen als sij slechts de eere ende prouffijt hebben, cost wat cost, het gelt heur de wagenhuer, de meester moetet al betalen, soo volgende¹⁾ tgemeen seggen van de dijckers, te wetene: ‘sheeren gelt moet den dijck maecken.’

Ick hebbe vele sulcke diversche diepen overgaen, geworcht²⁾ ende gecraecht, als op de gorsingen van Cakeloo genaempt 't Verloren diep, het diep oock tusschen Heijssenschorre ende de gorsingen van de Heenen³⁾, noch het Verlooren diep bij Steenbergen, daer groote stroomen van watere door liepen, soodat men de schepen oft schuijten geladen met sooden niet en coste in den canael omme in de gaeten te verwercken op anckere houden liggende, de cabelen⁴⁾ sprongen in stucken oft glas waer geweest. Sulcke wercken dienen niet dat hem iemant daerinne entermellere ofte vervordere te wercken ofte doen werckenne, tensij saecke zij sulcken handele geüseert, gedaen ende geachtervolcht hebben: luijden die de vette leersen aen been ende den arbeijt verdragen mogen, want in tijden van stormen, regenen, wint, hagel ende sneeuw de dijckgraven ofte sulcke personen last hebbende in sulcken weder heur officie eerst connen te rechte exerceren, beneerstigen, volvoeren, prouffijt doen ende henluijden eet quijten; de muijlen, de nachttabbaerten ende welgebonte rocken en zijn daer geen waere maer werden van de merct gekeurt. Nochtans indien de geleerde daerinne geuseert waeren ende den arbeijt ende exercitie doen wouden, zij souden sonder twijffel de experiëntste dijckers worden deur heur geleertheijt, verstant ende vernuftheijt.

Dezelve geleerde ofte Raede meijnen somtijts sulcken handel te vorderen met advijse van dijckers ende arbeijders die daerinne gewrocht hebben mogen, maer zij abuseren hen grootelijcken ende doen haer meesters grooten intrest ende verloren cost, want darbeijders anders niet en soucken dan langhgeduerich werck te hebbene sonder luttel arbeijts te doen, principalijcken de rijswerckers die in sulcke gaten de vloeren ende rijs wercken mette vimme. In summa, het is mij gebeurt int⁵⁾ overgaen van de voormelte diepen ende willende sluijten ende bringen de gorsinge lancx de dijckagie van 'sGraeff-Heijndricxlant⁶⁾ aen een groote santplaete daertegensover liggende, dewelcke als wij heur begonsten te genaeckene schuerde aff ende

1) Het Hs. heeft: volgen.

2) Het Hs. heeft: gewrocht.

3) Waaruit resp. in 1610 en 1655 de Heene- en Noord-Heenepolders zijn bedijkt, Van der Aa, Aardrijksk. woordenboek, i.v.

4) Het Hs. heeft: cavelen.

5) Het Hs. heeft: in.

6) De West- en Oost Graaf Hendrikspolders onder Steenbergen,

[p. 23]

versmolt het sant gelijck aen een heet ijser de boter¹⁾; de voormelte rijswerckers wouden mij int hooft steken dat wij trijs soo lange uuijtwercken moesten totdat wij de plaete bevangen hadden, twelck geweest soude hebben totdat de heele²⁾ plaet affgeloopen soude hebben tot in dandere diepe, maer ick gaff de voornoemde rijswerckers heure daghgelde van twee dagen leech te gane ende dolf met mijne arbeijders een kiste van twee, drije ofte vier roeden lengthe int hoochste van de voornoemde santplate, in den bodem blijvende vijff Putsche voeten, zoo diep ick den gront met wellende sant begraeven mochte, vullende deselve kiste met goede taije cleijsooden, brengende van dezelve sooden een voorhoot ten diepe toe omme de rijsbermen ende de kiste van d'ander zijde daeraen te sluijtenne. Dat gedaen liet hem het voormelte gat craegen ende worgen soo seech oft het een lammeken hadde geweest sonder eenig gebeer meer te maeckene. Daeraff de rijswerckers een langen neus hadden want daerdeure was heur dachgelt ofte wercken metter vimme vare gegaen³⁾, deurdien tusschen tsant, de rijsbermen ende de kisten het water geen ander coers soucken en mochte door het graven van de diepe kiste in de santplaete voorseijt.

Alle liefhebbers van de materie van dijcagie mogen hieraen considereren wat uuijtstekende hooffden doen connen int affjagen van de plaeten⁴⁾, wesende vianden van de aenwasschen daertegensover liggende, gelijck wij hiernaer breeder verclaren selen; ende en is dit hier maer gestelt voor memorie, ende overmits het mede aenwassen concerneert sal u oock dit naervolgende figuerken demonstreeren⁵⁾.

In Zeelandt op slijcken liggende ontrent den zouten zeewatere, daer geen aenwasschen van seggen en zijn ofte riethillen ofte andere ruijchten, hebbe ick sien practiseren dat men poten van geluij met een cramspade int slijck stack ende pote in maniere gelijck de segsooden hiervoren geset worden, het bewierp wel sulcx rontsomme met slijck oft sant, maer ten mocht niet maken want alst stroo begonst te verrottene ende dat over eijnde stont slap te wordene soo wast gedaen, ende zulcx doende en quam men⁶⁾ nemmermeer twerck⁷⁾ te boven, de levende soden dier jaerlicx alle somer uuijtspruijten ende wasschen moeten bij der gratiën Gods aenwas geven ende blijven sulcx duerende.

Daer is noch een ander maniere van aenwasschen te doen comen

1) Het Hs. heeft: gelijck een heet ijser aen de boter.

2) Het Hs. heeft: heel.

3) D.i. gaan varen.

4) Het Hs. heeft: plaetsen.

5) Zie figuur 10.

6) Het Hs. heeft: quamen.

7) Het Hs. heeft: twercx.

[p. 24]

maer ick en prijse niet dat men daer vele costen aen leijt, gelijck in de Zijpe bijt Hontsbosch in Hollant hebbe ick mede gesien dat men op een schoon drooch sonneschijn¹⁾ het sant ontrent de strange van der zee met cleene eegden²⁾ met corte tandekens roerde, alleenelijck dat boven drooch lach, ende zoo geruert zijnde vervlooch metten winde totdattet in de diepe ofte int water quamp³⁾. Men stack oock riet op de santdijcken gelijck schuttinge, als het sant voor het riet was ende geen wint hebbende bleeff soo achter het riet liggende. In die maniere vervolde men de diepen ende hoochden de dijcken sonder werckluijden oft duijckels tot dattet achternae hooge duijnen werden. Welcke dijcken ende duijnen gepoot zijnde met helm dwelck een specie van cruijt is dat in de duijne wast, so en vervloget sant niet wederomme maer hoochde de dijcken alle daech meer ende meer. Nochtans sulcken aenwasch als stuijvende sant wort in de Kempen van den coren- oft ruggenlande⁴⁾ met wallen ende grachten geweert ende affgedijckt als heuren meesten vijandt. Waeromme men bevinden ende considereren mach dat men niet en behoort veule costen aen sulcken aenwasschen te hangen, want ick niet en weet dat⁵⁾ de Zijpe noch vele prouffijts innegebrocht heeft; commende op de passagiën van de dijckagiën hiernaer sal breeder claerlijck ende openbaer daeraff verclaringhe doen, late daeromme hier vorder aff te schrijvene.

Voorts mach men oock zoo wel aenwasschen maecken op de slijcken liggende ontrent den zouten zeewatere daer men seggen noch groesen verre (oft) naebij en vint, principalijcken op degene die met de stercke stroomen loopende⁶⁾ van de ebbe ende (de) vloet over tslijck stroomende (ende) cracht bedrijvende offschueren ende mineren, te wetene soo wanneer het slijck begint onder te loopene soo compt de achtervloet over tslijck ende neempt alle het vet wech dat daerop soude mogen aenwasschen ende hoogen, ende wederomme doet van gelijcken de voorebbe, de zee wijl⁷⁾ die vehement oock over tslijck loopt vervolcht⁸⁾ mede het wechnemen van den slijcke aen d'ander zijde; het hooge begroesen ende aenworpen van den slijcke soude nochtans grootelijcken ten profijte comen al en waert maer omme bequame spijse te hebbene tot ouden dijcken als die gebroken ende geramponneert worden, ende daerenboven hooge stalen van dijcken

1) Het Hs. heeft: strom schijn.

2) D.i. eggen.

3) Het Hs. heeft: quampt.

4) D.i. roggeland.

5) Het Hs. heeft: wat.

6) Het Hs. heeft: loopen.

7) Het Hs. heeft: wil.

8) Het Hs. heeft: ende vervolcht.

[p. 25]

ende buijtengorsen benemen veel gewichts van watere, maecken de dijcken met vrede te liggene aen de teenen van den dijcke ende breken¹⁾ veel stroomen, ende daeromme zulcke buijtenlanden en slijcken behoort men met grooten cost te onderhoudene, principalijcken die affloopen oft stroomen²⁾ affcalven ende door den stroom steijl ouver hebben, daerinne dickwils groot gebreck valt bij den heere ende ambachtsheeren die sulcke gorsingen aencomen, sij willen proffijt hebben van der weijen ende ettingen ende bringen³⁾ de coste van tselve onderhoudt tot laste van de nieuwe gedijckte landen daeraen gelegen⁴⁾, soodat int uuteijnde de gorsen ende slijcken affloopen, mineren ende ontgronden, latende door die faute de steijle diepen aen de dijcken commen, brengende de bedijckte landen in grooten cost ende perijculen van te moeten vergaen. Het ware proffijtelijcker voor zulcke heeren, ambachtsheeren ende ingelanden de cost van de onderhoudinge van sulcke uuijtergorsen ende slijcken uut de gemeene borse ende contributie naer dat een ijegelijck daerinne gegoijt is te doene, want hoe ghij de zee meer toegeeft hoe zij meer hebben wilt, oock en hebdij geen spijse soo moet ghij hongeren⁵⁾ ende vergaen, zoo ist mede van de dijcken: daer gheen spijse ontrent en is en can men (se) oock niet sterck maken noch onderhouden dan met grooten cost van rijseren bermen ende belegh van Vilvorsche schorren ende steenen, welcke cost veule cleijne polders van gemeetgetalen niet en mogen vervallen ende bedwongen worden die te laeten drijvene, soodat daerdoore uwen vijandt naerder ende naerder compt (ende) de zee meer en meer toegegeven wort. Waer der nu een gemeijn contributie, soude men een iegelijcken verlichten ende alle inconveniënten ende andere groote aenstaende costen verhoeden.

Deselve aenwasschen ende onderhouden van slijcken mach men maken met cribben van drije ofte vier tuijnen in maniere van duijckeldammen, met aerde gevult ende daerop steenen geleijt, die⁶⁾ eenischsins de costen vermogen te dragene; ofte men machse maken van aerde, wel gecrampt ende gemat, daeraff hebbe ick voore (in) de discriptie van de duijckeldammen int lange gespecificeert, leggende ende brengende deselve cribben ofte duijckeldammekens noes aff van den vloede omme de voorvloeden daertegen te stuijtene⁷⁾ ende (van) het slijck te keerne, ende het ander oock noesch affcommende

1) Het Hs. heeft: breken zij.

2) Te lezen: die affloopende op de stroomen?

3) Het Hs. heeft: bringende.

4) D.i. van de belendende eigenaars in de nieuwe dijkage.

5) Het Hs. heeft: hongerijgen.

6) D.i. namelijk die polders, die

7) Het Hs. heeft: sluijtene.

[p. 26]

van ebbe omme de ebbe oock soo van den slijcke te werene, soo dattet slijck tusschen beijde de voormelte duijckeldammekens mach met vrede rusten ende bewerpen, want uuten diepe sal altijts slijck genouch uutcommen ende het velt bespreijden, twelck metten vloet sege ende soetkens opstroomende opvloijen¹⁾ ende wederomme affebben sal. Siet men achternae dat²⁾ deur de distantie ende wijte vant leggen van de cribben ofte duijckeldammekens noch op het voormelte middelslijck soude willen stroomen, soo mach men int midden continuëren ende noch leggen andere dammekens in vougen als voren. Ick wil u wel versekeren datter geen neeren vallen en sullen op het slijck hoewel nochtans sommige opinneren dat uutgesteken hooffden ende dammen neren maecken, dwelck is alleenelijcke te verstaen verre teijnden de hooffden ende dammen gelijck ick genouch ende dickwils u vermaninge doe, ende dat compt bij omme dieswille dat het water sulcx tegen de hooffden ten diepe waert neder willende ende dan teijnden het hooft ofte dam commende ende het water daerom draijende, hetzij van ebbe ende vloet, als dan eerst de neren moeten vallen in diepen, twelck beter is dat ghij uwen vijandt verre van uwe messie keert dan naerbij, want hebbende de vijandt voor u deure als 't water aen uwen dijck met grontbrecksem ende steijl ouver is groot perijcule van te keeren (met) meerder cost als voorseijt is.

Alle de creken nochtans gestopt, noch alle dammen oft duijckeldammen geleijt, hooffden gemaeckt ende uutgesteken of cribben gewrocht, is altijt geen profijt maer brengen somtijts meer schade dan proffijt, daeromme moet een iegelijcken oversien ende premediteren de nature van de wateren, stroomen ende rivieren ende oock zeewateren, hoe die op- ende affgaen, waer het vet water is ende waer wederomme het mager uutcompt, welcke stroomen eer ende vrouger innevloijen ende uijtebbe, op wat winden de slijcken liggen ende subject zijn, oock oft zij lancx ende bots water liggen op den noortwesten-, zuijtwesten- ende westenwinden, daervan de crachtichste ende periculeus(t)e stroomen ende zeebaeren commen, ende andere zulcke gelijcke.

Want dammen, die men zoude leggen tegen de zoete ende vette aenwasschenwateren, souden affweeren ende affkeeren bij uwen slijcke ende gorsen het vet dat alle getijden daerop zoude mogen commen, diewelcke soo ick hiervore gesecht³⁾ hebbe moeten maer alleenelijcken geleijt worden in zoo verre eenige magere wateren stroomen over het slijck, vallende soo naer de vette Hollantsche stroomen laeter opvloijende, ende niet daer de stroom soetelijck op compt. Oock

1) Het Hs. heeft: opwoijen.

2) D.i. dat het.

3) Het Hs. heeft: geset.

[p. 27]

sal men zien op wat winden, ende dat men de voorseijde noortwesten- ende zuijtwestenwinden wat bots geve ende te gemoete come indien men can. Creecken die niet door en gaen en sal men oock niet stoppen, want ghij altijts het water daerinne sout houden staende, ende alle wateren die niet op ende aff gaen en doen geen proffijt, zij verdrincken tlant ende houden de silticheijt waerdoor zij niet en connen bequamelijck aenwasschen, maer sijn se wijt suldij wercken als voorseijt is; de dammen oock lancx strooms geleijt alsoft ghij dammen van gorsen afleggen wout ende het water op het gors soetelijck op ende aff ghinck sonder lancx de slijcke te stroomen, al leijdise¹⁾ ende maeckte deselve dammen drije mijlen lanck en zouden nietemin geen prouffijt doen, wesende oock een groote onnutte verlooren cost, want alle dammen moeten geleijt wesen dat sij die stroomen van vloet ende ebbe schutten, tegenshouden, resisteren ende beletten.

Duijckeldammen op slijcken ofte in pannen geleijt daer water inne blijft staende is een groot onprouffijt ende contrarie²⁾ alle natuerlijcke redenen van lant te winnen, want het water daerop altijts blijft staende vercouwende aen d'een ofte d'ander zijde als gesloten zijnde van den dam voorseijt, het lant en crijcht oock geen hoochte, blijft mede vercout sonder eenige groesen gewonnen te hebben. Ende gedijckt zijnde brenght hetzelve lant daerdoor quade vruchten voort³⁾, d'welck moet gecarret met versche eerde, vernieuwt ende met mis verwermpt worden soude men vruchten daer op winnen. Maer het waer meer proffijt uut deselve pannen ende slijcken, met water staende, slooten ofte grippen gemaeckt, geleijt ende geschoten naer⁴⁾ eenige van de creken ofte diepen commende ende suërende in de principale stroomen, zij en dienen niet te groot ofte (te) wijt zijn: als zij alleenelijcken wat diepte hebben twater sal hem selven alsdan wel voorthelpen. Ick hebbe bevonden dat de huerluijden van sommige schorren ofte gorsen dezelve slijcken ende pannen met dammen overgaen hebben, omme heur schapen ende beesten van het een gors op dander te mogen bequamelijck stauwen⁵⁾ ende jaegen om te weijden, zij huerluijden zoucken heur eijgen singulier prouffijt daerinne maer het onprouffijt⁶⁾ van de gorsinge ofte schorre, daerdoor dezelve sulcx verdrincken ende achterwaerts houden. Maer, indien dat den dam sulcx nootelijck doort slijck ofte panne geleijt waere, sij moesten wederomme soo vele voorderinge voort gors oft schorre doen dat

1) Het Hs. heeft: leidese.

2) Het Hs. heeft: alle contrarie natuerlijcke redenen.

3) Het Hs. heeft: voorts.

4) Het Hs. heeft: maer.

5) D.i. stuwen.

6) Het Hs. heeft: prouffijt,

[p. 28]

zijluijden twater staende op de slijcken ende pannen aen wederzijden affleijden met slooten, riollen ofte grippelen, al naer den eijsch ende gelegentheijt van de saecke als vooren verhaelt is. Dabuijsen commen somtijts daerdeure toe dat de rentmeesters selve huerlinge van de gorssen zijn, zouckende heur prouffijt.

De gorsingen zoo dan voorts begroest, beseght ofte met riet bewasschen zijnde zoo verre dat men daer beestkens ofte schapen soude connen weijden, soo salt van noode wesen daerop geordonneert rondwerven, op welcke werven de voormelte beesten oft schapen heur zullen mogen bergen ende beschermen voor de hooge vloeden, die tallen tijden de gorsen ende slijcken overvloeden¹⁾, leijdende van deselve werven schaepdammekens, pieten ende overgangen over de creken ongestopt blijvende, omdat de beesten de bequaemste harde ende begroesde weijden souden mogen begaen ende besoucken, te wetene op schorren ende gorsingen liggende tzeewaerts ende daert zeer hooge opvloijt, welcke werven alleenelijcken dienen sullen voor somerwerven, breet boven in de cruijne drije roeden, hooge zes voeten, druijpens rontsomme twee roeden ende een halve ofte drije roeden, laetende rontsomme eenen berm onberooft van een roede breete, daer aen teijnde oock rontsomme eenen sloot van acht voeten boven wijt, beneden in den bodem drije voeten ende diepe drije voeten ende een halve, d'aerde uutenselven sloot geschoten d'een helft op den voormelten berm omme die daermede te hoogene ende dandere helft uuten sloote damsgewijse omme de beesten omme den werff te mogen gaen tot de speckdammen, die men onberooft sal laeten aen elcke zijde van de werff eenen, ende den voormelten werff geleijt op den hoochsten stael van de gorse ofte schorre. Ende in soo verre het gors ofte schorre lanck is sullender nae de distantie van der plaetsen zoo vele geleijt worden als de redene heijscht. Al dit werck gemeten mette Putsche mate soo uuijtwijsende die figuere daerop gemaeckt²⁾.

1) Het Hs. heeft: overvloeden.

2) Zie figuur 12.

Uuijtlegginge op de voornoemde figuere.

Bij de figuere voornoemt meuchdij sien boven de ronte van de werff hoe men de ronte in de cruijne neempt, te wetene elcke van drije roeden lenghte ende gelijcke breete, treckende dat uut den ronde, de hoochte is ses voeten, den berm onder aen den teen van den werff op zes voeten omme de schaepen daerop te sittenne ende omme den werff te loopene, hebbende drije ofte vier uutgangen. Rontsomme loopt noch een sloot van acht voeten wijt met speckdammekens

[p. 29]

omme die schapen over te gaene, op welcke speckdammekens gemaeckt ende gehangen worden heckenen omme de schapen binnen den werff te sluijtene opdat se den heerdere niet en ontloopen. Rontsomme compt buijten noch een dam van opgeschoten aerde opdat de schaepen de bequaemste affganck ende groese soucken zouden mogen. Boven de cruijne hebben de herders heur keete, huijs ende wooninge, rontsomme gewalt met eerdewallen, opdat de schapen heur niet en ontloopen¹⁾, ende noch daerbij een bocht van thuijnen daer se de schapen inne stouwen, die se melcken ofte scheren ofte smouten willen. Soo met²⁾ al heur ordinarius regiment ende berchenisse voor menschen ende schapen is de werff wel in ordene gestelt, daeraff ick u geerne bij dit figuerken oock hebbe willen onderrichten.

Buijten over de creken siedij oock de pieten ende bruggen omme de schapen drooge vant een gors int andere te gane, want soo haest het water van de gorse is soo stout men de schapen van de werff, ende de creken blijven vol waters tot opt leech water toe, anders souden de schaepen zoolange zonder weijden moeten blijven; de schapen loopen opt leech water vrij wel deur slijck ende creken van d'een gors op d'andere, maer tegen het water groot ende hooch wort commen sij oock naer de voormelte pieten ende blijven zoolange daer weijden totdat het gemeijn gors ondersijpt ofte ondervloijt.

De pieten worden lichtelijck gemaeckt van twee ofte drije lange boomen van der dicte van dijssels van wagenen, ende daerop worden dichte sooden aen malcanderen geleijt ende gesteecken dichte aen malcanderen gewapt, die heurselven vougen alsse nat zijn ende alsse drooge zijn oft gemetst³⁾ werck waere.

Ghij siet oock bij dezelve figure hoe men de slijcken behoort te overdammen, laetende nochtans dezelve aen wederzijden affwateren opdat dezelve slijcken mogen begroesen.

Op de voornoemde stellingen maeckt men dese groote groene schaepenstellecasen, te⁴⁾ beschrijvene hoe men die maeckt waer buijten onsen propooste gegaen. Wij sullen voorts onse materie continuëren.

Comme nu voorts om te verclarenne vant profijt te doene metten schorren ende gorsingen ontrent de soete stroomen ende opperwaeteren van boven den Rijn, Mase, Wale, de Leecke, de IJssele ende andere rivieren affcommende gelegen, soo soude men dezelve met somerdijcken mogen dijcken om het water tallen getijden op dezelve gorsinge commende ende vloedende aff te houdene ende aff te weerne, wanttet ontrent de versche stroomen oostwaerts

1) Het Hs. heeft: overloopen

2) Het Hs. heeft: soo dat.

3) Het Hs. heeft: gemest.

4) Het Hs. heeft: de.

[p. 30]

soo hooge niet en vloijt alst westwaerts doet ontrent de zee, ende hoe nader de zee hoe hooger vloijen op gemeijn stroomen. Op de voormelte versche wateren is gemeenelijck de vloet niet hooger uut den gemeenen ebbe dan¹⁾ vier, vijff ofte ses Putsche voeten naer dat de winden zijn ende het zeer waijt. Maeckende dan de somerdijcken hooge boven de conterlanden ofte maijelande ses Putsche voeten ende²⁾ het slijck oft gors uuijten leege water hooch leet drije voeten ofte 3 voeten ende een halff, soo hebdij altijts soo veule vrijts als drije voeten. Maeckt ghij veul hoochte soo moet ghij steijlte hebben oft moet veel beloops ende druijpens maecken ende de state onder van de kaedijck zoo veule te breeder aenleggen tot grooten cost ende roovinge van lande, volcht oock hoe de voorseijde kaedijcken hooger zijn hoe de overstortinge swinters crachtiger ende swaerder zijn; ende met den overval van den winterwater weelen ende loopen de dijcken aff van binnen ende van buijten, soodat somers daeraen dezelve kaedijcken wederom verheelt³⁾ ende gemaeckt moeten worden tot merckelijcken grooten cost, overmits dat de putten die daerbinnen ende buijten ende in de saten van den somerdijck innekanckeren (ende) weelen veel spijse ende seer grooten arbeijt behoeven⁴⁾ daeraen gedaen te wordene, niet sonder merckelijcke groote cost. Daeromme moet men vooral wel considereren ende oversien het opgaen van de wateren ende wederomme de leechste, ende⁵⁾ dat soo wel op somerverloopen oft -buijen als die in den winter opcomen, omme alsoo daernae uwen somerdijck te ordonnerenne ende toe te leggene ter minster schade ende ter meester profijt.

Ick hebbe gesien ontrent de St. Geertruijenberge datter kaedijcken⁶⁾ liggen rontsomme heur weijde die boven de twee ofte drie voeten hooch niet en zijn, dat compt uut dien respecte⁷⁾ dattet aldaer luttel ofte niet hooch en vloijt, want de weijden genouch liggen binnenlants, ende soo, deurdien dat het gat daer de vloet innecompt enge is ende de weijen ende de diepen naer Oosterhout, Raemsdonck ende Sravemoer zeer wijt ende breet van begrijp zijn ende daerdeur het water in zijn breete compt, en can de vloet niet gesteijgeren, want eer het water binnen de diepte ende weijden voorseijt ter halver vloet is soo beginnet buijten de gaten wederomme te vallenne, twelck oock beneempt dat het water liggende

1) Het Hs. heeft: van.

2) D.i. en indien.

3) Het Hs. heeft: verhaelt.

4) Het Hs. heeft: behalven.

5) Het Hs. heeft: ende ende.

6) Het Hs. heeft: kaedijckers.

7) Het Hs. heeft: dier respectie.

[p. 31]

tusschen het clooster¹⁾ ende Oosterhout soo qualijcken ende traech aenworpt, hoocht ende bewast, want het voorseijde water moet staen cleesen; doert innestromen²⁾ door het voormelte enge gat compt oock daerdeure spaerlijcken bij dat het niet en verlant, daerbij gevoecht dat het mager water uuijten moeren van Sgravenmoer, Raemsdonck ende Waspijck ende de heijden daerontrent liggende het vet tallen³⁾ getijden aengeworpen metten slijcke wederomme terugge wechdrijft ende vercouwt. Soo doen oock voorts alle de opperwateren uuijte heije affcommende, daermede (de) slijcken, gorsen ende schorren liggende aen Brabant zeer belast ende subject sijn; doen oock dezelve opperwateren vele schaeden dezelve gorsen ofte schorren, gedijckt ende tot corenlant gebrocht zijnde, des winters als de sluijsen bij stormen van winde drije ofte vier getijden toe moeten blijven staen, soodat daerdoore het opperwater soo aensackt dat het gesaijt lant seer onderloopt, vercouwet ende verderft dattet nau vruchten draegen en wil; int tweede bouck van de dijckagie sal daeraff breeder verhaelt worden.

De kaedijcken ofte somerdijcken moeten diversch ende van ongelijcke hoochte gemaeckt worden naer⁴⁾ de winden, te wetene int westen, noortwesten ende zuijtwesten moeten zij de meeste ende principaelste hoochte ende beloop hebben, (int) noorden en zuijden wat van minder hoochte (sijn), int oosten alderleechste, om het profijts wille ende omme te eviterenne de overvallen van den voormelten noortwesten-, zuijtwesten ende westenwinden, daer⁵⁾ het opjagen van de zeewateren ende zeebaeren den zomerdijck op de groesen geleijt soude overvallen ende soo diversche putten ende weelen maecken ende de geheele saete van den somerdijck ontgronden, soo mach men⁶⁾ int oosten, zuijtoosten ende noortoosten nae dat de somerdijck bequaemste leijt twee voeten leeger maecken dan op de voorgaende westewinden, op welcke oostewinden seer selden stormen van winden ende opvloeden van wateren vallen, zoodat eer de stroomen van de westewinden door de vlackicheijt van den kaedijck int oosten overloopen ende coomen, soo is het water over den somerdijck ofte kaedijck int oosten in de bedijckte somergorsen soetelijcken overloopende ende bijcans den heelen polder met water bedeckt, zoodat de zeebaeren uuijten noortwesten, westen ende zuijtwesten geen groote zwaerte van overvallen en cunnen⁷⁾ maecken,

1) Het nonnenklooster St. Catharinendal bij Oosterhout.

2) Het Hs. heeft: doet innestormen.

3) Het Hs. heeft: allen.

4) Het Hs. heeft: maer.

5) Het Hs. heeft: door.

6) Samengetrokken uit: men en, d.i. men hem.

7) Het Hs. heeft: can.

[p. 32]

daernaer oock compter te baete den overloop van zuijden ende noorden, maer ick soude int oosten den zomerdijck zoo veule beloops laeten als int westen want daer den meesten overval altijts zijn sal.

Omme de watere alsoo in den somerpolder overvallen wesende subijt wederom quict te makene, soo sijnder¹⁾ vele die maecken helpgaeten²⁾ totten sluijse die zij hebben liggende, door welcke gaeten het waeter stroompt, schuert ende weelt datse groot gelt wederomme costen omme te stoppene, te verheelene ende den somerdijck in heur groote te brengene. Ende het mach dicwils ende menichmael in een somer gebeuren dat alle het profijt daerinne blijft ende geconsumeert wort, want, al woude men het voormelte binnenovergestorte water door de sluijse laeten uuijtloopen, in soo verre de polder groot is soo blijft het landt soo lange onder het water staende dat men hetselve gors in veule tijden niet bewijden en mach ende de beesten die men daerop zoude willen vet maecken daernaer vasten moeten, om dier³⁾ oorsaecken moeten de helpgaten somtijts gemaeckt worden oft anders beworpet oock te meer met slijcke door het lange staen van den watere, twelck geen prouffijt voor het lant en is hoewel de weijde daermede vet wort, want in langhe geen baete daeraff en schijnt te commenne mitsdien het gors te seer beslijckt ende beworpen is, hetwelcke met lanckheijt van tijde ende met regen moet affspoelen ende ververschen ende⁴⁾ het gors zal wederomme door het slijck daerop geworpen zijnde doorwasschen ende groijen.

Mijn opinie soude wel wesen dat men dezelve helpgaten maeckte ende doorstaeck in het oosten daer den leechsten dijck is, in soo verre daer oock het leechste lant leet, indien niet, dat men het leechste lant soucke mette bequaemste winden, maer dat men voor het maecken van de somerkaedijcken voorseijt ende in de saete van de dijcken, soo verre, breet ende lanck men het helpgat maecken wil, hetselve helpgat eerst ende vooral in sijn saete overvloere met twee ofte drije rijsen bermmen niet hooch maer in maniere van het velt te beslaene met rijse, laetende midden⁵⁾ twee kistens, elcke kiste van vier ofte vijff voeten breete, omme de dichticheijt int⁶⁾ volmaecken van de somerdijcken te houdene, met een stortebedde van buijten ende van binnen sonder kiste daerinne gewrocht aen wedersijden dwers ende breet affgaende, waerdoor hem het water uuijtspreijden mach sonder bedwongen te wesen, elcke stortebedde ten

1) Het Hs. heeft: sijnders.

2) Het Hs. heeft: helptgaten.

3) Het Hs. heeft: der.

4) Te lezen: eer?

5) D.i. midden in.

6) Het Hs. heeft: in volmaecken.

[p. 33]

minsten van drije roeden lengte, dezelve bermmen wel loffelijcken getuijnt, sonder (de) hoochste tuijnen te maecken, om het doorschieten van den watere, het smal rijs ende bouteijnde ten waterwert affvallende ende gewrocht zijnde, op welcken berm ghij bequamelijcken altijts uwen dijck wederom tsomers ofte int beginsel van den somer sult mogen toeleggen ende maecken mette spijse die men uuijten helpgaten op den dijck aen wederzijden geworpen ofte gecroden sal hebben, waerdoore ghij luttel spijse verliesen sult ofte verre (mette) spade sult derven halen, ende uwe saete sal even effen, heel ende ongepaelt ofte ongeweelt blijven, soo van binnen alsoock van buijten houdende altijts een herde saete ende gront, ende meucht soo des winterdaechs uwe leege somerweije uuijt ende inne laeten loopen, daerdoore het lant hoogen¹⁾ (sal) ende tot een bequame corenlandt mogen bedijckt worden.

Maer mij dunckt ter correctie datter een ander expediëntie²⁾ (is) omme luttel verloren gelt uut te gevene ofte te debourserene om help- ofte loosgaten totten sluijs te maecken, oock en suldij gheen sluijs behouven³⁾, daer veel hout aen versmoort wort, waeromme ick wel meijne dat ghijt⁴⁾ met de cost van de sluijs wel vervallen zult mogen; ick zoude dan wercken aen den oostzomerdijck van eenigen somerpolder een verlaet met twee staende opgaende dooren ten minsten elcke dore acht, negen, thien ofte twelff voeten facit tsamen sestien, achtien, twintich ofte vierentwintich voeten loopens water ofte zoo wijt het werck verdragen mach ende (de) groote van den polder heijsschet, hooch gelijck den zomer- ofte kaedijck, aen wederzijde van de steijlte van den kaedijck puijen gewrocht, met zijn plancken ende de gebinden wel vast ende dicht genagelt, boven met goede sonnewachters van wederzijde in de binden gewrocht, de gront met slijckhouten, dicht aen malcanderen doorgaende ten minsten drije ofte vier voeten over den dijck innestekende ende deurgaende, ende een goet dicht bedde gewrocht met twee baerden ofte palinckplancken in malcanderen gegroeft, gederrit ende gestampt min of meer oft men daer een sluijs soude willen leggen, buijten ende binnen een stortebedde van rijs oft plancken; de plancken souden veel effender affloopen naer mijn advijs noesch aen wederzijden affgaende, te wetene is het principale loosgat achtien, twintich oft vierentwintich voeten, soo soude teijnden het stortbedde uuijtvallen dertich ofte veertich voeten, elcx voor het inne- ende uuijtstroomen boven met drije ofte vier balcken in de sonnewachters gewrocht soude worden⁵⁾,

1) Het Hs. heeft: hooge.

2) Het Hs. heeft: experiëntie.

3) Het Hs. heeft: behooren.

4) Het Hs. heeft: ghij.

5) De woorden gewrocht soude worden zijn klaarblijkelijk overtollig en bij vergissing uit den volgenden regel hier ingevloeid.

[p. 34]

daer de dooren tegen aenslaen zouden, in welcke dooren onder gewrocht souden worden twee hangende clapvensters voor het uuijtloopen van het dagelijcx opper- regenwater, die met den vloet wederomme toesluijten zouden, die oock dienen zoude op drooge harde sommers omme het versch water inne te laten totdat het binnenlandt met versch water gespijst waere. Welcke staende dooren men soude tsomers gesloten houden, ende swinters soude men dezelve open setten, met crammen ende sloten, latende alle getije twater uuijt- ende innevloeden, waerdoore de polder ende lant swinters hoogen ende beworpen soude. Soo mocht men dezelve polder ende lant daerinne liggende bequaem maecken om te bedijckene tot eenen corenlande, sonder dat men telcken swinters groote gaten om het water uut ende inne te stroomen ende loopen zouden moeten breken ende maecken tot grooten cost. Bovendien souden die groesen jaerlicx gemest ende verwermpt ende vernieut worden metten vetten slijcke daerop commende, ende tegens de Meerte soude men de staende dooren mogen sluijten, soo waert al bewaert ende de cost van jaerlicx te dijckene gespaert; ghij meucht tselve sien bij de navolgende figuere¹⁾.

1) Zie figuur 13

Advertisement²⁾ ende uuijtlegginge op dese figuere.

Van aenwasschen te beversigen ende te maeckene hebt ghij hier voren gehoort op de quaerte ende aldaer genouch bewesen, dezelve quaerte op heure winden liggende, maer op dese quaerte en hebben wij geen winden geset, gemerckt ghij dezelve nemen meucht het oosten soo het u belieft, ende sullen oock sulcx vervolgen indien de quaerten dat heijschen, want in dese quaerte, alsoo daer twee manieren zijn om den zomerkaedijck te maeckene, soo suldij d'een maniere oft d'andere soo uwen sin treckt de quaerte ommekeeren ende laten twater altijt ten oosten uuijt comen.

Het verlaet met staende doren van houte³⁾ open ende toe te gaene metten clapvensters dunckt mij ter correctie het sekerste werck te wesene: tsomers houdij de dooren toe ende swinters set ghij se open om het water inne te loopen ende wederomme uuijt te loopen over de stortebedden noesch ende dwers affgaende, soodat het water niet en can fortse bedrijven, wesende voorbij het viercant van de saete van den dijck, want het hem dan uutspreijt ende verleijt. Ick zoude de opene deuren maecken van drije voet hoochte staende tegen eenen stercken balck, op welcken balck ghij moocht bringen een schuijvende dore

2) Het Hs. heeft: advertsement.

3) Het Hs. heeft: met houte van staende doren.

[p. 35]

uuijt d'een ofte d'ander zijde van den kaedijck uuijtcomende met een cokere dat de breete tsamen, te wetene de voornoemde deure ende schuijvende deuren, mogen haelen de hoochte van den kaedijck, liever de deure eenen voet hooger dan min om, oft somers verloopen overquamen, de schuijvende deure dan uuijt te trecken, ende de hoochte van den kaedijck te nemenne met gelijcke hoochte gelijck die int oosten zijn sal, altijt de voet daerboven hoogere. De vlueken soo gemaeckt ende overdwers commende houden aen wederzijden het uuijt- ende innecanten van den dijck ende oock voorlande.

Op slijcken liggende rontsomme int water meucht vrij de kaedijcken wel becostigen ende maecken want int weijden groot prouffijt innebrengen zouden, de beesten en zouden tgors soo niet bederven ende in stucken trappen, ende in stede van drije beesten te weijden souder vier weijden. Swinters als de deuren oft helpgaten open waeren sout binnen tgors¹⁾ beter hoogen dan oft bleeff rijdenne, want het²⁾ daer inne comende³⁾ daerop blijven staende zoude, het slijck metten watere daerinne commende zoude⁴⁾ sincken ende de groesen ende weijde daerdeur gemist worden, daert anders met alle winden op alle getijden affwaijt ende daerdore affstormpt.

Als ghij versch water inne hebben wilt, treckt de kettinghen op aen de vallende clapvensters in de staende dooren ende laet het lant soo vol versch waters loopen als ghij hebben wilt, alsser oock genouch waters in is, laet de deurevensteren vallen.

Compt er overstortinge onder de kaedijcken door stormen ende opvloeden soo gaen de doren tsamen open en lossen u soo terstont het water, hetwelck de sluijsen deur heur nauwicheijt soo niet doen en connen, want als den vloet buijten eenen duijm gevallen is soo zullen de staende breede deuren geheel open gaen lossende soo het water terstont seechelijck met een volle wijte, daer⁵⁾ de sluijs met cracht ende fortse, als twater door de engicheijt bedwongen wesende, hetselve water lossen moet in perijckel dicwils van de sluijse te verliesen. Op een ander maniere zoude⁶⁾ u dat te costelijck wesen. Neempt den rijseren berm altijts nochtans int oosten met de twee kiestkens onder in de saete van uwen kaedijck, streckende des winters den kaedijck op den rijseren berm doore, bringende de spijse aen wederzijden van den dijck op het hoochste van de voormelte kae- oft somerdijck, soo en verlijest ghij geen spijse, ende dan des

1) Het Hs. heeft: tgras.

2) D.i. het water.

3) Het Hs. heeft: comen ende.

4) Het Hs. heeft: commen zouden.

5) Het Hs. heeft: door.

6) Het Hs. heeft: en zoude.

[p. 36]

somers, halff Meerte gepasseert, suldij over de kist ende berm voorseijt een kaedijcxken in maniere van een Brabantsche wal oft heijninghe maecken, want int oosten en gater vloet noch slach van watere. Hetselve kaedijcxken moet alle jaer ten minsten hooch gemaeckt worden eenen voet boven de somerkaedijck tegens het sitten, soodoende en sal u saete u niet ontweelen noch ontgronden, twalleken en sal soo veel niet¹⁾ costen als eenen kaedijck, de spijse en sal u niet ontloopen noch en sult oock niet veul lants derven²⁾ rooven, want de weijde van buijten sal alsoo wel de beeste vetten als van binnen. Iemant mocht vragen: waeromme dan den cost van de kaesomerdijcken³⁾ gedaen? Ick antwoorde daerop dat, als d'uijtergroesen oft schorren onder zijn, soo ist binnen noch goede bequaeme weije, drooch ende hert wesende, daer de beesten mackelijcker⁴⁾ gaen weijden, gelijck een nonnenpater gemackelijck aen haer tafel sit ende daerdoore tsamen sonder arbeijt te doene vet worden, dan oft zij buijten zouden gaen treden int slijck ende crijgen den cost gelijck eenen armen dijcker. Nochtans willen de beesten somtijts buijten wesen om de vernieuwinge want men gemeenlijcken seijt: nieuwe spijse maeckt nieuwe appetijt.

Comende tot onsen propooste wederom: leggende de voormelte bermmen ende kiste soudij daerenboven een sluijs maecken moeten om het hemelwater te losenne, twelck niet nootelijcken sal wesen maeckende het houte verlaet als voorseijt is.

De voormelte sluijs sal u al soo veel costen als het houte verlaet ende ten sal u soo veeul prouffijts niet bijbrengen, sal oock meerder perijckel wesen, daeromme moechdij de saecke in u selven overleggen ende wijselijck versinnen eer ghij sottelijcken ijet sult beginnen.

Midden in den somerpolder soo zoude ick oock een cruijsslote⁵⁾ schieten om de groese te bat aff te wateren ende de beesten in elck quartier te mogen verslaenne, want als zij int gemeijn loopen soo vertrappen ende verderven zij veel weijde, oock, sach men datse met drije quartieren van weijde toecomen mochten, soo soude men het een quartier mogen hoijen.

De cruijssloten souden dan oock dienen om met schuijten het hoij uuijt te voerenne, want het is een groote ende breede schuijte die vijff, seven ofte acht voeten wijtte heeft, ende de sloot zoude zijn boven van acht voeten.

Aen wederzijden in beijde de lenghte soude ick maecken eenen

1) Het Hs. heeft: niest.

2) D.i. behoeven.

3) Het Hs. heeft: kae somerlijcken.

4) Het Hs. heeft: mackelijcken.

5) Het Hs. heeft: cruijsslot.

[p. 37]

berch buijten dijcx int beloop van den somerkaedijck, een voet ofte twee hooger dan den voorseijden kaedijck, boven in de cruijne van drije roeden, dat men van elcke perck daerop comen mochte, om op een verloop ende oft de kaedijcken overliepen oft overvloeden de beesten eensdeels daer op te bergen ende dat zij tlijff mochten behouden, op welcke eenen ende den hoochsten berch men mocht een keete ordonneren voor den wachter. Ick spreke alleen van uuijtergorssingen die rontsomme int water liggen, die daer veel in Hollandt zijn ende daeraen wel prouffijt te doene is, maer die aen vasten bedijckten coorenlande liggen en zijn die werffven daer geleijt van geenen noot. De creken souden moeten aen de cruijssloten gebracht worden omme uuijt te waeteren, ende alsser geen cruijssloten en zijn soo schijnt het lant te verdrencken met den watere ende soo trappent de beesten te eer in stucken, want het, metten watere gelaeden, morwe ende saft blijft.

Ommedat wij hiervoren genouch gesproken hebben van de versche gronden zoo comen wij voorts op de gorsingen ofte schorren ontrent de zee, daer magere groene zeewateren opvloeden, daer geen prouffijt en waere zomerdijcken gemaeckt mits de silticheijt van den grondt, want als de tijt compt ontrent St. Jansmisse dat de droochte regneert soo slaet de silte soo uut op heete sonneschijnen dat het gors op het velt vergaet, verdorret ende hemzelven opeet van de silte. Oock vloet het te seer hooch ontrent de zeewateren, waeromme men de kaedijcken soo hooch ende breet maecken zoude moeten als de zeedijcken, waeromme het beloop ende tende de saete onder te vele bedraegen zoude in effect prouffijt soude blijven¹⁾. Het meeste prouffijt dat men soude connen gevorderen voor dezelve zoute hooge gorsinge, dat zoude zijn dat men de waeteren ende pannen, blijvende daerop staen versijpen, soude affdeijlven ende affleijden met grippelen ofte riollen naer de diepe ende creken, die tzeewaerts heuren cours hebben, omme alsoo het selve gors te doen besonnenne ende stijven, ende, sach men daer prouffijt aen te doene, dat men dezelve gorsingen ten eersten bezeedijckte; een gors mach alsoowel te lange blijven liggen onbedijckt als dat men de sommige te vrouch bedijckt, want hooge gorsen die oudt zijn en worden niet overloopen met de gemeene soete versche stroomen ende vette wateren, want de voorseijde versche stroomen niet hooch en vloeden, maer alleenelijcken op groote verloopen ende stormen van der zee, die niet dan sant bij en brengen, soo ickt tot diversche stonden gesien hebbe op de gorsinge van de Henigen²⁾ ende de plaete bij Steen-

1) D.i. dan dat er in werkelijkheid voordeel bij behaald zoude worden.

2) Hieruit is in 1584 de polder Oud-Heiningen onder Fijnaart bedijkt, Van der Aa, Aardrijksk. woordenboek i.v.

[p. 38]

berghen, die door de hooge vloeden van Pontiani¹⁾ en andere soo beworpen met sande dat het gors in lange daerdeur niet en cost begroesen ende begroijen. De groffve ende plompe dijckers en gelijcken de gorsinge anders nergens bij dan bij een meijsken van heuren eersten haere dat rijp is, twelck geholpen moet wesen eer hem de jeucht ontgaet, ende soo moeten oock de hooge seeschorren ofte gorsen eer zij met de hooge zeevloeden beworpen worden.

Dezelve hooge soute zeegorsen ende groesen en soude men, metten somerkaedijcken omdijckt ende met verlaeten gemaeckt zijnde als voorseijt is, niet mogen onderhouden want het te zeer hooch vloijt, noch men en zoude om dier oorsaecken die niet met scheuijten ofte platte bodemschepen binnen bevaeren²⁾ ende besoucken connen, om anders ende mits de silticheijt dezelve te mogen verhueren voor hoijvelden ende hoijbemden die zeer wel gelden zouden; soodat de proprietarissen in de soete versche bedijckte landen twee middelen hebben, hetsij (se) te verhuerenne met blocken ende percelen omme te hoijenne oft int geheel met ossen te weijden. Ick soude mij laten duncken dat dezelve somerbedijckte slijcken ende groesen beter te gelde staen zouden om een igelijck zijn gerieff te verhuerenne, want al werden se gehoijt souden alle jaere wederomme met vet beworpen worden ende gemest, maer de verlaeten moesten daerna hooch ofte leech geleijt worden omme de schepen door³⁾ te varenne ende zoo gemackelijck te laedenne in creken ofte loën die men schieten ende maecken zoude, ende indien de groesen wat ondersijpten van den soeten wateren en zoude tzelve heur niet letten, daertegens hem de groenne zoute zeewateren grootelijcx hinderen zouden, zoodat op de soute stroomen geen prouffijt en is maer groot onproufijt somerkaedijcken gemaeckt.

Daer zijn diversche opiniën hoe men de nieuwe groesen ende aenwasschen zoude beweijden hetzij met horenbeesten oft met schapen, d'een opinieert dat de beesten het gors bederven, andere zeggen dat het weijden van de beesten het gors doet hoogen ende hardt maeckt⁴⁾ met het innetreden van de segge, biesen, riet ende andere ruijchte, de anderen willen sustineren dat de beesten met heur treden putten maecken ende int uuijthaelen van de clauwen tslijck ende vet metten stroomen wechdrijft ende dat daer wederomme sant inne vloedet, oock dattet beter ware sulcke gorsen leech te laten liggende onbeweijt om het slijck datter op vloeden mach tusschen de segge, biesen ende groesen te laetene verstervenne,

1) Bedoeld is de Pontiaansvloed van 14 Januari 1552.

2) Het Hs. heeft: bewaeren.

3) Het Hs. heeft: daer.

4) Het Hs. heeft: maecken.

[p. 39]

daerdoor de stromen op ende over de gorsingen stroommende¹⁾ deur het overeijnde staen van de segge, riet, biesen ofte andere ruijchte mede belet worden.

Mij dunckt ter correctie dat, als de segge, riet, biesen ende ruijchte versterven ende dorre zijn want zij alle zomers wederom van nieus uuijtspruijten, zoo vervuijlen zij ende verrotten ende slaen zoo neder op den gront, ende dan van den struijck verrot zijnde met een verloop van den watere ende winde ontdrijven zij van de slijcken ende groesen aen de bedijckte lande (heur) zeedijcken, die men jaerlijcx besteet van den zeedijcken voorseijt aff te doenne ende te verbrandenne. Ick vrage u, des winters compt den meesten aenwasch ende als alsdan de ruijchten soo int derven²⁾ zijn³⁾, wat impedement connen zij de stroomen doen? Oock noch, de beesten gaen in den somer oock meestendeel weijden op de gorsingen, in welcke someren het zoo veule ende hooch niet vloet datter nauwelicx water op den slijcke van vloede en compt, soo en can⁴⁾ oock het slijck, van de beesten getrapt ofte met putten losgemaeckt, niet wech gedrijven ende wechgevloeden. Mijn opinie soude wesen, altijts ter correctiën als boven, dat men de voormelte jonge gorsingen ofte slijcken ten profijte soude mogen beleijden ende beslaen⁵⁾ met beestkens van een jaer out ende niet daerover dwelck de groesen, slijck, vuijlte ende ruijchte in den gront treden, die alsoo beter prouffijt doen dan aen de zeedijcken verbrant, diewelcke⁶⁾ daerdore hooge begroesen ende hert moeten worden; de groesen ofte ruijchte en worden zoo effen in den gront niet getreden daer en blijft altijt wat op staende die den stroom benemen ende en can niet wech drijven doordien het vaste getreden is, de cleijne beestkens en connen oock geen groote putten maecken. Maer diet den heere aengeeft meijnen zeer goede recompensie⁷⁾ te hebben van heuren opiniën, zij hebbens veel gepleecht metter pantoffelen de straeten te betredenne, waert niet beter dat een heer vier- ofte vijfhondert jae duijsent gulden tsjaers hadde ende meer, daer thoe noch groot prouffijt vant hoogen van den slijcke, dan vier off vijff jaer X^C gulden tsjaers te dervenne? Is de recompense aen sulcke raetsheeren niet wel geemploijeert?

De gorsingen oft slijcken die niet geweijt en worden met beestkens oft schapen en connen niet hardt geworden oft heuren gront oft fundament van dijcken nemen, sij wassen bol ende voosch

1) Het Hs. heeft: stroommen.

2) Te lezen: verderven?

3) Het Hs. heeft: zijnde.

4) Het Hs. heeft: cant.

5) Het Hs. heeft: beslaten.

6) Nl. de jonge gorzingen en slikken.

7) Het Hs. heeft: recompentie.

[p. 40]

op; soo als men daerop wil comen dijcken soo ontsinckt den dijck dat men schier twee dijcken op een behouft te leggen. Cakeloo ende de Tobe en worden niet beweijt, het schaijt¹⁾ jaerlicx meer dan vijff off seshondert jae duijsent gulden, soodat men dezelve gorsingen niet begaen en can aen de noortzijde op de Dindel, ende alst²⁾ tot eenen verschen corenlande bedijckt sal sijn soo salt int banen, int betreden van mensche, peerden, ploech ende beesten meer dan twee voeten sincken, neempt exempel aen het rietlandt³⁾ in den Ruijgenhil, bedijckt in den somer van LXIIII, twelcke voor de dijckagie meest riethiellen waeren daer men de beesten aff weerde ende keerde soodat het nu alle dage sinckt dat ment sal moeten weijen⁴⁾, ende daert hert lant leet betreden ende beweijt van de beesten daer heeft het zijn meester deucht gedaen al, en ist tdiepste⁵⁾ van de cleije niet als het rietlandt; het rietlant leet op de vette stroomen van Hollandt int noorden ende het ander int westen ende noortwesten halff op de Zeeusche stroom; soo oock Cakeloo opt noorden leijt op de Dindel, wert het beweijt met cleijne beestkens, het soude int eerste oock zijn herdicheijt ende saete crijgen, ende daernae met schapen geweijt soudet effen worden.

Maer vooral moet men daeraff houden hoorenbeesten die op heur drije jaren gaen, diet gors vertreden ende schenden ende niet dan met putten en maecken, de sooden brecken ende rouwe loopen zoude. Vraecht eenige lantluijden waer zij oijt lant gevonden hebben daer land met herten ende met santputten bevonden is int eeren, ick meijne wel neen, maer dat over ende tover bemenght is met sant dat compt wel soo (voor), ende compt deur zeer groote overloop ende stroomen van de zeewateren als voorseijt⁶⁾ is dwelck een goet gemenght neeweerdich lant maeckt, ick remiteer mij hiervan tot de⁷⁾ herders, gorswachters ende stelleluijden, diet hun dagelijcx neringe ende handelinge is.

Bevint men voorts datter eenige santplaeten aen de voormelte gewonnen slijcken, groesen oft schorren aencommen ende bewerpen willen, soo ist een teeckene dat de stroomen een andere cours soucken, daerdoor apparent genouch is datter aenwasschen naervolgen zouden indien sulcke platen beholpen werden; soo soude men het diep met eenen dam overgaen coppelende zoo dezelve plaete aent hooch gors ende groese, brengende zoo den voormelten dam over tgors twee ofte drije roeden lanck ofte soo lanck als men can

1) D.i. schaadt.

2) Het Hs. heeft: als.

3) Het Hs. heeft: riet het landt.

4) D.i. als weiland gebruiken.

5) Het Hs heeft: diepste.

6) Het Hs. heeft: voorseijts.

7) Het Hs. heeft: des.

[p. 41]

bemercken dattet stroomwater van den achtervloet ofte de voorebbe daerover zoude willen neeren, ende dan teijnden de voormelte dam ter plaete waert soude men wercken cribbekens met thuijnen die men wel dicht met sooden soude vullen van de hoochte van anderhalven voet buijten slijck, omme den stroom van ebbe ende vloet te werene die lancx over de plate loopt ende soo het vet ende den aenwasch affneempt ende affstroompt, dezelve cribbe altijts geleijt ende gewrocht den watere toegevende noes affcommende ten diepe waert, d'een cribbe zijn bootschap doende van ebbe d'ander van vloede. Isser noch een groote distantie ofte lenghte tusschen beijden ende dat de voormelte stroomen int gors souden willen heuren ouden loop nemen, soo moeter noch tusschen beijden geleijt ende gemaeckt worden van gelijcken cribben daer men ziet dat de stroomen invallen, ten waere oft ghij saecht dat men met een cribbe uutstekende midden den stroom bedwingen mach. Alle wateren en willen met geen macht wederstaen ofte verwonnen wesen, dwelcke een generael regel is, ende daeromme moet men de cribbekens oock soo leech maecken ende met cleijnen cost, want soude men al dammen maecken, de dammen costen veel te maeckene ende te onderhoudene; ende dan daernaer men bevint dat den aenwasch door de cribben hooch wort soo moet men dezelve ophalen ende wercken gelijck in den aenwasch van mijn heer van Beerent in de Maese geseijt is¹⁾, maer doordien daer maer één stroom te verwachten is ende hier twee stroomen als ebbe ende vloet, soo zullen wij hier een cleijn quaertken teeckenen, anders soude ment met de voorgaende wel doen²⁾.

Daer zijn der veule die wat in Hollandt geweest hebben ende daer hebben oock in Zeelandt oock wat verkeert, daer zij uuijtstekende hooffden gesien hebben ende dijcken die luttel voorlants hebben daer de stroomen zeer op stroomen, die met fortse van uuijtstekende hooffden wederstaen moeten wesen ende de hooffden soo dicht bij malcanderen gebracht mits de soberheijt van de voorlanden, deen maecktse recht uutstekende dander maecktse mits den watere toegevende, welcke hooffden hooch moeten gemaeckt worden. Sommige hebben oock gesien op de Vlaemsche custen, daert wel lichtlijcken³⁾ hooger vloet dan in Zeelandt, dat sij daer hooffden uutsteken comende van lande ten diepe toe daer het voorlant sober is, geen roede somtijts oft vier oft vijff oft ses van

1) Zie blz. 8.

2) Zie figuur 14.

3) Het Hs. heeft: daer willichlijcken.

[p. 42]

de dijcken, welcke hoijen sij maecken vóór scherp affcommende in maniere van een triangel¹⁾ om soo met een hooft d'ebbe ende vloet te resisterene, welcke hooffden mits de corte draijen van de stroomen soo te dichter bij malcanderen geleijt mochten²⁾ worden. Dewelcke sulcx gesien hebbende³⁾ meijnen dat se groote practijsijnen daerin zijn ende oock sulcx in aenwasschen te userenne, maer zij zijn verre van huijs: sij zouden eer aenwasschen daer mede affjagen hoe lanck dat sij se oock uuijtleijden, want zij aen wederzijden bot geven souden om over tlant ende over slijck te stroomene, ende dat tusschen thooft liggen soude mochten zij een gansepoel maecken daer geen slijck inne comen en zoude mogen als metten dammen ofte hooffden het vet uuijtgeweert zijnde, ende metten overvallene van den watere soude het soo inneweelen dat het water daer binnen staende zoude bedwongen wesen onder gaeten te soucken ende den geheelen hoop omme te werpenne. Ick sal dus⁴⁾ hier een figuerken bij stellen omme beter het verstant te hebben⁵⁾; ende van de Vlaemsche hooffden sullen wij hiernaer breeder verclaren.

1) Het Hs. heeft: trangel.

2) Dialectisch voor: moesten.

3) Het Hs. heeft: tehebbene.

4) Het Hs. heeft: ons.

5) Zie de figuren 15 en 16.

Uuijtlegginge op beijde quaertkens voorseijt.

Ghij moocht sien hoe dat de cribben soo noesch geleijt over de slijcken, die met cleijnen cost gedaen zoude mogen worden, seer grooten aenwasch aenbrengen souden, wijsende de vloet meestendeel uuijten westen ende zuijtwesten commende ende d'ebbe uuijten oosten (ende) zuijtoosten vallende over de slijcken verre van huijs ten diepe waert inne, soodat zij zoo haest niet en zoude mogen overstromen ten gorsse⁶⁾ waert oft over tslijck; ende waert soo dat sulcx geschieden mochte door de distantie ende, deen cribbe verre van dander liggende, de stroom wederom int gors vallen ende neren mochte, soo zoude ghij het middelcribbeken recht uuijt maecken, dat zoude wederom beletten het voormelte instroomen.

In sulcker vougen soo meuchdij aenwasschen maecken, want het mocht soo commen naer datte slijcken breet zijn dat de cribbekens beij de drije- ofte vierhondert roeden lanck souden moeten wesen, dwelck aen wederzijde bedragen zoude beij de achthondert roeden lenghte dwelck een grooten cost wesen⁷⁾ zoude dezelve dammen te onderhoudene, ende soudet middelcribbeken wel beloopen bij de driehondert ende vijftich roeden; de cost van onderhouden zoude

6) Het Hs. heeft: grosse.

7) Het Hs. heeft: wesende.

[p. 43]

zoo te groot wesen voor deerste reijse indien men al dammen op leege slijcken maeckte.

Op d'andere quaerte ziet ghij wat verloren onnutte cost het soude wesen dat men de Vlaemsche uuijtstekende hooffden soude volgen (met) de dammen soo te leggene opte¹⁾ slijcken en aenwasschen. Dezelve dammen zouden veel costen ende en zouden geen lant winnen, want dat aen wederzijden leet en zoude niet begroesen maer zoude den stroom daer lancx ende fancx over stroomen soo van ebbe als van vloede, ende terstont als het water teijnden het hooft zoude ommestroomen ende omdraijen, soo wijst hetselve hoot het water ende den stroom te lande waerts inne te stroomen ende wederom over het slijck te draijen ende schueren.

Dat midden het hooft²⁾ liggen zoude, daeraff zout ghij een gansepoel maecken, want ebbe ende vloet en souden daer niet over mogen commen ende aenwasschen aenwerpen, die metten dam aen wederzijden uuijtgesloten souden blijven, ende als³⁾ tvelt dan⁴⁾ door stormen van winde overloopen waere moest het water wederom ergens zijnen uuijtganck hebben hetzij onder het risenhooft oft dammen, oft mocht het gesloten water van binnen de dammen blijven staen mineren. Hierbij meuchdij considereren dat het al geen cocx en zijn die groote cocxmessen dragen.

Daer worden in Zeelant veel aenwasschen, slijcken ende groesen, daer de stroomen invallen en grontbreecksemen ende steijle ouveren maecken door de plaeten die daer tegenover aengroijen, alleenelijck bewaert ende onderhouden met bermen hetzij van rijsere ende steenen lancx ende fancx de grontbrecsemen opgehaelt ende opgewrocht. Het is wel waerachtich dat tselve sulcx wel houden sal doordien de stroom niet bedwongen en wort ende sulcx soetelijcken sijnen loop lancx de bermmen heeft, maer het is groote cost gedaen om geen aenwasschen te hebben ende te blijvene Joannes in eodem, want uwen viant - de plaete tegenoverliggende - en wert niet besloten, becrachticht ende bedwongen om hem te vertreckene ende te verhuijsene maer door sulcken soete resistentie en slacke stueren dagelicx meer ende meer naer het lant⁵⁾ hem uutbreijt, het lant bestormpt ende hem dagelicx selff zijne paelen verbreedet. Welcke aenwassende plaeten men⁶⁾ gemackelijcken met uuijtstekende hooffden, comende ende affgewrocht van den lande

1) Het Hs. heeft: oft.

2) Te lezen: de hoofden?

3) Het Hs. heeft: al.

4) Het Hs. heeft: van.

5) Het Hs. heeft: sant.

6) Het Hs. heeft: mede.

[p. 44]

ende liggende noesch van ebbe ende vloede, wel soude achterwaerts aff doen spoelen ende affneeren, ende de slijcken lancx den dijck liggende souden oock daerdoor hoogen ende begroesen maeckende soo een bequaem spijse tot onderhoudt van den dijcke, ende voorts al (dat) tusschen de hooffden van den grontbrecksemen¹⁾ ende steijl ouveren liggen soude, soude aenwasschen, gront crijgen ende met slijck beworpen sonder dat men soo ontallicken²⁾ cost van bermen, gelijck aen Cattendijck in Zeelant ende elders gedaen wort, zoude derven leggen³⁾. Ghij meucht u exempel nemen aent Westersche hooft⁴⁾ van Vlissingen daer een deel van der stat ingeneert was door den stroom, soodat de geheele stadt wel zoude gemineert hebben en hadde hetselve hooft niet uuijtgesteken geworden, twelcke Victor van Sighel (die) bailliu van Vlissingen⁵⁾ was hetselve dede maecken, ende naerdat het geleijt was quamp daer sulcken aenwasch van sande dat de geheele stadt daerdoor gepreserveert werde; ende hebbe langen tijt een groote stenge op thooft zien staen dwelcke de diepte was ende .....⁶⁾ van den voormelten val, gelijck ick noch hiernaer breeder als het pas geven sal verclaren sal, hoewel nochtans sommige sustineren willen dat uuijtsteeckende hooffden neren maecken jae gelijck⁷⁾ het voormelte Westers hooft te Vlissinge gedaen heeft, ende gelijck ick hiervore verclaert hebbe dat teijnde de hooffden int diepe de neren wat vallen door het stroomen ende omdraijen van den water als bedwongen zijnde, een roede ofte twee aen wederzijden het hooft ende niet verdere, maer de slijcken ende aenwasschen daerop zij liggen hoogen⁸⁾ daerdoore groffelijck ende wasschen zeer wel aen ende menichvuldelijcken.

Sonder dammen ende hooffden over het slijck gebrocht, principalijcken daer stroomen van ebbe ende vloet over loopen, en condij niet gehouden tgene dat ghij hebt, ende de berm⁹⁾ zoo geleijt ende gewrocht mach een wijle tijts soo stede houden maer in groote pericule te beduchten is van den lande, doordien dezelve wercken tot groote cost onderhouden moeten wesen, oft in sooverre het

1) Het Hs. heeft: grontberchsemen.

2) Het Hs. heeft: ontallicker.

3) D.i. behoeven te leggen. Het Hs. heeft: liggen.

4) Dit hoofd moet reeds aangelegd zijn geworden vóór 21 Nov. 1530, vgl. het accoord op dien datum aangegaan tusschen Adolf van Bourgondië en de stad Vlissingen omtrent het onderhoud bij Smallegange, Chronijk van Zeeland, blz. 554. Kennelijk heeft op den aanleg betrekking de oorkonde van 13 Juli 1527, vermeld door De Waard, Inventaris van de archieven der besturen van het eiland Walcheren, blz. 488.

5) Victor van den Sickele was baljuw van Vlissingen van 1503 tot 1531.

6) Oningevuld gelaten in het Hs.

7) D.i. gelijk ook inderdaad het hoofd te Vlissingen heeft gedaan enz.

8) Het Hs. heeft: soogen.

9) Het Hs. heeft: bermen.

[p. 45]

slijck tusschen de aenwasschen ende de gewrochte bermen uuijtstroomende, uuijtnerende oft doorliepe, soo zoude de voormelte gewrochte berme zijn ende blijven een seer groot vijandt van den lande, ende waere geschaepen dat men de diepen tusschen beijde vallende (niet) met staende waesen zoude connen sluijten ofte winnen, want met staende wasen of te werpen en condij gheen kisten wercken ende zonder kisten en maeckt ghij geen dichticheijt, sulcx dat op stercke stroomen hetsij (van) ebbe ofte van vloede twater hem soo souck¹⁾ tusschen het rijs ende slijck dat het geschaepen waere tlant te moeten onderhouden met eewich werck van rijse ende steene ende soo te vervolgen. Daeromme moeten de voormelte bermen wel beneersticht worden tonderhoudene oft anders zoude ghij het werck moeten abandonneren met innelagen te leggenne, ende zoo zoude u hetselve werck van de bermen, rijse ende steenen sulcken vijandt wesen dat ghij innelaegen met inlaegen (hadt) te leggene ende soo zoude moeten continuëren.

Mijn advijs, altijts ter correctiën, soude wel wesen dat men over de slijcken twee uuijtstekende dammen van den lande²⁾ metten rijseren hooffden daer gewrocht ten diepe d'een van ebbe ende d'ander van vloede uutstaecke, omme te versterkene de voormelte bermen ende daeraff te werene zoo van den slijcke als van den bermen voorseijt de voorebben ende achtervloeden, die veel neren bijbringen ende over de bermen voorseijt zouden mogen stroomen ende ten diepe waerts innevallen die zeer periculeeus zijn, want uwe bermen moeten leeger zijn dan het slijck oft anders het water soude tusschen de bermen ende slijck een nieu diep maecken, ende daeromme moet volgen dat u slijck affloopen moet ende leegen, ende int uuijteinde zijt ghij geschaepen d'een met den anderen quit te wordene. Het is een gevouchelijcke saecke ter contrarie ende zeer prouffijtelijcken een hooch stael aen den dijck te hebben; de plaete daertegensover liggende soude oock mineren ende affloopen soo wij breeder hiernaer noch verclaren zullen als het te passe compt. Hier sal ick u met een quaerte tverstant ververschen³⁾.

1) Blijkbaar corrupt. De zin is: het water zou met zooveel geweld zijn weg zoeken enz.

2) Het Hs. heeft: van landen. Bedoeld zijn dammen met baardwerk. V.

3) Zie figuur 17.

Uuijtlegginge ende verclaringe op deselve quaerte.

Ghij siet het fatsoen van het maecken van de bermen lancx ende fancx den voorlande, tot grooten cost gemaeckt ende moet oock sulcx tot grooten cost onderhouden worden. De plaete nochtans

[p. 46]

daertegenover liggende en laet zijn aenwasschen niet maer vermeerdert¹⁾ zijn paelen ende limiten ende altijts nader den lande comende.

Het mach soo comen dat het diep daerdoor soo nauwen sal dat het (te) sorgen is, dat de bermen genouch te lijden zullen hebben.

Het voorlant sal te meer affloopen ende leegen, de bermen zullen daertegen haer hoochte ende stant houden.

Compt het water teijnden om lancx ende tusschen de bermen ende den aenwasch, (sco) suldij moeten hooffden uuijtsteken ende dan sal het laet genouch wesen, daer staet geschreven: principiis obsta, want maecktet²⁾ soo een diep teijnden om de bermen, soo sal u de meeste vrient soo ghij meijnt nu te zijne de meeste vijandt wesen, dat is: de berm ende steenen die alsnu tot preservatie van den lande geleijt zijn, want het principael diep neempt derwaerts zijn cours ende loop soo het wel blijckt ende sal daeromme uwen vrient uwen viandt worden.

Commet soo, dwelck God verhoeden wil, soo suldij moeten innelagen leggen, want ten ware niet mogelijcken het werck van de rijsenbermen ende steenen wederom uut den gront op te halene deurdien het te veule costen zoude, ende en waer oock niet doenlijcken.

Hoe ghij met innelaegen de zee meer toegheeft hoe zij meer hebben wil, zij slacht in dat stuck de quade kinderen die bedwongen moeten worden dewijle het rijs groen is, soo doen oock de aengroijende platen eer zij hooger, breeder ende ouder worden, oft anders salt Schouwens weregae worden soo dat zij met innelaegen te leggen hetselve bedorven hebben; hij spiegelt hem wel die hem aen zijn gebueren spiegelt.

Maeckt ghij de hooffden in voegen als in de quaerte voormelt geteeckent staet, soo zullen uwe voorlanden hoogen, het water en sal oock over de bermen niet stroomen met grooten pericule, want vallende wateren maecken neeren ende weelen ende soo souden zij uwen berm wel wederom omwerpen gelijck ghij int naervolgende articquel ende quaerte breeder verstaen sult. De hooffden souden oock de plaete, uwen vijandt, affdrijven ende verre van huijs jagen, souden oock de bermen verstercken ende bijstaen, uwen teen³⁾ van den dijcke goede fondament ende hooch stael leveren, waerdore ghij spaeren zoudt de groote costen van den dijck te leggene met Vilvorsche schorren ende steenen.

Voorts van het affjaegen ende minderen van de plaete sullen wij hiernaer breeder beschrijven int tweede bouck van de dijckagie, dit en is hier maer gestelt omdattet mede aenwasschen raeckt, daerom commen hiernaer eenige gelijcke figueren, die sullen breeder

1) Het Hs. heeft: vermeerderen.

2) Nl. het water. Het Hs. heeft: maecket.

3) Het Hs. heeft: teren.

[p. 47]

ende claerelijcker¹⁾ bewijsen het affdrijven van de plaete d'welck contrarie den aenwassch is.

Soo sie een iegelijcken toe wat hem in toecommenden tijden soude mogen genaecken ende gebeuren, men behoort eerst te versinnen eer te beginnen. De bermen soo geleijt costen groot gelt soo van leggen als van onderhouden. Gelijck een deel knechten die liggen ende moescoppen in garnisoen in een stadt, de vijandt leijt daerbij, zij en doen gheen schermutsinge ofte uuijttocht om heuren vijandt te crencken, te mattene ofte te verjagenne, bederven ende arm maeccken de stadt²⁾ deur heur mackelijck toegeven van de vijanden, soo doen oock de bermen: costen de landen groot gelt, zij verarmen de lantluijden ende liggende stille laeten de platen ende stroomen al doen dat zij willen, die nacht noch dach en rusten. Men moet soo wel in de dijckagie tegens Neptunum sijnen aenhanck, dependentiën ende appendentiën strijden ende neerstelijcken doen om die ten onder te brengen als men in doorlogen doet. De rijseren bermen en weeren³⁾ gheen stroomen van den lande noch en zijn oock geen zekere wercken sonder uuijtstekende⁴⁾ duijckeldammen oft hooffden, want soo ghij hooren sult bij geschiedenisse:

te Scherpenisse in Zeelandt op Gorishouck was int jaer van⁵⁾ eenen grooten val gevallen tot in den indercant van de cruijne van den dijcke, soodat den indercant ende cruijne bij eenen halven voet geleecht was, welcken val quamp van (de) groesen ende slijcken uuijten diepe oft halffmaensgewijs. Sdaechs daer te voren hadde ick de diepe buijten de gorsen gepeijlt ende hadde die van den Raede (van) mijnen voormelten heer den Prince van Oraengiën lange tijt op denzelven dijck gestaen, daer smorgens daernaer op het leege water de val viel. Naderhant werde ick wederom ontboden op de visitatie van denselven val ende grontbrexem metten dijckgraeff van mijn heer den marquis van Bergen, Gillis Scheijff⁶⁾, soodat ick daer merckelijcken considereerde ende sach ende tselve oock den voormelten Schijff demonstreerde, dat dachtervloet⁷⁾ vallende over slijck ende gors sóó in de diepte van den zelven val stroomde ende neerde dat het schip gelaeden met rijs aldaer inneliggende lach ende slingerde door den voormelten naervloet ende wederomme met de voorebbe, min oft meer dan oft met alle winden bestormpt hadde geweest. Ende want

1) Het Hs. heeft: claerelijcken.

2) Het Hs. heeft: ende de stadt.

3) Het Hs. heeft: weerden.

4) Het Hs. heeft: uuijtstekene.

5) Het jaartal is in het Hs. in de pen gebleven.

6) Gillis Scheijf komt voor als rentmeester van het markiezaat van Bergen op Zoom in 1549-1556, Gillis Scheijf Jr. was dit in 1556-1560.

7) Het Hs. heeft: dachternolet.

[p. 48]

de dijckgrave van Scherpenisse daerinne hadde begonst te werckene ontrent de uuijtertee van den dijck eenen rijseren berm dewelcke hij meijnde hooch op te halene tot op het leech water, wesende de val diepe ontrent thien, elff ofte twelff vademen, d'welcke onmogelijcke was; eenen berm soo hooch uuijten leech watere ende sulcke diepte gewrocht staet min oft meer dan gelijck eenen muijr versch opgemetst¹⁾, ongesweept oft ongeanckert die, alser een wint innevalt oft elle wint inneveert²⁾ dezelve muijr door de cracht van den winde ommevallen moet. Soo wast oock met den voormelten berm hooch opcommende, ongesweept, versch opgemaeckt, niet gesoncken zijnde noch zijn zaet genomen hebbende, (die) metten neren van de voormelte achtervloeden en voorebben ommegedraijt ende ommegeworpen werde. Ende hoewel ick den voormelten dijckgrave daervan adverteerde dat soo gebeuren zoude, ende geerne gesien hadde dat hij over tslijck oft groese soude affbrengen van den dijck ten diepe waert ontrent twee zoeten ende een halve hooge van den groese twee duijckeldammekens, d'een liggende noesch van vloede omme dachtervloet uuijten wal te werene ende dander van ebbe omme de voorebbe te schuttene, waerdoor de voormelte rijseren berm zoude mogen met vrede gewrocht ende in zijn loot te mogen ongemollesteert blijven staene, nochtans de voorseijde dijckgrave, blijvende obstinaet³⁾ in zijn voornemen dat uuijtstekende dammen ende hooffden neren maken, en woude sulck opinie niet volgen, maer voortwerckende ende den berm op zijn hoochte commende bleven de stroomen nerende in den val zoo van voorebbe als van achtervloede, dat zij den voormelten berm soo ongesweept ende (niet) met aerde oft steenen bewaert zijnde omme ende om deden tuijmelen, ende daer bleven bij de tweehondert pont Vlems int water geworpen te vergeefs, d'welck met drije, vier oft vijff pont Vlaems hadde mogen verhout⁴⁾ wesen, ende moesten naderhant den berm binnen den omgevallen rijs met Vilvortsche schorren ende steenen ophaelen, dat oock tot grooten cost liep ende meer dan nootelijck was, want goede taije zooden die daar genouch ontrent laegen souden beter daertoe gedient hebben dan Vilvorsche schorren die verre ende tot grooten cost ende met lange verbeijden te soucken waeren, want het rijs soo omgevallen maeckt een kiste tusschen het stael van den dijcke, ende de uuijtstekende dammen soo geleijt zijnde zoude een stilte int gat gemaeckt hebben tot beboudenisse van de zooden. Zoodat daerentusschen het geheel lant in groot perijckel stont door de steijlte

1) Het Hs. heeft: opgemest.

2) Te lezen: felle wint inneveert?

3) Het Hs. heeft: oostinaet.

4) Het Hs. heeft: verhut.

[p. 49]

van den dijck, in dier vougen: hadder een verloop van storm van wint opgestaen, men hadde het lant zonder twijfel quict geweest.

Alle saecke van dijckagie ende 't advancement van dijen moet met neersticheijt ende vlijticheijt geachtervolcht worden, geen arger dinck dan menschen gestelt in den staet van dijckgrave die niet veel gesien ofte in dat stuck gehandelt hebben; sij willen om heur autoritheijt te thoonen geen goede advijsen hooren oft iemande anders van verstande hooren spreken meijnende dat men daerdore haer eere te nae gaet, ende soo voortsvarende met heur opiniën bringen de landen in grooten cost, last ende pericule. Uwe Mat. verhueren de dijckgraeffschappen, ander heeren stellen heur officiers tot dijckgraven die henluijden bij compere ende commere¹⁾ geadresseert zijn, die noijt zee, ebbe, water ofte vloet gesien en hebben, geen winden en kennen ofte en weten te noemen; ende al leeren zij de winden kennen, setse eens uuijt heur gewest van den weerhaen seggende nochtans: achter u is west, zij en sullen noorden, zuijden, oosten²⁾ connen designeren, ick laet staen de quartieren ende halffquartieren, dan in een can mueselaers ofte wijn, daer zij weten met wat quartieren ende halffquartieren d'een den anderen toe te bringene. Hoe zouden mogen de landen daer zulcke dijckgraven tregiment hebben connen gevordert worden ende versekert zijn? Ick hebbe sulcke dijckgraven veel moeten prouven die door haer vrinden, in den Raedt zijnde seer gedragen werden, ende noch meer de arme ondersaten den onnutten cost dragen moeten.

Al gae ick hier wat buijten onsen propooste, nochtans commet hier te passe wat daeraff te vermanen, als wesende dependentie van den aenwasschen ende te meer omme te versterckene de naerree van de voorgaende redenen ende quaerten, want de overvallen van watere die van den slijcke oft groesen vallen over de bermen in de diepten zeer dangereux zijn voor het ommecalven ende uutstroomen van de bermen voorseijt, principalijcken als het fondament niet wel versien en is ende de bermen gestijft. Ende omme mijn redenen hiervoren te probberenne ende wat uuijtstekende hooffden doen connen, ben bedwongen hier wat uuijt onsen propooste te gaene.

Hiernae sal u de redelijckheijt, de craght van de duijckeldammekens ende heur werckinge beter metter oogen bij der quaert ende uuijtlegginge, die daernaer volgen, tverstant geven³⁾.

1) Het Hs. heeft: becommeren ende commere.

2) Het Hs. heeft: oost.

3) Zie figuur 18.

Uuijtlegginge deser quaerte.

Ghij moecht sien in dese quaerte hoe beijde de dammekens

[p. 50]

liggen op het gat oft val, d'een int westen¹⁾ van vloede werende daeruuijt den achtervloet d'ander int oosten werende uuijt den gate die voorebbe, beijde noesch liggende, gevende elck zijn water bot omme soo seechelijcken het water te loope int diep soodatter int gat niet stroomen en mach, loopende zuijtwaert op tegens den stroom uuijtet gat (van) Loodijcke²⁾, soodat in dier manieren alle stroomen met cleijnen cost bedwongen ende eenen anderen wech gewesen mogen worden, want daer stroomen gaen moeten neren vallen ende daer neren vallen moet uwen aenwasch cesseren.

Hadde het gors³⁾ soo bewaert geweest met uutstekende dammen ende hooffden van ebbe ende vloede noesch affcommende, zij zouden noch eensdeels ende wel het meeste deel van den gorse behouden hebben, maer de hooffden die daer geleijt waeren laegen geheel recht ten diepe uuijtcommende, tegens welcke rechte hooffden alle stroomen steijgeren ende maecken de wateren zoo veule te meer neren comende⁴⁾ teijnde een rechte hoot⁵⁾ omme, ende soo zijnse oock eensdeels tvoorlant quict geworden.

Het gat van Lodijcke valt er oock plat op met zijnen stromen uuijten lande comende, ick hebbe daer voorbij gevaeren metten schepe dat wij sagen stucken van groesen vallen een vierendeel van een gemet groote; hadde men metten eersten daertegens geweest, het waer goet te remediëren geweest. Daer lach aen Gorishouck een zeer diepe breet gors voor de vloet van St. Lenaert, gebeurt int jaer van (1530)⁶⁾, maer men en ziet niet eer uuijt dan als men de roede op den neers heeft ende dan isset te laet doordien, zoo ick vore geseijt hebbe: geeffdij de zee ijet toe het wilt altijt meer hebben. Tgat van Lodijcke doet daer veule quaets inne, den stroom van hetselve gat valt er nu plat oppe ende en is nijet voorbij te wijsenne, soo ist oock van alle stroomen plat opten lande vallende, quamp hij lancx den groese oft slijcke soo mocht men wat daertoe doen gelijck de stroom loopt lancx de bermen van Kattendijcke hiervoren verclaert, daer de uuijtstekende hooffden grootelicx profiteren souden, maer stroomen vallende plat op den lande moeten met bermen gehouden worden. Ick houde de dijckgrave van Cloetinge hieraen exempel genomen heeft, niet aenmerckende de op- ende affgangen hetzij noesch, lancx oft plat opt lant vallende, (maer) aenmerckende d'wercken van den watere. Ick houde niet datter noch veule stroomen zijn in Zeelant, die zoo plat opt lant vallen als de stroom uuijten gate

1) Het Hs. heeft: van westen,

2) De plaats Lodijke, bij Reimerswaal, ondergegaan op 5 Nov. 1530,

3) Nl. bij Scherpenisse aan Gorishoek.

4) Het Hs. heeft: comen.

5) Het Hs. heeft: hort.

6) De St. Lenaartsvloed viel voor op 5 Nov. 1530.

[p. 51]

van Lodijcke op Gorishouck doet, daer de uuijtstekende hooffden geen profijt maer vele quaets doen, als de wateren bedwongen zijnde tusschen de hooffden meer¹⁾ te neerenne. Hoe men die stroomen zulcx vallende dwingen moet zult ghij naer²⁾ hooren.

Het is dan een generael regule dat alle dammen over de slijcken gebrocht de stroomen van ebbe ende vloet breken ende heur crachten benemen, ende waer geen stroomen en zijn daer moeten van ebbe en vloet aenwasschen commen ende blijven liggen, maer teijnden de dammen oft hooffden moeten neren gaen, want door waeter³⁾ worden de wateren bedwongen, ende de neren dueren soolangh totdat hem twater verspreijt, dan is de cracht van schueren, stroomen oft neren gedaen. De Mat. ende de ambachtsheeren souden groot proffijt gehadt hebben, hadden de dammen bij die van Ziricxzee gemaeckt ontrent Quaije maije⁴⁾ mogen blijven liggen ende onderhouden worden, want instede van groote diepte die (die) van Ziricxzee meijnden te maecken soude het geheel Dijckwater⁵⁾ doorgaens ter contrarie aengewasschen ende tot groesen gecomen hebben op een canael naer⁶⁾, welck canael twater uuijten creken van den slijcken oft gorsen oft schorren comende open gehouden zoude hebben; dat zoude hier naemaels een goede proffijtelijcke dijckagie geweest hebben doordien ghij maer twee eijnden dijcx aen wederzijden, deen int suijden ende d'ander int noorden, en zout hebben dorven leggen ende maecken, coppelende ende brengende Duijvelandt aan wederzijden aent lant van Schouwen, binnen welcke twee eijnden dijcx veel lant gevallen zoude hebben ende seer groot van gemeetgetaelen, twelck men wel om thien gulden tgemet zoude hebben bedijckt.

Daer zijn wel andere remediën ende manieren om diepen te maeckene, daervan hiernaer verclaringe gedaen zal worden int tweede bouck van der dijckagie.

Indien ghij eenige creken stopt, overgaet oft overcraecht, die niet

1) Het Hs. heeft: neer.

2) D.i. hierna.

3) Het Hs. heeft: waeters.

4) Er is een gehucht Maeije of het Maeijenland bij Dreischor, zoo geheeten naar den stroom die Quaelambacht van Kerkwerve scheidde; zie Zelandia Illustrata II blz. 240. Een, naar het schijnt andere, plaats van dezen naam ook op Schouwen tegenover Herkingen wordt in het vervolg van dit tractaat vermeld.

5) Omstreeks het midden van de 16^de eeuw kwam het Dijkwater zoodanig te verlanden, dat waar een veertig jaar vroeger nog zes vadem water stond vóór de haven van Zierikzee, toen slechts 2 of 3 voet werd gevonden en men dikwijls met laagwater droogvoets van Schouwen naar Duiveland kon gaan. Verschillende proeven met dammen of hoofden in het Dijkwater op den grond van Dreischor en St. Jansland brachten geen verbetering aan, zoodat die werken spoedig weer opgeruimd werden, blijkens de notulen van Zierikzee, Mei 1564, Januari 1565 en 8 Juli 1566; zie Tegenw. Staat van Zeeland I blz. 300; Ermerins, Zeeuwsche Oudheden VIII blz. 317 en Zelandia Illustrata II blz. 278, 279.

6) Het Hs. heeft: naerbij.

[p. 52]

door en gaen, ende dat aen d'eijnde daer de creken open zijn, meijnende door¹⁾ den dam die ghij daer leijt aenwasch te maecken ende achternaer uwen dijck daerover te brengene, ghij abuseert u grootelijcken, want sulcke creken en sullen in lange niet aenwasschen, den voormelten dam sal twater binnen houden staen versijpen ende vercouwen, ende den overval voorts van ebbe ende van vloede sal over den dam zoo stroomen, neren ende vallen datse aen wederzijden uwen gront daer den dijck liggen zoude bij de drije roeden ontgronden ende bodemloos maecken sullen. De voormelte dam sal oock veel costen tonderhoudene zonder eenich proffijt maer meer schade doen, soo dese figuere demonstreren sal om te continuëren soo ick voren geseijt hebbe dat alle creken niet en dienen gestopt²⁾

1) Het Hs. heeft: daer.

2) Zie figuur 19.

Verclaringe der voornoemde quaerte.

Doordien wij hiervoren veel (van) aenwasschen geschreven hebben ende principalijcken van overgaen van creken ende diepten, soo en weet ick u hier niet sonders tadverterene dan dat de creken teijnde gestopt, die niet door en gaen, een seer groot onprouffijt is, copende de schade met grooten uuijtlegh want het inne- ende uuijtstroommen over den dam maeckt vallen ende weelen van ebbe ende van vloede over ende weder over, ontgrondende de saete van den dijcke, soo een dijck daerover geleijt zijnde zuldij hooren hiernaer wat pericul geschaepen was daerdoor te commen, soo u in de narré van de dijckagie naervolgende sal worden verclaert.

Hadden degene die de last hadden van sulcken affaire en aenwassch willen maecken, alsoo het oude stael van den dijcke noch lach dammengewijse, soodat alle het water daerover stroomende niet terugge en mochte tzeewaerts maer moeste deur de creken suëren met een groot besloten watere, soo zouden zij behooren gemaeckt te hebbene den dam int midden van de vluchte³⁾ van der breete van den ouden innegeloopen polder ofte lande, gorse oft schorre, ende hadden doorgesteken het gesloten eijnde omme het water aen wederzijden soete⁴⁾ op te comen ende aff te loopen van ebbe ende van vloede, want alle het water dat over het oude stael van den dijcke int noorden ende noortwesten was gevangen⁵⁾ en mochte in de breete metter ebbe niet affloopen maer wert bedwongen al over den voornoemden dam te weelenne ende te stroomene; hadde den dam int midden gelegen ende oost ende west open hadde geweest, soo zoude den stroom van den overval van den ouden stael van den dijcke soetelijcken affgegaen hebben ende van vloede wederom in-

3) Te lezen: vlackte?

4) Het Hs. heeft: soecke.

5) Te lezen: gevallen?

[p. 53]

gecomen van (den) westen ende den oosten, twelcke soo eenen geheelen aen wasch ende effen lant van groese, soo wel de creken, de diepte ende het slijck, gemaeckt zoude hebben ende soo een profijtelijcke dijckagie mogen bedijcken, twelcke nu eensdeels onnut lant gebleven is soo van slijcke als andere lant door den souten waetere mits het stoppen van de creken, d'welcke waeter niet en heeft mogen uuijtebben door het leggen van den voormelten dam, ende soo oock niet en heeft mogen besonnen maer heeft staen vercouwen, twelcke niet lichtelijcken vruchten voortsbringen en sal, soot genouch gebleken is.

Daer is een ander maniere om aenwasschen te maecken, die de heeren sonder haeren cost gedaen wort, te wetene int verhueren van visscherijen ende int setten van veel vischstallen, daertegen het slijck blijft hoogen ende liggende, belettende de vischstallen dat het slijck niet affstroomen en mach, tselve is wel de minste cost voor uwe Mat. ende andere heeren ende ambachtsheeren, daeromme soude ick den voormelten heeren raeden dat zij neerstelijck verhueren alle visscheriën hen mogelijck zijnde, behoudens dat de visscher competentie van staelen ende schuttingen gehouden zoude zijn te settene, ende daertoe dient ende is proffijtelijcken de visscherijen met cleijne parthijen te verhuerene. De figuere hiernaer sal u daer aff demonstreren¹⁾.

In den voormelten vorschen rivieren mach men wonder doen om aenwassen te crijgen ende onderhoudinge van de buijtengroesen ende slijcken, deurdien het water van boven seer dick met vet ende slijm compt affloopen, met uuijtstekende hooffden, cribben, tuijnen oft pootselen te maeckene, tusschen denwelcken het vet moet blijven staen sincken, verslijmen, versterven ende verhoogen, doordien den stroom daerdoor zijn cracht benomen wert, de cribbekens geleijt van drije ofte vier thuijnen zoude vele vreets²⁾ ende vele hoogens den slijcken aendoen ende tlant behouden tusschen de thuijnen; wesende de kistkens gelaeden met zooden zoude men (se) mogen bepoten met grient³⁾ oft willigenpoten, diewelcke dichte⁴⁾ in malcanderen wasschen zoude, ende zoude zoo een uutstekende hooft wesen daer men niet meer aen dorst⁵⁾ uutsien, de snoeinge van de grindt oft⁶⁾ poten zoude u spijse⁷⁾ om voorts meer cribben ende hooffden aff te maeckene, want met poten, dammen ende grippelen ende slooten moechdij alle⁸⁾ uutergorsen ende slijcken doen verbeteren ende aenwasschen, maer zonder cost daertoe te doen en meuchdij geen proffijt doen.

1) Het scheen onnoodig hiervan een teekening te geven. V.

2) D.i. vrede, rust.

3) Het Hs. heeft: grinxt.

4) Het Hs. heeft: dicte.

5) D.i. behoefde.

6) Het Hs. heeft: op

7) Hier bleef klaarblijkelijk het woord geven in de pen.

8) Het Hs. heeft: als.

[p. 54]

Daer eenige stille¹⁾ ouveren in den uuijtergorsen (sijn) ende daer het gors dagelicx affcalfft ende mineert is wel te considereren, datter²⁾ stroomen lancx de gorsen stroomen moeten metten achtervloede oft voorebbe; sommige willen sustineren dat³⁾ de winden, daer dezelve gorsen op gelegen zijn, tselve affcalven van de steijl ouveren doen moeten, maer naer mijn advijs soo doeget⁴⁾ meest den stroom van den voormelten achtervloede ende voorebbe, die door vehementicheijt van den winden daerop gedreven worden, want gincker geen stroom soo zoude hemzelven het gors ofte steijle ouver fallecanten ofte affleggen ende deselve affvallende stucken met slijm beworpen, welcke affvallende stucken metten voormelten stroom van achtervloet ende voorebbe wechgenomen zijnde gemineert worden. Deselve steijl ouveren zouden haest geremediëert worden met duijckeldammen over de gorsen ende voorts over tslijck met rijseren duijckelzeeweringen affgebrocht, zoo genouch voren geseijt is ende naer int leste bouck breeder verhaelt sal worden, daer wij tracteren zullen van der inundatiën.

De voormelte slijcke, gorse oft schorre soo uut den waeter gewonnen zijnde, geweijt met cleijne beestkens ende beslaegen met schaepen, daerdoore de herdicheijt gecregen heeft ende meestendeel begroest is, zoude wel eijsschen in dijckagie gebrocht te worden, maer siet nochtans wel toe geen jonck gors oft slijck te bedijckene ten waer ghij in meijninge waert tgors eerst III, IIII oft vijff jaeren te beweijdenne, omdattet⁵⁾ soo een harde huijt crijgen mochte, want hebt ghij jonck gors oft slijck ghij en cont daer geen vruchten aff gewinnen, ende dat ghijt eer doet ghij bederft sulcke gorsingen met schueren⁶⁾ zoo dattet in XIIII jaeren niet dragen en wil dat deucht. Ick hebbet geproeft ende geëxperimenteert in der nieuwer dijckagie van 's-Graeff-Heijndricx bij Steenbergen. Soo moet men tselve gors oft schorre overgaen ende laeten overmeten hoeveel gemeetgetalen ende wat binnensdijcke hemelsbreete zoude mogen vallen, raemen voorts waer men den dijck leggen sal, op wat winden de sommighe raijen liggen zullen hetsij den westen-, noortwesten-, zuijtwesten-, oosten-, zuijtoosten- oft noortoostenwinden, nemende de raijen soo lange ende recht alsse ten proffijte uuijtcommen mogen, schouwende ende vermijdende alle crompten ende slomten, die veule dijcx uutbrengen ende daertegen luttel⁷⁾ lants begrijpen, niet te gierich om lant te winnen zoo men in de dijckagie van Nieuergestal

1) D.i. steile.

2) Het Hs. heeft: dattet.

3) Het Hs. heeft: dattet.

4) Bredaasch dialect voor: doet het; zie Hoeufft, Proeve van Bredaasch taaleigen i.v. gaget, staget, vingen, zieget.

5) D.i. opdat het.

6) D.i. scheuren, omploegen.

7) Het Hs. heeft: lutter.

[p. 55]

gedaen heeft, daer se op geen crompte gesien en hebben ende den dijck soo naer de uuijterste limiten en den slijcke gevolcht dat men achternaer eenige dijcken op de bridsen heeft moeten met een innelaege innetrecken, maer laetende buijten redelijcken voorlants omme, als den dijck breeckt, wederomme daermede toe te verheelene ende soden aen den¹⁾ dijck te mogen crijgene, welck voorlant al ist buijten bedijckt min oft meer gelden en zal somtijts dan oft binnen gedijckt waere, doordien de hovenaers ende lantluijden weijden hebben moeten om heur peerden ende koijen ende beesten daerop te weijdenne, want gemeenelijcken het binnengedijckte lant seer qualijcken aen gors dragen commen wil door de silticheijt ende hitte van der sonnen; ende is de buijtenweije beter want die dicwils alle getije verversch(t) wort metten vloet.

Maeckt oock uwen dijck niet te cleijne, te leege ofte te besneden van saete, druijpens oft beloops, gelijck men in Nieuwegestael oock hadde gedaen, die op Pontianivloet int jaer van ..²⁾ wederomme inundeerde, een jaer ofte IIe eerst maer gedijckt zijnde; soodat men dan tot grooten cost den dijck wederom in zijn groote brengen moet doordien de spijse den hals affgesteken is (ende) de specdammen³⁾ ende haechkaden verloopen. Men⁴⁾ moet dan oock nieuwe kaden maecken tot meerder cost dan in deerste dijckagie, twelck men aldaer met één moijte ende cost van caden ende haechkaeden verhoedet soude hebben.

Ende dat meer schade is, alsoo het lant binnen bereijts⁵⁾ is geploucht, geschuert, gebroecken⁶⁾ tot saijens toe, dat overmits het inunderen van den polder door het sout oft siltich waeter soo doorloopen wort met de silticheijt ende metten waetere vercouwet ende vercommelet, want een geëert lant de silticheijt naer hem treckt, gelijck aen een sponsie. Het lant en wil oock in VIIIe ofte IXe jaeren continuëelijcken⁷⁾ geen vruchten dragen totdattet wederom met lancheijt van tijde door den regen ververst ende door het sonneschijn die silticheijt uutgetrocken wort. Middelertijt wortet al arm datter inne baent ende de meesters dijckers verlijesen heure jaerlicxe patinge⁸⁾.

Daeromme advertere ick u: dijckt metten eersten wel uut ruijmer borsen, soo meuchdij u lant behouden, maer inne versche gronden⁹⁾ en let den overloop oft de inundatie tlant niet; dat voorts van allen uwen besoingiën van affraijen, affgaen, affbaeckenen, visitatie op de

1) Het Hs. heeft: aendoen.

2) Oningevuld gelaten in het Hs. Lees: 1552.

3) Het Hs. heeft: spetdammen.

4) Het Hs. heeft: met.

5) Het Hs. heeft: bereijt.

6) Het Hs. heeft: gebroeckens.

7) Het Hs. heeft: continuierelijcken.

8) Te lezen: pachtinge?

9) Blijkbaar bedoelt Vierlingh hier: nog onbeploegde, verschbedijkte landerijen.

[p. 56]

winden, ghij een verbael maecken sult op eene quaerte in ordene gestelt op den cleijnen voet, daerinne designeerende de waeteren, diepten, creken, wateringe ende waterloopen, ende daeruuijt men ramen ende weten mach hoevele roeden dijcx elck gemet te dragen sal hebben, ende oft oock sulcke dickagiën aen te slaene proffijt waere voor den innemers ende proprietarissen, welcke quaerte men den coopluijden soude mogen thoonen ende voorhouwen om alsoo voorts dijckers te crijgen; want en is uwe Mat. niet te radene oft eenige ander heeren, ambochtsheeren ofte proprietarisen van denzelven dat zijluijden zulcken gorsinge alleene zoude dijcken ten waere zij selffs dijckgraven ende gesworens waeren, want gehuerde officiers de schade ende prouffijt nijet en hebben oft aen en gaet ende gaget¹⁾ niet ter herten, gelijck ick wel bevonden hebbe in sulcke saecken van nieuwe dijckagie; men geeft het gelt te ruijmer uuijt omme den dijck te vorderen ende eer te haelen, ander weten heur proffijt andersins daermede te doen adreserende comperen ende vrinden tot het maecken van den dijcke ende ordonnerene²⁾ van de officiers, die men goede gagie toeschickt oft zij verstant hebben oft nijet. Men boijter te milder dengenen die den dijckgrave particulierlijcken schuldich is, de soetelaerskaerven zijn te sachter om snijden, de rijsleveraers en worden niet naeuwe nagesien, met meer andere saecken die te lange waeren te vertellen, soodatter (tot) een recompensie van dien den dijckgrave een heusheijt naervolcht. Maer als dofficiers selve mede dijcken ende int verlijes gelden ende in de winninge genieten moeten, soo isser overal beter regarde oft men is te neerstiger smorgens vrouch in de were om toesicht te nemen opt wercken van de dijckeren ende wat knechts zij hebben, wat sij geven, off men drinckt, tapt oft quaet regiment hout ende voorts op alles de dijckagie aengaende.

Voorts en zoude ick niemande willen raden tot eenige dijckagie ten waere men merckelijcken bij raminghe ende calculatie soude bevinden dat men becostigen coste tgement met drieendetwintich oft vierentwintich oft dertich gulden, want het gaet altijts over de calculatie. Ick hebbe eens geropen geweest op een aenlegginge ende raeminge van dijckagie daer sommige, willende grooten danck hebben doordien zij daertoe geraeden hadden, taxeerden ende waerdeerden op vijftich- oft tachtentichdusent gulden de geheele dijckagie, daer ick op antwoorde ende zeijde: legt daer noch eens soo veule bij, dat mij seer qualijcken affgenomen wert; wij hadden het beste saijsoen dat wij in 30 jaeren zoude mogen geraecken ende nochtans costede deselve dijckagie meer dan hondertendetwintich oft dertichduijsent gulden.

Het goet drooch weder, oostenwinden sonder stormen oft opvloijen is het principaelste van een dijckagie, principalijcken int eerste vant

1) Bredaasch dialect voor: gaat het, Zie Hoeufft, a.w.i.v. staget, zieget.

2) Het Hs. heeft: ordonnerende.

[p. 57]

maecken van de kaeden, voorvorschen, haechkaden ende schaepstallen ende diergelijcke, ende daernaer oock int bevorschen van de landen, craegen ende worgen ende tovergaen ende het sluijten van de gaeten. Sonder alsulcken goeden weder twelck wij gehat¹⁾ hadden, want ons vant gene des voorseijt is niet en ontbrack, wij en zouden geen meesters van de dijckagie hebben connen worden doordien tlant te vrouch bedijckt wert, want het slijck soo murwe was dat eer ick de kade twee ofte drije voeten hooch cost gecrijgen soo ontdreeffse wederom al even plat ende de gelaeden cordewagens soncken met deelen ende rachters int slijck, dat men drooch niet gewercken en coste. Ick en dede mijn leeffdage meerder arbeijt daer ick minst aff geloont was ende luttel dancx hadde, het was doordien ick int eerste geen loon bedongen en hadde als wesende officier, daeromme raede ick eenen iegelijck: laetet kint eenen naem geven eer ghij int wercken comt, den naem mach soo sober wesen ghij²⁾ en dorft³⁾ geen gevaeder worden oft int werck treden, want ick versekere u dat alst werck al volbracht (ende) grooten arbeijt ende moijte daerin gedaen is tot grooten prouffijte, zoo woude men wel dat dijckgrave ende gesworens ende andere officiers ende dijckers in een velt stonden ende haesen waeren, hebbende vijff of zes zeelen winden aent gat, omme (se) soo te eer quijte te wesen.

Voorts want, soo wanneer eenige uutergorsen, slijcken oft schorren uuijtegegeven worden te bedijken van den souten⁴⁾ int versch(e) bij de K. Mat, coninginnen, princen oft smalder heeren, soo worden daeraff gemaeckt de conditiën waerop de aennemers oft bedijckers het gors, gorsen oft schorren aennemen te bedijckene, tot wat prijse ende met wat restrictiën⁵⁾. Daerom heeft mij seer proffijtelijcken gedocht uluijden hieraff eenige bij geschrifte te stellen om in tijden ende wijlen u daermede te behelpen. Ende alsoo de uuijterste groesen gemeenelijcken vallen onder diversche heerlijckheden ende van diversche natueren, want de sommige aen Brabant liggende worden zeer belast⁶⁾ mette opperwateren van der heijen commende oft uut andere oude voorgedijckte polders, andere en hebben maer heur eijgen hemelwaeter te leijdene, waeromme de conditiën diversch ende niet van éénen teneur en zijn, te desen fine dunckt mij dattet proffijt is diversche conditiën hier te stellene, anders souden wij ons met één uuijtgeven van den lande connen behelpen.

Wij Ingelbrecht grave tot Nassouw ende tot Vijanden,

1) Het Hs. heeft: gehit.

2) Het Hs. heeft: hij.

3) Het Hs. heeft: en dorst. De zin is: de toegezegde belooning mag zoo gering wezen, dat gij het werk niet op u kunt nemen.

4) Het Hs. heeft: souden.

5) Het Hs. heeft: restuctiën.

6) Het Hs. heeft: belaest.

[p. 58]

heere tot Breda ende tot Steenbergen etc. doen condt allen dengenen die dese letteren zullen zien ofte hooren lesen, dat wij om sonderlinge oirbaer ons selffs, onsen naercommelinghen ende bijsonder om nutschap onser stadt ende ingesetene van Steenbergen met goeden rijpen raede erffelijck uuijtgeven ende vercocht hebben Heijndrick van Etten ende Jan Pels met heuren medeplegers voor een vierendeel van den geheelen lande, Joos Raess, Andries Heremanssone, Mertijn Hermanssone ende Adriaen Hugensoon met heuren medeplegeren voor dander vierendeel, Jan Meeusse, Marcelis Joris Pieterssen, Cornelis Wouterszone ende Jan Aertssen met heuren medeplegeren voor 't derde vierendeel en Anthonij Joossen met zijn medeplegeren voor tvierde vierendeel, tot eenen nijeuwen lande te bedijckene alsulck lant ende erve als wij liggende hebben oostwaerts van Steenbergen, aengaende ende beginnende van onser voorseijder stadt van Steenbergen, affcommende van de zoutkeeten over de Willeberch¹⁾ dwers deur die doorvaert ende noort over tgors achter de kercke dwers over de Woutse²⁾ becke lancx den water van den Heerengorse tot de Roosendaelsche beke, ende van daer zuijtwaerts op tot een gorse geheeten de Lake, ende van de Lake over de verchijnsde goeden lancx den sloot geheeten den Deursloot tot Mildong³⁾ toe ende voort na Vroonhout toe, ende van daer voorts toe westwaerts tot den Woutschen dijcke toe alsoo verre als⁴⁾ onse heerlijckheijt gelegen is, ter goeder scape alsoo alst hen oorbaerlicxt duncken sal, tot heuren meesten oorbaer ende profijt te hebben ende te gebruijckene tot eenen vorschen lande ende allen heuren oirbaer daermede te doenen eeuwelijck duerende, hetsij lant oft slijck, ende dat sonder⁵⁾ eenich calengieren⁶⁾ van iemande, op sekere voorwaerden, statuijten, ordonnantiën ende conditien tot eeuwigen dagen onderhouden te worden, ghelijck die hiernaer volgen.
In den eersten, dat de goede lieden ende heure naercommelinghen van elcke buijndere lants ende erven, houdende drije gemeten liggende binnen den lande ende paelen voorseijt, vier oude Engelsche tsjaers voor onse grontchijs⁷⁾ te betaelenne

1) Welberg, bij Steenbergen.

2) D.i. Wouwsche.

3) Mij onbekende plaats.

4) Het Hs. heeft: alst.

5) Het Hs. heeft: sij sonder.

6) Het Hs. heeft: calendieren.

7) Hier is het woord geven of een ander van die beteekenis in de pen gebleven.

[p. 59]

alle jaer op St.Maertens dach in den winter, endeenen iegelijcken altijt te gestaene met zijnen gerechtigen erffchijs voorseijt. Ende voorts soo zullen zij geven thienden ende (den) elffsten schooff ende dat thiende lam, ende daertoe van elcke gemete meeden, aveels, raepsaets, caerden, ajuijn, vlasch ende diergelijcke dat niet te bande en compt twintich grooten Vlaems tsjaers van den gemetene te betaelene, oock van den voorseijden dage, dengene die schuldich is te hebbene. Ende wij zullen behouden alle visscherijen, vogelrijen, veren ende opslaegen¹⁾ binnen den voorseijden lande gelegen ende daerbuijten. Voorts soo eest voorwaerde dat alle degenen, die binnen desen lande gegoijt ende geërft zullen wesen oft zijn, altijt alle heur corene, terwe, rogge, garste, havere ende alle andere graen ende vruchten in dit voorseijde lant gewasschen moeten²⁾ schueren, huijsen, ende hoven binnen der vierscharen aldaer daert onder gelegen is, te- weten onder Steenbergen ende Rosendaele, elck int zijne ende niet daerbuijten. Ende voorts zullen zij gehouden zijn alle heure n eede te stovenne ende te bereijdenne binnen de voorseijde stadt van Steenbergen, ten ware oft zij stoven hadden binnen desen lande dat zij die aldaer zullen mogen stoven ende bereijden, maer die te moeten doen keuren tot Steenbergen bij den keurmeester aldaer, ende datselve alsoo verre alst onder de vierschare van Steenbergen gewasschen is binnen dezelve stadt van Steenbergen te wekemerckt brengen omme te vercopen gelijck onse andere landen binnen de vierschare van Steenberge gelegen, behoudelijck oft zij dat ter mert gehadt hadden oft stael daeraff, te wetene eenen sack corens ten minsten voor stael, ende niet vercoopen en consten, dat sij dat theuren schoonste dan sullen mogen vercoopen tot alsulcken merct hen dat alrebest goetduncken sal, op de pene van ses ponden swarte te verbeurenne³⁾ soo dick de contrarie daeraff ge beurde tot der heerlijcheijt behouff, ten waere bij onsen openbaren wille ende consente, ende insgelijcx van allen beesten, vercken, hoenderen, gansen ende andere gevogelte, behoudelijck dat de gegoijde buijten woonende bij heuren eedt alsoo veel corens thuijs sullen mogen haelen onbegrepen als zij binnen heuren huijse zullen behouffven ende niet meer.
Item en zullen oock de voormelte innemers oft ingelande oft heure naercommelingen dit voorseijde lant nerghens moghen becommeren, belasten, betreeken oft beswaeren⁴⁾ met geeste-

1) D.i. opwassen.

2) Het Hs. heeft: te moeten.

3) Het Hs. heeft: gebeurenne.

4) Het Hs. heeft: besworen.

[p. 60]

lijcke ofte weereltlijcke rechte dan alleen met schepenenbrieven ende der bancken recht daert onder gelegen is, te wetene van steenbergen ende Rosendale, op de verbeurte van den gronde tot ons ende onse naercommelingen behouff.
Item sal men oock alle veranderinge, die van desen lande sal geschieden bij coope oft andersins, erven ende onterven binnen de voorseijde vierschaere ende nae den rechte van dezelve vierschare, elck int zijne aldaer dat onder gelegen is ende nergens elders, al op deselve verbeurte. Ende oft ijemant zijn lant ofte deel woude vercoopen, daeraff soo sal de naeste van vader oft moeder nae der stadt recht van Steenberghen die naederschap moegen hebben opdat¹⁾ hem belieft, ende indien nijemant van der maechschap de naerderschappe begeerde, soo zullen dingelande de naderschap mogen hebben vóór iemant anders sonderlinge de chijns gemeene gelegen zijnde²⁾.
Item is in dese merckelijcken ondersproken dat geen ingelande binnen desen voorseijden lande wonachtich oft daerbuijten hen behelpen en zullen mogen, deen tegen d'andere noch tegens d'officiers van desen lande, van geenderhande saken desen lande aengaende oft oorspronck daeruuijt nemende, met heererije noch poorterije³⁾ noch met egeenen anderen rechte geestelijck oft weereltlijcke dan alleene metten rechte van de voorseijde vierschare van Steenbergen ende Rosendale, te wetene elck int zijne, ende hootbanckenrecht⁴⁾ van denselven, op de verbeurte van sestigh ponden zwarten alsoo dick ende menichwerven dat gebeurde tot der heerlijcheijt behouff.
Item oft eenige personen, geestelijck oft weerelijck, binnen deser dijckagiën gelegen ofte gegoijt, rebel oft onwillich vielen om mede te gelden ende contribuëren in dese voorseijde dijckagie, soo zullen wij daervoren uutleggen ende betaelen ende dezelve⁵⁾ erffvene tonswaerts nemen om daermede te doen ons proffijt, alsoo wel onverchijnst goet als verchijnst goet, indien zij niet nae en gaen ende achtervolgen tgene de⁶⁾ andere gemeene ingelanden sullen doen, sonder ijemant daerinne te

1) D.i. indien 't.

2) Het Hs. heeft: zijn.

3) D.i. met beroep daarop dat men elders poorter is of onder een anderen heer ressorteert.

4) D.i. de bank, waarop men van de te Steenbergen gewezen vonnissen appelleerde.

5) Het Hs. heeft: van dezelve.

6) Het Hs. heeft: des.

[p. 61]

verlichtenne ofte verschoonnenne, ende al mochten¹⁾ degene²⁾ eenichsins verschoont wesen³⁾ in den dijck want zij te verre achterwaerts liggende zijn, dat zij nochtans in de last van de sluijsen, spoijen⁴⁾ wegen ende wateringen metten anderen ingelanden gelden ende contribuëren sullen alsoo dat bij ons, bij den quartiermeester, dijckgrave ende gesworen van desen lande geordonneert sal worden.
Item en sal oock niemande dit voorseijde lant mogen gebruijcken ter souter neringe tenzij bij consent ende wille van ons ende onse naercommelingen, heeren van Steenbergen.
Item oft gebeurde dat den dijck van desen lande tot eenige plaetssen namaels inbraecke, dwelck God behouden wille, soo hebben wij voor ons ende ons naercommelinghen geoorloeft ende geconsenteert, oirloffven ende consenteren met desen brieve de voorgaende innemers ende heuren naercommelinghen eenen dwersdijck te mogen leggen in dit voorseijde lant aldaer hen dat van noode wesen mochte, behoudelijcken dat d'ingelanden van dese landen van deser dijckagie gehouden zullen wesen den voorseijden dijck wederomme te volmaeckene, bij alsoo hij ingebraecke, binnen alsulcken bequamelijcken tijt als⁵⁾ daertoe bij den innemers, dijckgrave ende gesworens oft schepenen naer gelegentheijt geordonneert sal worden ende alst doenlijcken sal zijn, oft hij sal van der heerlijckheijt wegen gemaeckt worden op heuren cost naer dijckrecht.
Item dat die van den ouden lande deur dit lant sullen mogen waeteren naer slants⁶⁾ oorbaer nae uuijtwijsen van haer privilegiën.
Item oft in toecommende tijden eenich corenlandt uutgegeven wordt te bedijcke, soo sal dit lant mogen wateren, eest dat hem belieft, deur dat lant dat bedijckt sal worden sonder cost van de landen voorseijt.
Item sal de Woutsche beke heuren loop behouden daer zij bequaemste sal wesen.
Item dat alle de goeder ende landen, in wat hande datse zijn, in dit voorseijde lant gelegen die metter scapvloet⁷⁾ ondervloijen, gehouden zullen zijn in de dijckagie te gelden alsoo

1) Het Hs. heeft: mocht men.

2) Te lezen: eenige?

3) Het Hs. heeft: wesende.

4) Wellicht zijn hier bedoeld: spuikommen. V.

5) Het Hs. heeft: alst.

6) Het Hs. heeft: maer slans.

7) De marginale inhoudsopgaven hebben: met een schapsvloet, met geen schaepsvloijen, metter schaepsvloet.

[p. 62]

dat bij de quartiermeesters, dijckgrave, gesworens oft schepenen ende een deel ingelanden, die zij tot heuren raede sullen mogen roupen, geordonneert sal worden.
Item geloven wij den voorgaende goede luijden ende innemers, oft geviele dat wij oft onse naercommelingen eenich lant meer namaels uutgaven te dijckene, dat men dese landen voorseijt niet naerder dijcken en sal dan op hondert roeden nae tot eenigen souten lande alsoo verre alst onder ons is¹⁾. Ende men sal binnen desen voorseijden lande den dijck niet naerder mogen delven dan op XXV dijckroeden, het en waere om oirboir des voorseijden lants, ende die sal men doen²⁾ bij den dijckgrave, gesworens oft schepenen ende een deel ingelanden, die zij oock daertoe zullen roupen. Ende de XXV dijckroeden lants buijten des dijcx alomme alsoo verre die onse zijn en zullen wij niet verhueren noch laeten verhueren in geenderwijs maer den lande voorseijt vrij laten tot an der³⁾ tijt dat men die bedijcken sal tot eenen vorschen lande, ende dan zullen onse wille daermede doen ende niet eer.
Item wij zullen in dit voorseijde lant setten eenen dijckgrave ende seven schepenen ende gesworenen, die in dit voorseijde landt gegoijt ende geërft zullen wesen, ende die aff- ende aensetten ende doen setten nae onsen wille ende nae den lants meesten oirbaer. Ende dese dijckgrave zullen wij nemen in onse bescherremenisse gelijck onse drossaert, rentmeester ende schouth van Steenbergen ende hem onse besegelde brieven daeraff geven alst aen ons versocht sal worden, hierinne versien dat deerste twee jaeren die vier quartiermeesters den dijckgrave ende alle andere officiers ende dienaers van desen lande stellen ende setten sullen oft oock affsetten ende andere stellen den tijt van de voorseijde twee jaeren geduerende ende langer niet, ende⁴⁾ dese keuren ende breucken die hierboven meer beloopen zullen dan drije ponden zwarte, te bekeerne totter heerlijcheijt behouf, ende dat (se) voorts statuijten ende ordonnantiën sullen mogen maccken bij den officiers, dienaeren ende wethouderen ende een deel van de gelande, die zij daertoe zullen mogen roupen.
Item oft gebeurde dat de dijckgrave oft lantmeester des dijcx recht niet vervolgen en mochte van sieckten⁵⁾ oft eenigerhande andere saecken, zoo zullen wij eenen anderen bescheijden

1) D.i. binnen onze ambachtsheerlijkheid ligt.

2) Hier is het woord meten in de pen gebleven.

3) Het Hs. heeft: andere.

4) Het Hs. heeft: tot.

5) Het Hs. heeft: sichten.

[p. 63]

man mogen setten in heure stede, voor¹⁾ twee gesworens oft twee schepenen oft meer, ende die sal wesen in derselver beschermenisse aldaer de voorseijde dijckgra ve in is.
Item wat dijck de dijckgrave aenneempt te maeckene, die zal hij loffelijck bij de gesworens oft schepenen maecken moeten eer hij ijemant zal n oegen beschadigen, ende zoo wije eenige dijcken aenneempt te maeckene oft daervoor bidt²⁾, die sullen dat volbrengen oft de dijckgrave salt hem affpanden van zijn erve, lande oft gereetste goede oft aen zijn lijff.
Item dese voorseijde dijckgrave sal ommeganck hebben als die bij de voorseijde schepenen oft gesworen geleet wort in (de) deijlinge³⁾ van den voorseijden dijcke oft in alsoo alst de schepenen oft gesworen proffijtelijcxt ende oirbaerlijcxt duncken sal. Ende wat dijck de dijckgrave voorseijt oft ijemant anders aenneempt te maeckene met recht aen dit voorseijde landt, die sal ten naesten ommegange volmaect zijn oft hij sal daerinne alsoo weervast wesen dattet den schepenen oft gesworen sal duncken genouch ende loffelijck zijn. Ende dat sal de dijckgrave de schepenen oft gesworen op heuren eet manen eer hij voorbij sal gaen, ende en ware den dijck voorseijt niet volmaeckt of soo loffelijcke arbeijders daerinne dattet den schepenen oft gesworenen goetdochte, zoo en mach hij nochtans niemant beschadigen gelegen in dier deijlinge ofte ommegange tot geenre tijt voordat den dijck voorseijt volmaeckt zal sijn.
Item wat dijck de dijckgrave voorseijt maeckt daer en sal hij nijet meer aff hebben dan daeraenne verdient en is twijschat, ende daertoe sal men eeden twee goede mannen die den schepenen dunckt dats hem best verstaen, ende des en sal niemant ontsitten moghen op een boete van vijff ponden zwarten totter heerlijckheijt behouff hij en zal seggen op zijn beste wes hem daeraff dunckt. Ende wie dat se daeraff strafte oft schampelijcken op hem spraeck die sal verbeuren, alsoo verre men dat met twee gesworen, met twee schepenen oft met twee wetachtige mannen can betuijgen, twintich schellingen zwarte, die bekeert zullen worden, te weten ons ende onse naercommelinghen een derdendeel, den dijckgrave het ander derdendeel, ende de schepenen oft gesworen (het) derde derdendeel.
Item sal die dijckgrave mogen panden twijsgat gelt als den dijck volmaeckt is binnen den derden dage, oft daernaer anderhalff schat alst hem belieft, soo verre dat de schepenen oft

1) Te lezen: voorts?

2) Te lezen: borcht?

3) D.i. in de aanbesteede dijksvakken.

[p. 64]

gesworen kennelijcken waere, aen dengenen die den dijck toebehoort, aen zijne gereetste have, aen zijnen liefste erve oft aen zijn selffs lijff, d'welcke den dijckgrave geneucht, met zulcken recht als voorseijt is, ende alle ommegangen sullen wesen met zulcken boeten alse¹⁾ de schouth van Steenberghen tot hiertoe gehadt heeft, ende die sal men gelden binnen den derden dage ofte de dijckgrave die sal se panden als voorseijt is aldaer hem dat geneucht ende hij begeert.
Voorts zoo sullen de voorschreven innemers ende heure naercommelingen mogen halen ende doen halen tot den voorseijden lande dijckwerek tot alsulcken steden daer zij willen onder ons alsoo verre dat onse is tot eeuwigen dagen, onwederseijt van ons ende onse naercommelingen oft iemant anders.
Voortaen hebben wij gegeven ende geven wij den voorseijden dijckgrave tbedrijff op alle de dijcken van onsen voorseijden lande ende op alle die weghen ende waeteringhen, waeterkeeringhen, sluijsen, bruggen, heijningen ende generalijck op alle oirbaer des voorseijden lants totte boete toe van twee schellingen swarte ofte daerbeneden.
Item vielt dat men eenich schoth oft ongelt sette binnen desen voorseijden lande omme des lants oirbaer ende bij der meester menichte van den ingelanden meest gegoijt zijnde, soo wije dat schot oft ongelt niet en gave tot den²⁾ gemelten dage, hij sij geestelijcke oft weereltlijcke ofte van wat conditie hij sij, ende den³⁾ dach daertoe gestelt bij gesworen oft bij schepenen voorseijt over liet gaen, soo sal de dijckgrave uutleggen voor de onwillicheijt daer tgebreck aen is ende innent wederomme anderhalff schat, ende binnen den derden dage hem affpanden mogen aen beur gereetste goeden.
Ende soo (wie) de dijckgrave schelt ofte calengiert in den ommeganck van gebreke, dats op een boete van drije schellingen zwarte, te nemen van dengenen die in gebreke sal worden bevonden, tot behouff te wetene halff totter heerlijckheijt ende halff den dijckgrave.
Item waert dat iemant aentaste in des anders schip oft getouwe⁴⁾ ontvreemde daer clachte nae quaeme, die (sal) verbeuren een boete van thien schellingen zwarte totter heerlijckheijt behouff, ende den clager sijn schade te beteren.
Item waert dat eenich arbeijder binnen den voorseijden lande oft zijne bereijwercke eenich gebreck hadde aen iemant

1) Het Hs. heeft: alsoo.

2) Het Hs. heeft: tot aen.

3) Het Hs. heeft: indien.

4) Het Hs heeft: gehouwe.

[p. 65]

van zijne arbeijders, dien sal de voorseijde dijckgrave berichten metten schepenen voorseijt om een boete van twee schellingen zwarte.
Item vielt oock dat iemant schepe, gange, plancke, bereijen, cordewagen oft ander getouwe dat heur dijckwerck toebehoorde ontdreve, daeraff sal eenen iegelijcken aenveerden dat zijn is waer dat hijt vint binnen onsen lande, zonder breucke oft zonder versouck aen ons te doene oft aen iemanden anders van onsentwegen.
Item alle twisten die gevallen binnen onsen voorseijden lande ende zijn bereijwerckers sal men beteren bij den dijckgrave, gesworen oft schepenen gelijck als dat naer recht sal behooren.
Ende voorts allerhande oirbaer die men doen zal binnen den voorseijden lande ofte bereijwercke ende die geschieden mogen tot eenige tijt daer oirbaer in gelegen is, dese voorseijde lande ende bereijwercke voorseijt aengaende, sal men doen bij raede van de quartiermeesters, bij den dijckgrave ende gesworen oft¹⁾ schepenen, ende eensdeels daerinne gegoijt zijnde.
Item oft dit lant inbraecke ende eenige van den ingelanden daerinne onwillich waeren hetsij geestelijck oft weerelijck, ende niet en woude de hant aen houden ende contribuëren in de voorseijde dijckagie, dat dan voorwaerde wesen sal ende is, dat degene die aldus on willich sullen wesen heur lant quit zullen zijn, ende die gemeene ingelanden die dat bedijckt zullen hebben, die zullen dat behouden tot heuren prouffijte.
Item alle sluijsen, sloten, holen²⁾, wegen ende waeteringen, die zullen bij den innemers ende ingelanden gemaeckt ende gearbeijt worden op heure cost alsoo veule, alsoo breet ende alsoo diep als dat behouft ende van noode wesen sal, ende dezelve zullen zij ende heure naercommelinghen moeten eeuwelijck ende ervelijck alsoo houden ende onderhouden op heuren cost, tot alsulcken plaetssen als die eerstwerff gemaeckt zullen zijn daer zullen zij tot eeuwigen dagen moeten blijven het en waere om des lants oirbaer ende prouffijt, des en sal men de innemers de wegen, wechdilven, dijckdilven ende andere onloffelijcke creken niet leveren.
Item dat eerste jaer als dit lant aldus bedijckt wort en zullen de voorseijde innemers niet geven van chijnse noch van thiende dan van tgene dat gespit sal zijn ofte plouch op commen

1) Het Hs. heeft: ende oft.

2) D.i. heulen.

[p. 66]

zal, maer naer d'eerste jaer vollen¹⁾ cijns van alle den lande ende erve, bedijckt in maten als boven staet, gelden ende betaelen.
Item dat oock terstont van nu, eer men beginnen sal te dijckene aen dit voorseijde lant, die vrome²⁾ van de gorsinge van dien jaere dezelve innemers ende ingelanden toebehooren ende volgen sal, ende de huerder sal zijn huere gebruijcken in dat lant voorseijt dit jaer tot St.-Maerten dage naestcommende ende niet langer.
Item dat oock, want de innemers ende ingelande om dit lant te bedijckene veel volcx behouven sullen om den dijck te sluijtenne ende omdat de arbeijders te williger comen zullen, dat bier dat zij binnen desen lande drincken sullen ende aldaer opgeslaegen sal worden datzelve drincken zullen mogen zonder eenige ongelt ofte accijse daeraff te gevenne.
Item dat de voorgemelte ingelande van desen lande ende daerbinnen woonende³⁾ gehouden zullen wesen te prochiëren⁴⁾ ende haere sacramenten te haelen daer dat bij ons geordonneert zal worden.
Item soo zullen wij de twee diepen tot onsen last ende cost doen toedijcken, te weten ses voeton hooch boven het leech water ende dooven⁵⁾ stroom, ende daer sal den dijck voorseijt twelff voeten breet wesen ende op elcke zijde een roede verre opt slijck, des en zullen wij tegen des innemers werck egeen eerde oft werck nemen ende zullen wij oock de twee diepen opleveren metten gerechte ende geswoornen van den ingelanden voorseijt.
Item daer den dijck comen of liggen sal op der luijden verchijsde goeden, dat wij derzelver luijden heure goeden moet daeraff hebben zullen⁶⁾ ten prijse van schepenen van dier bancken daer zij onder gelegen zijn, ende ten zelven prijse heur dijckwerck halen zullen.
Item als men dit lant verschen sal dat wij dan onse ondersaten, in zulcken getalle als men behouven sal, in dien⁷⁾ zullen gehouden zijn te hebbene, dat zij den dijck zullen helpen sluijten, des sullen de innemers hen de cost geven.
Item zullen wij oock betaelen der luijden verchijnsde goede, erve ende goede ende heuren goeden moet daeraff

1) Het Hs. heeft: vallen.

2) Het Hs. heeft: te dijckene die vrone.

3) Het Hs. heeft: woonende ende

4) Het Hs. heeft: prochiën.

5) Te lezen; dooden?

6) D.i. tevredenheid, door schadeloosstelling. Het Hs. heeft: heure goeden moeten.

7) D.i. in dat werk.

[p. 67]

hebben, daer den dijck op liggen sal, sonder des innemers cost, ende insgelijcx de eerde ende dijckwerck die de innemers tot den dijck tegens dezelve verchijnsde goeden liggende behouven zullen, ter tijt toe dat den dijck volmaeckt sal zijn, ende volmaeckt zijnde zullen wij voortaen eerde ende dijckwerck mogen haelen ende doen haelen ten naesten velde ende minste schade te schepenprijse oft chieringe.
Item dat de voormelte innemers haeren voorseijden dijck ende eerde int geheel gereet zullen hebben ende de sluijsen gereet zullen hebben vóór ende eer wij de twee diepen sluijten ende verschen, zullen.
Item dat d'eerste twee jaeren als dit lant begonst zal worden te dijckenne die vier quartiermeesters van desen lande stellen ende setten zullen mogen d'officiers ende dienaers van desen lande als voorseijt is, te wetenne eenen dijckgrave, eenen lantmeter, seeven gesworen ende eenen clerck. Ende oft den dijckgrave oft lantmeter van noode is eenen stadthouder te stellen, dat zij dat zullen mogen doen ende dezelve officiers offstellen ende andere setten alsoo dick hen dat gelieven sal de voorseijde twee jaren lanck geduerende ende niet langer. Ende sullen de voorseijde officieren ende dieneren heure officie bedienen op sulcken salaris als de quartiermeesters daertoe stellen ende ordonneren zullen ende op de voorseijde boeten.
Item dat oock de quartiermeesters zullen mogen ordonneren, stellen ende setten oft noot sij acht knechten, gewapent oft ongewapent, die mede ommegaen zullen wanneer den ommeganck van desen dijck ende lant ommegaen sal, oft daer eenige rebelle dijckers waeren die met woorden den dijckgrave ende gesworens oft officieren overloeden oft opliepen, dat dan de acht knechten oft mannen in dien gevalle de rebelle vangen ende aentasten zullen mogen daervoor ende voor de breucke ofte breucken die zij gebreuckt zullen bebben den dijck aengaende ende oock voor heur misdaden die zij doen zullen mogen, ende die alsoo gevangen leijden ter aldernaester onser gevanckenisse van Steenbergen ende van Rosendale; des soo zullen de voorseijde acht knechten oft mannen hebben telcken ommegange wanneer zij ommegaen zullen voor heuren salaris elck vier stuvers daechs ende den cost.
Item oft de dijckgrave oft zijnen stadthouder uuijten¹⁾ ommegange niet machtich genouch en ware alleene omme te gaene aengaende der dijckagie van desen lande mits der

1) Te lezen: totten?

[p. 68]

rebellicheijt van de dijckers ende andersins, dat in dien gevalle denzelven dijckgrave oft zijnen stadthouder, wanneer hem dat van noode zal wesen, twee oft drije van de voorseijde acht knechten, oft andere die hij gereetst vinden sal min of meer nae dat hij die behouven sal, (sal nemen) ende soo daermede de rebelle vangen ende aentasten als vore geruert is ende op gelijcken salarius¹⁾. Ende zullen dan²⁾ dese rebelle gecorrigeert worden bij (den) Rade van ons oft onsen Rade ende de vier quartiermeesters.
Item dat de leechschat, die men ons van desen lande schuldich zal zijn, binnen drije jaeren betaelt sal worden, aldaer deerste paije ende derdendeel aff verschijnen sal te Kersmisse oft Lichtemisse naedat de eerste note oft coren van desen lande in (de) schuere oft van desen lande sal zijn gedaen, ende alsoo voorts twee Kersmissen oft Lichtemissen daernaestvolgende telcken oock een derdendeel van denzelven leechschatte.
Ende oft hiernamaels in eenige punten voorseijt twijffele oft eenige donckerheijt gebeurde, die zullen altijt bij ons oft onse naercommelinghen geslist worden ende alsoo onderhouden.
Ende wij Engelbrecht grave tot Nassouw hebben gelooft ende geloven voor ons, ons selven ende onsen hoir ende nacomers dit voorseijde lant, gelijck dat binnen zijnen voorseijden paelen gelegen is, te vrijen ende te waerne gelijckerwijs wij dat vercocht hebben in al ende in deele den voorgaenden goede luijden ende innemers, heuren hoir ende naercommelingen, ende generalijck alle degene die eenich deel in dit voorseijde lant hebben oft vercrijgen zullen, erffelijck te hebbene ende vredelijck te besittene eeuwelijck ende tot allen dagen sonder eenich calengieren van iemande, ende daeraff seker warant te zijne ende te blijven tot eeuwigen dagen. Ende geloven voort in goeder trouwen den voorseijden coop van desen lande voorseijt ende alle ende iegelijck voorwaerden, gelooffden ende rechten voorseijt vast ende stee te houdene ende te doen houden den voorseijden goede luijden ende innemers in alle dese formen als voorseijt is, ende daertegen niet te commene in eeniger manieren bij ons oft bij ijemant anders van onsetwegen, alle boosheijt ende argelist uuijtgescheijden. Ende hebben in kennissen der waerheijt ende versekertheden dese letteren uuijthangende besegelt met onze zegele.

1) Het Hs. heeft: salrius.

2) Het Hs. heeft: van.

[p. 69]

Ende voorts omme de meerder kennisse ende sekerheijden soo hebben wij versocht ende begeert aen onse goede luijden van Steenbergen ende van Rosendale, dat zij der stadt segele van Steenbergen ende ons dorp segele van Rosendale metten onsen aen¹⁾ onse letteren wouden hanghen.
Ende wij schouth, burchmeesteren, schepenen en alle de gemeente van de stadt van Steenbergen, ende wij schouth ende schepenen ende gemeente van den dorpe van Rosendale, hebben te versouckene onsen gelieven heere van Nassou der stadt segele van Steenbergen en den dorpe segele van Rosendale aen dese letteren mede gehangen. Op den Xen dach van Meert int jaer ons Heeren duijsent vierhondert sevenentachtentich nae coustume van schrijvens shooffs van Luijdick²⁾.
Mijnen genadige heere grave van Nassouw, marcgrave tot Zenetten, heer tot Breda etc. wil uutgeven ende vercoopen om te bedijcken tot eenen vorschen corenlande twee uuijtergorsen oft aenwasschen, gelegen bij de stadt van Steenbergen, daeraff deen genaempt is Silverhouck streckende van de stadt ende Steenberchsche havene westwaerts lancx den dijck van St.-Ontcommerspolder tot aen den polder van den Heijen³⁾, ende dander⁴⁾ genaempt Kerckgors streckende van de voorschreve stadt ende havene noort ende noortoostwaerts lancx den dijck van den Cruijslande tot aen den sluijse liggende in de Woutsche beke ende Roodenwel⁵⁾, alsulcker maete ende groote als men die bij eenen gesworen lantmeter sal doen offmeten ende bepaelen etc. ende dat op alsulcke conditiën ende voorwaerden als hiernaer volgen:
In den eersten, dat die coopers gehouden zullen zijn mijnen voorseijden genadigen heere jaerlicx ende erffelijcken te geven tot eenen erffchijns, op St. Meertensdach in den winter oft des anderdachs daernaer, van elcke gemete vier penningen Lovens sjaers, maeckende de drije gemeten twee stuijvers twee oort Brabants.

1) Het Hs. heeft: ende.

2) Het Hs. heeft: Lijdick.

3) De Oude- en Nieuwe Heijepolders bij Steenbergen, ter bedijking uitgegeven in 1515 en 1565; zie Van der Aa, a.w., i.v. Heije.

4) Het Hs. heeft: ander.

5) De Roode weel, kreek in den polder van Kruisland.

[p. 70]

Item sullen oock de voorseijde coopers gehouden ende schuldich zijn mijnen voorschreven genadigen heere te geven jaerlicx van alle corenne ende grane dat te bande compt den elffsten schooff, ende van de lammeren dat thiende lam, ende van elcke gemet, dat niet te bande compt, gelijck raepende coolsaet, mede, ajuijn, kaerden, vlas ende diergelijcke, thijen stuijvers, te betaelene ten voorsseijden dage mijnen voormelten heere oft dengenen, die daer recht toe oft actie hebben zullen.
Des behout ende reserveert mijnen voormelten heere themwaerts alle heerlijckheijt, visscherijen, vogelrijen, veren ende veerstallen, die buijten ende binnen dese dijckagie vallen sullen ende commen zouden mogen, egeene uuijtgescheijden.
Item dat die voorseijde coopers ende alle degene, die binnen desen lande gegoijt ende geërft zullen wesen oft mogen worden, oft heur pachters altijt heur coorne, tarwe, rogge, garste, haver¹⁾ ende andere granen ende vruchten, dwelck zij op den gront van onser dijckagie gewonnen zullen hebben, gehouden zullen wesen te huijse, te soldere ende te schuere binnen dese stadt van Steenbergen oft binnen desen polder ende niet daerbuijten. Oock mede zullen zij gehouden zijn heur meede te stoven ende te bereijden binnen de voorseijde stadt van Steenbergen ende aldaer te doen keuren bij den keurmeesters, daertoe bij de weth²⁾ van Steenbergen geordineert.
Item dat de voorseijde coopers oft cause ende actie van hem hebbende gehouden worden ende schuldich zijn al tvoorseijde graen ende coren binnen de voorseijde stadt van Steenbergen te weeckmerckt te brengenne om te vercoopen, gelijck alle andere ingelanden binnen der vierscharen van Steenbergen geseten, ende dat opte pene ende verbeurte van zes ponden zwarten soo dick ter contrariën gebeurde totter heerlijckheijt behouff, ten ware bij expressen oorlove ende consente van mijn voorseijden heere, welverstaende oft³⁾ die voorseijde coopers dat voorseijde graen of tstael van dien, te wetenne van elcx een sack ten minsten voor stael, ter voorseijde merckt gehadt hadde ende niet vercoopen en conde, dat zij dat tot heuren schoonste ende meesten prouffijt sullen mogen vercoopen

1) Het Hs. heeft: have.

2) D.i. magistraat.

3) Het Hs. heeft: op.

[p. 71]

ende tot alsulcker merckt als hem dat oirbaerlijcken duncken sal, behoudelijcken dat de voorseijde coopers, heure erven ende naercommelingen oft actie van hem hebbende onbegrepen alsoo veel corens sullen moghen doen haelen als zij binnen heuren huijse sullen behouven.
Item sullen oock gehouden wesen de voorseijde coopers ende innemers binnen een jaer naedat voorseijt lant bedijckt ende bevorst¹⁾ sal zijn te richten ofte te doen richten op elcke tachtentich gemet lant ende daeronder ende niet meer, binnen der stadt oft lande van Steenberghen soo verre zij geen huijsinge en hebben, eene stede mette huijsinge, wooninge, schueren ende stallen daertoe behoorende ende gehouden²⁾ zijn die te onderhouden, teneijnde dat voorseijde lant bewoont ende gepeupleert³⁾ mocht worden, ende degene, die hoven oft wooninghe binnen der voorscreven stede oft lande hebben, sullen heur lant doen betelen⁴⁾ oft gebruijcken bij heuren pachtenaren ende hovenaers tot een gerecht XVI^e deel van desen lande.
Item en sal oock niemant meer lants dan voorseijt staet mogen hebben oft gebruijcken in den voorseijden polder, ten waere dat hij na advenant van dien huijsingen ende wooningen dede maecken ende rechten soo voorseijt is.
Item en zullen oock de voorseijde coopers, innemers oft ingelanden, heure erffven ende naercommelingen, cause ofte actie van hem hebbende, dit voorseijde lant nergens mogen becommeren, belasten ofte beswaren met eenige renten ofte te recht betrecken tsij int geestelijck oft int weerelijck dan alleenelijcken met schepenenbrieven⁵⁾ van Steenbergen ende ter banckerechte aldaer, op de verbeurte van den gronde tot mijns heeren ende zijnen naercommelingen behouff.
Item sullen oock gehouden zijn alle vertransporteeringhen⁶⁾ soo wel (van) erven als onterven, ende oock alle veranderingen tsij bij coope, bij successie, transporte, transactie oft anders te (doen) geschien ter voorseijde vierscharen voor den rechter⁷⁾ oft wethaelder⁸⁾, ende nergens elders, op gelijcke pene ende verbeurte van den gronde.

1) Het Hs. heeft: bevost.

2) Het Hs. heeft: ende die gehouden.

3) Het Hs. heeft: gepubleert.

4) Het Hs. heeft: bedeleen.

5) Het Hs. heeft: chepenen ende brieven.

6) Het Hs. heeft: verteeringhen.

7) Het Hs. heeft: rechte.

8) Te lezen: wetholder?

[p. 72]

Item oft iemant zijn landt binnen deser dijckagie woude vercoopen, daeraff sal de naeste van den bloede totten vierden grade toe incluijs zijn naderschap mogen hebben soo verre het hem belieft, ende soo verre iemant van den bloede tot dien grade oft die heere van den lande ende stadt van Steenbergen, die naer 't bloet hierinne voor al geprefereert zal zijn, de voorseijde naderschap niet en begeerde, soo sullen die ingelande die naderschap mogen hebben vóór iemande anders ende sonderlinge hierinne geprefereert diegene die hem naest gelegen ende chijns oft rente gemeijn gevende zijn, ende dat geene ingelanden, gegoijde ende geërffde noch oock die binnen den voorschreven lande buijckvast geseten ende woonachtich zijn hen niet behelpen en zullen mogen, d'een tegens d'andere noch tegens den officieren aldaer van egeenderhande saecke desen lande aengaende oft oorspronck daeruuijt nemende, met eenige privilegiën van poorterijen oft heerschappijen noch met eenigen anderen rechte geestelijck oft weerelijck dan metten rechte van de voorseijde stadt van Steenbergen ende der hootbancken recht van Breda, op de verbeurte van tsestich ponden zwarten te verbeuren telcke reijse bij degene die ter contrarie dede totter¹⁾ heerlijckheijt behouft.
Item oft eenige personen tsij geestelijck oftw eerelijck, paert ende portije²⁾ hebbende metten coopers van desen lande, ter eerster reijse van deser eerster²⁾ dijckagie ende bevorssinge in gebreke waere, rebel oft onwillich vielen heur quote ende portije³⁾ van de dijckpennmgen op te brengene, in sulck geval zullen de andere coopers zijn paert ende portije mogen aenvaerden sonder wederseggen van iemande ende voor hem contribuëren. Ende ingevalle zij haere quote ende portie den eersten ommeslach al betaelt hadden ende gebreckelijck vielen in de II^e, II^e, IIII^e ofte V^e geschoten, zullen de voorschreven andere medecooperen oft innemers de⁴⁾ voorseijde paert ende portie van dengenen, daert gebreck aen valt, mogen aenveerden sonder wederseggen van iemanden oft gehouden te zijn eenige restituijtie te doene. Maer tvoorseijde landt eens bedijckt wesende ende een ofte twee St.-Maertens dan geleden oft gepasseert hebbende⁵⁾, ingevalle tvoorseijde landt weder inbraecke, des God verhoeden wil, ende iemandt⁶⁾ gebreckelijck viele zijn paert, quote⁷⁾ ende

1) Het Hs. heeft: totten

2) Het Hs. heeft: partije.

2) Het Hs. heeft: partije.

3) Waarschijnlijk moet het woord eerster worden geschrapt.

4) Het Hs. heeft: des.

5) Het Hs. heeft: van geleden oft gepasseert te hebbene.

6) Het Hs. heeft: niemandt.

7) Het Hs. heeft: quate.

[p. 73]

portie op te brengene ter eerster reijse oft ommeslaege om hetselve landt te beverschen ende den dijck te brengen in sijnen ouden staet ende dickte, in zulcken gevalle sal degene daert gebreck aen valt verbeuren zijn landt tot des heeren prouffijt indien hijt aenveerde wil, oft soo verre de heere tselve landt niet aenveert, zullen die ingelanden tselve aenveerden ende die aenveerder sal voor hetselve lant contribuëren, ende ter tweeder, derder ende alle andere ommeslaegen sal die dijckgrave daervoren inneleggen ende innen tot orderhalff schat op dengene, daer gebreck inne vallen sal, eerst aen zijn haeve soo verre hij eenige binnen der vierscharen vindt oft bij gebreke van dien aen zijn erffgoet ter scieringe van schepenen oft gesworenen.
Item oft hiernamaels desen dijck oft polder bij fortune oft overtellegen vloede weder innebraecke, des God verhueden wille, in zulcken geval zullen de coopers ende innemers schuldich zijn ende gehouden dien weder op te maecken in zijn oude groote ende beloop ende tselve lant weder labourabel ende saijbaer te maeckene binnen twee jaeren naer dinnebrecken desselffs, oft bij gebreke van dien sal mijn heer dat lant metten dijcke sulcx hij dat vinden sal mogen aenveerden ende themwaerts nemen vrij ende commerloos, om daermede te doen als van zijn vrij ende propre goede onwederseght van iemande, des souden die coopers ende innegelanden ongehouden zijn¹⁾ ende blijven van de voorseijde heerenchijns meer te gevene.
Item sal mijnen voorseijden heere die grave den voorseijden cooperen dit lant ende gors doen leveren bij den gemete ende metten roede daer 't Cruijslant ende die Heijde mede gelevert is, te weten twelff voeten voor de roede, des en zullen de coopers niet gehouden zijn in der leveringe tontfangen den gront daer de voorseijde ingelande behouven zullen te leggen heure wegen, wechdilven, dijckstaelen, bermen van (den) dijcke met heuren dijckslooten, maer sal mijnen voorseijden heere die grave den voorseijden gront den cooper leveren sonder heuren cost in behoorlijcke maete, noch en sullen oock niet gemeten worden die sluijsvliet ende onloffelijcke creken soo verre daer eenige waere ende bijsonder de havene. Niettemin soo reserveert mijnen voorscreven heere themwaerts den aenwasch van alsulcke creken ofte wateringe als ongelevert ende ongemeten blijven zullen om daermede te doen zijn profijt.
Item zullen dese coopers gehouden zijn heuren dijck te leggen aen de noortzijde zoo nae den watere oft diepe alst mogelijck wesen sal, ten meesten oirbare van mijnen voormelten

1) Het Hs. heeft: gehouden zijn.

[p. 74]

heəre ende ter minster schade van den lande, welcken dijck sij sullen mogen sluijten aen eenige van onse dijcken daer hem dat oirbaerlijcxt duncken zal.
Item sullen dese coopers, heure erven ende naercommelingen hebben ende ontfangen alle profijten ende nutschappen van den voorseijden dijcke soolange die metter zee gemeen liggen ende eenen seedijck wesen sal ende langer niet, ende daerenteijnden sullen mijn voorseijde heere ende zijn naercommelingen die mogen aenveerden omme daermede te doene heur prouffijt.
Item mijn genadige heere accordeert desen coopers dat zij sullen mogen hebben ende houden eenen buijtenberm van II roeden breet, daeraff sij 't genot ende profijt hebben sullen zoo lange als den dijck eenen seedijck wesen zal, behoudelijcken dat tsurplus van ettingen verhuert zal worden bij zijne Genade rentmeesters tot zijnen profijte.
Oock mede en sal men geen dijckaerde oft dijcksooden naerder den tee van den dijcke mogen nemen oft haelen oft berooven dan¹⁾ op 2 roeden nae.
Item daer drooge dijcken oft meeldijcken zijn oft liggen sullen, soo sal den buijtenberm van den ouden lande breet zijn één roede, die mijn genadige heere themwaerts behouden sal om die te verhueren tot zijn Genade profijt metten voorscreven droogen dijcke.
Item sullen de voorscijde coopers ende ingelanden leggen een sluijse tot heuren coste ende zullen alle degene, die daerinne met rechte behooren te gelden, de voorseijde sluijs met heuren sluijsvliete gehouden zijn te maecken ende te onderhouden tot eeuwigen dagen, ende bij dese sluijse en sal niemandt op den dijcke oft daerontrent geen huijsen mogen maecken, stellen oft oprichten dan bij expressen consente van mijn genadigen heere.
Item soo heeft mijnen voorseijden heere geconsenteert dat dese coopers den tijt van ses jaren lanck geduerende ende niet langer zullen mogen stellen eenen dijckgrave ende zes geswoornen ende eenen lantmeter, diewelcke zullen mogen ordonneren ende maecken alsulcke ordonnantie, keuren ende statuijten tot drije ponden zwarte toe²⁾ de dijckagie aengaende als van noode wesen sal, ende daerenteijnden zullen de voorseijde coopers ende ingelanden gehouden zijn t'achter volgen die oude keure, statuijten ende ordonnantiën van den Cruijslande ende van den anderen polders onder Steenbergen gelegen.

1) Het Hs. heeft: van.

2) Het Hs. heeft: tot.

[p. 75]

Item dat mijn genadige heere sal mogen maecken, indient zijne Genade oft naercommelingen belieft, binnen den lande van deser nijeuwer dijckagie ter plaetsen hem best gelegen een meulen, totte welcke ende op geen ander de inwoonders van dese nijeuwe dijckagie sullen gehouden zijn hem¹⁾ ter molen te brengen op behoorlijcke molster, ende dit op die verbeurte ende pene telcken reijse van tselve graen²⁾ metten sack daert in is, ende daertoe van drije ponden zwerte.
Item sal mijn voorseijde heere den voorseijden coopers, heuren erven ende naercommelingen bevrijen van shertogen bede, gelijck ende in der manieren als hij zijne ander ondersaten van Steenberghen doet, mits onderhoudende alle gebuerlijcke rechten met sijn voorseijde ondersaten.
Deselve³⁾ voorseijde coopers, heure erven ende naercommelingen, cause ende actie van hem hebbende, (sullen) gehouden zijn mijnen voorseijden genadigen heere te geven ende betaelen alsulcke acchijsen ende gruijtgelt van wijne ende biere, als die ondersaten van Steenbergen tegenwoordelijcken gevende ende betaelende zijn ende van outs gewoonlijck zijn geweest te geven.
Item de dijckgrave sal ommeganck hebben als die bij hem, den lantmeester ende gesworen geleijt sal worden.
Item soo wije eenigen dijck aenneempt, die sal (en) volbringen, ofte den dijckgrave sal hem mogen affpanden aen zijn gereetste goet tsij have oft erve oft aen zijn lijff twieschat.
Item zoo wat dijck de dijckgrave aenneempt⁴⁾ te maeckene bij gebreke van andere, die sal hij wel ende loffelijcken bij den gesworens doen maecken ende moeten opleveren wel ende deuchdelijcken gemaeckt, aleer hij iemande sal mogen beschadigen.
Item wat dijck de dijckgrave oft ijemant anders aenneempt te maeckene met rechte aen tvoorseijde landt, dat sal ten naesten ommeganck volmaeckt zijn, ende en waere den dijck niet volmaeckt oft zoo veule goede arbeijders daerinne dattet den gesworen goet dochte, soo mach den dijckgrave nochtans nijemant beschadigen, gelegen in der deijlinge, voordat den dijck volmaeckt zal zijn.

1) Te lezen: heur graen?

2) Het Hs. heeft: gaen.

3) Het Hs. heeft: deselve de.

4) Het Hs. heeft: neempt.

[p. 76]

Item wat den dijckgrave maeckt, daer en sal hij niet meer aff hebben dan daeraen verdient en is tweeschat, ende daertoe sal men eeden twee goede mannen, die den geswooren duncken sal (hem) daerinne verstaende, ende wie daertoe geroepen ofte geet¹⁾ sal worden ende weijgert²⁾ tselve te doene, sal verbeuren vijff pondt zwarten tot mijns heeren behouff, ende wort³⁾ nochtans niettemin gehouden te seggen zijn beste wete ende conde ende dies hem daeraff dunckt. Ende zoo wije hem daer aff straffende oft qualijcken toespraeck, die sal verbeuren twintich schellingen swarte.
Voorts soo zullen de voorseijde innemers ende coopers, heure erven ende naercommelinghen mogen haelen ende doen haelen totten dijckwercke van desen lande alsulcke dijckaerde, sooden, stoffe ende materie als zij sullen mogen behouffven, daer sij dat onder mijn genadige heere heerlijckheijt sullen weten te haelen ten meesten gerieve ende minste schade, ter ordonnantie van mijn genadige heere oft sijn officiers.
Voorts zullen de dijckgrave, lantmeester ende geswooren hebben tbedrijff op alle dijcken, wegen, wateringen, waeterkeeringen, sluijsen, bruggen ende slooten van desen nijeuwen lande ende generalijck op alle de oirbaer ende nutschap van dien, totter boeten van drije schellingen swarte ende daeronder, welcke voormelte wegen, wateringen, waterkeeringhen, sluijsen, bruggen ende slooten, waer die gemaeckt zijn oft (men) maecken zoude mogen, de voormelte coopers ende innemers, heure erven ende naercommelinghen behouden zullen, eeuwelijck ende erffvelijcken te onderhouden, te maecken ende te ruijmen sonder mijns voorseijden heeren cost.
Item waert dat iemant aentaste in des anders schip oft getouwe⁴⁾ ontvreemde, die verbeurde 2e pont zwarten tot mijn heeren behouff voor d'eerste reijse, ende bovendien behouden den clagere zijn schade te beteren, ende voor de tweede reijse dubbel oft daeraff tstaen⁵⁾ tot meerder ende criminele punitie soo verre de saecke sulcx heijst.
Item waert dat eenich arbeijder binnen den voorseijden lande oft bereijtwercker eenich gebreck hadde aen

1) D.i. geëed, beëedigd.

2) Het Hs. heeft: weijgeren.

3) Het Hs. heeft: woort.

4) Het Hs. heeft: getrouwe.

5) Het Hs. heeft: staen.

[p. 77]

iemanden van zijn arbeijders, die sal die dijckgrave berichten met geswooren oft schepenen op een boete van III^e schellingen zwerte.
Item oft gebeurde dat iemant zijn schepe, gangen, plancken, bereijen, cordewagens oft ander getouwe ontdreve, dat sal elck mogen aenveerden soo verre hem dat competeert binnen mijnen heere lande ende heerlijckhede.
Item zoo wije den dijckgrave met de geswoornen ende lantmeesters calengierde van gebreke opte¹⁾ ommegangen, die sal verbeuren twintich schellingen zwerte.
Item mijn genadige heere sal aldaer setten ende ordineren eenen vorster ende schutter tot alsulcken profijte als hem bij mijnen voormelten heere geordineert ende toegevoucht sal worden.
Item oft saecke waere dat de dijckgrave niet machtich genouch en waere zijn ommegange te houdene mits der quaetheijt ende rebellicheijt van den dijckers, in sulcken geval soo consenteert ende accordeert mijnen voorseijden heere den coopers ende innemers van desen lande te nemen tot heure coste alsoo veul knechten oft dienaers gewapent als henluijden van noode wesen sal, omme de rebelle ende quaetwillige te apprehenderen ende te vangen ende die te leveren in handen van de officiers van Steenbergen om gecorrigeert te worden naer gelegentheijt van heure misdaet.
Item dit voorsseijde lant sal men insetten met carolusgulden tot prijse van twintich stuijvers tstuck, te betalen tot drije St.-Meertens misse, daeraff St.-Meertensmisse anno XV^c negenendertich den eersten zijn ende verschijnen sal, ende te Kersmisse in elck jaer daeraen vol ende al betaelt, ende dat met alsulcken gelde als telcken dage van betaelinge gevaluëert zal zijn.
Item oft dit gors ende lant mijnen genadigen heere niet genouch gelden en mochte, in sulcken geval sal mijnen genadigen heere dat mogen aen hem houden om daeraff anderwerff oft hiernamaels te gebode te setten oft anders daermede te doen zoo hem dat believen sal.
Item soo verre dese conditie oft eenige van dien de coopers niet en behaechden en dat die coopers eenige betere reden oft middelen wisten tot oirboire van desen lande ende profijt van deser dijckagie, zullen deselve coopers die stellen in geschrifte ende mijn genadige heere overgeven om die te

1) Het Hs. heeft: opt.

[p. 78]

visiteren ende te doene des redelijcxt ende mogelijck wesen sal.
Item mijn genadige heere reserveert aen hem een XVI^e deel van den lande binnen deser dijckagie in één stucke, tot alsulcke plaetsse als hij sal willen kiesen, daeraff hij staen sal tot allen conditiën ende voorwaerden hiervoor besproken metten anderen innemers.
Voorwaerden ende conditiën op dewelcke mijnen heere den marquis van Bergen etc. sal uuijtgeven ende vercoopen een quantiteijt van lande, gelegen in de toecomende dijckagie van den Ruijgenhil neffens Vrou Jacobslant als den Finert, omme bij den innemers oft coopers metten voorseijden heere ende andere paert ende deel daerin hebbende tot eenen vorschen¹⁾ corenlande te brengen, dezelve dijckagie groot wesende van den binnentee van den dijcke drijehondert ende XLVIIII gemeten alle creken affgetogen.
In den eersten, dat die voormelte heere mettertijt, alst selve gors ofte polder bedijckt ende gepeupleert sal zijn oft tot andere zulcken tijde alst hem gelieven sal, over denzelven polder sal stellen schouth ende schepenen, clerck, coster ende alle andere officiers om tselve lants inwoonders ende gelanden van dien te onderhouden in goeden rechte ende policiën, ende dat tot dien eijnde statuëren ende ordonneren sullen sulcke²⁾ statuijten ende ordonnantiën alst redelijck ende mogelijck wesen sal, welverstaende dat midlertijt de inwoonders, ingesetenen oft gelanden van dien sullen ter eerster instantie te recht staen voor schouth ende schepenen van Vrou Jacobslant ende van die appelleren aen den stadthoudere ende mannen van leene shooffs van Bergen als haer immediaet hooft.
Ende alsoo men dagelicx bevint dat diversche personen ende ondersaeten hem behelpende zijn met eenige vreemde poorterijen oft privilegiën, om deur middele van dien te declineren ende ontgaen den ordinaris rechtere ende justicie van der plaetse daer zij geseten zijn, daerbij die andere goede luden ende ondersaten groot(elijcken) belast, gequelt ende geïnteresseert worden, soo ist merckelijcke ondersproken dat niemant van de voorseijde inwoonders noch

1) Het Hs. heeft: voorseijden.

2) Het Hs. heeft: sullenke.

[p. 79]

ingesetenen int voormelte lant hem en sal mogen behelpen, beschutten noch verweren met eenige vreemde poorterijen, privilegiën oft andere rechten, hetsij van Bruijsselen, Loven, Antwerpen, hoedanich die zijn mochten, geestelijck oft weerelijck, soo van criminelle als van andere civiele saecken van wat natuere oft conditiën (die) wesen mochte, maer zullen alleenelijcken daeraff te rechte moeten staen voor schouth ende schepenen voorseijt, ende soo wije contrarie dede sal staen tot correctie arbitrale van den heere; ende zullen bovendien dezelve inwoonders oft ingesetenen altijts gehouden zijn te betalen ende bij den voorseijden rechters executabel zijn van alle gebuerlijcke rechte, niettegenstaende eenige der voorseijde privilegiën, poorterijen oft andere diergelijcke exemptiën oft vrijheijden denselven gebuerlijcken rechte contrarie zijnde.
Item dat men geen gronden van erve in den voorseijden polder gelegen en sal mogen belasten oft transporteren dan voor de voorseijde wethouders, ende soo wat contrarie van dien gebeurde sal gehouden worden van nul ende van onweerden, uuijtgenomen leengoeden die altijt sullen sorterende zijn onder den leenhove van Berghen.
Item om die voorseijde dijckagie te volcommen ende in toecommende tijde loffelijck tonderhouden sal de voorseijde heere, sijne hoirs ende naercommelinghen aldaer nu ende ten eeuwigen dage stellen dijckgrave ende gesworens ende andere officieren totter dijckagie dienende, diewelcke sullen gehouden wesen alle jare, oft alst van noode wesen sal, van heurlieder administratie te doenne tot behouff van den gemeenen lande rekeninge, bewijs ende reliqua, in presentie van sommige van den Raede van den voorseijden heere, van der weth ende ingelanden, die aldaer sullen willen present wesen, waertoe eenen preficxen dach jaerlicx gestelt sal worden.
Item dezelve heere, zijn hoirs ende naercommelingen sullen hebben ende behouden int selve lant alle thienden van grane ende van alle andere vruchten, lammeren etc. ende int generael van al dat thienbaer is, soo wel vlasch, kempe als van andere vruchten; van de¹⁾ in den bant comende, den elfsten schooff, maer van saet dat elfste viertele, ende van meede, kaerden, aijuijn, loock, peen ende diergelijcke vruchten van elck gemet jaerlicx XV stuijver.
Item sal oock alleen behouden die collatie ende presen-

1) Het Hs. heeft: vruchten, die.

[p. 80]

tatie van de kercke, die opt voorseijde lant getimmert soude mogen worden tot sulcken plaetse alst denzelven gelieven zal, waertoe mitsgaders tottet kerckhoff diezelve heere geven ende laeten sal twee gemeten lants, die nochtans tot gemeenen cost bedijckt sullen worden, welverstaende dat de inwoonders van den voorseijden nieuwen lande midlertijt haere kerckelijcke¹⁾ rechten sullen haelen ende ontfangen van Vrou Jacobslant voorseijt.
Item sal noch behouden alle visscherijen, vogelrijen, veeren, veerstallen, waerande, jachte, patrijseringe ende deser gelijcken, die binnen den voorseijden lande sullen mogen vallen, recht van winde om meulens te stellen, ende voorts int generael alle gelijcke heerlijcke rechten.
Item aengaende die toecomende dijcke ende gemeijne bermen, die geleijt zullen worden op den gront van den voorseijden heere met zijne aerde gemaeckt ende onderhouden, soo zullen die alleenelijcken ende int geheel hem met de ettinge ende bermen van dien toebehooren, behoudens dat die voorseijde innemers, innewoonders ende gelanden sullen haer beesten²⁾ daerover mogen drijven, die bermen ende wegen berijden, begaen, bestouwen als andere sheeren wegen in den Finert ende andere ontrent gelegen, des en sal men die voorseijde dijcken ende dijckbermen jaerlicx niet langer mogen verhueren om te etten dan van halff Meert tot Bamisse³⁾ oft daerontrent.
Item dat dingelande oft innemers niet en zullen moghen pretenderen eenich rechte aen uuijtergorsen oft aenwasschen, die buijten den voorseijden dijck nu blijven oft in toecommende tijden zullen mogen aenwasschen, maer die zullen alleenelijck ende int geheel blijven ende toebehooren den voorseijden heere, sijnen hoiren, ende naercommelinghen, welverstaende dat men opt selve buijtenlant sal mogen nemen ende haelen spijse om denzelven dijck te maecken ende tonderhouden ter minster schade tot discretie van den dijckgrave ende geswoornen.
Ende oft gebeurde, dat God behoeden wil, dat het voorseijde lant naerdien dattet bedijckt waere inundeerde, soo sal de heere oft vrouwe van Bergen in der tijt wesende de ander geërffde⁴⁾ mogen doen sommeren om met hen naer

1) Het Hs. heeft: midlertijt haere tijt kerckelijcke.

2) Het Hs. heeft: besten.

3) D.i. St.-Bavo of 1 October.

4) Het Hs. heeft: geërff.

[p. 81]

advenant van de groote van heuren lande te verstaen tot verversinge ende recouvremente van den voorseijden polder, ende dat binnen sulcken tijde alst hem goetduncken sal om haere geschoten op te brengen, ende bij faulte van dien dat hij oft zijne officiers als dijckgrave ende andere zullen mogen procederen tot dubbel schat van denselven schote ende aenchieringe van dien op de gereetste goeden ende lande van den gebreckigen van dien, naer advenant van de gebreecken geschooten metten oncosten van dien ende dieselve lande naer dijckrecht daer voren op winnen etc. Maer in soo verre de heere in gebreke waere bij de andere gelande gesommeert wesende als voren, zoo zullen zijlijeden mogen kiesen ende stellen officiers totter dijckagie gerequireert ende op den lande van den heere mede procederen als voren, behoudens den heere in andere saecke ende over denzelven lande zijne hoocheijt ende prerogativen boven verhaelt.
Item oock expresselijcken ondersproken dat nietjegenstaende deselve inundatie de coopers oft innemers van den voorseijden lande sullen altijts¹⁾ moeten betaelen heurluijder leechschat insoverde²⁾ daer iet resteerde te betaelen, ende daervoren verbindende heurluijder personen ende alle heure andere goeden.
Ende is oock versproken ende expresselijcken verboden dat niemant van de ingelande, inwoonders oft andere en zullen mogen eenigen derrinck oft moeren delven op oft uuijt eenich lant gelegen binnen den voorseijden polder van den Ruijgenhille, op pene van arbitrale correctie naer gelegentheijt van der saecke soo dickwils hetselffde gebeurde, ten ware bij consente van den voormelten heere van Bergen ende zijne naercommelingen.
Item dinwoonders van den voorseijden polder sullen betaelen bodemgelt ende accijse in alle schijn als men doet op Vrou-Jacobslant, te weten een stuijver op elcke ame biers voor bodemgelt ende die tappers voor accijse twee stuijvers ende van wijnen hoedanich die zijn XII stuijvers, maer die zelve wijn oft bier inneleggen zonder uuijt te tappen oft te vercoopen en zullen daervan geen accijse geven dan alleenelijcken bodemgelt.
Item dat alle d'inwoonders schuldich ende gehouden zijn haere granen te doen malen op des voorseijden marquis meulen opt³⁾ Vrou-Jacobslant oft andere, bij hem in den voorseijden polder te stellen, te betaelen te twintichste vate oft ponde.

1) Het Hs. heeft: aldichs.

2) Het Hs. heeft: enemerde.

3) Het Hs. heeft: oft.

[p. 82]

Item zullen de voorseijde bedijckers ende geërffde in den voorseijden polder jaerlicx den voorseijden heere betaelen voor erffgrondtchijns van elck gemet eenen halven stuijver op St. ...¹⁾ dach, op pene van dobbel chijnse, te versoucken²⁾ van den rentmeester bij de officiers daervoren realijcken geëxecuteert te worden ten coste van de gebreckigen, ende boven desen soo reserveert die voorseijde heere tot hemwaerts ten eeuwige dage over het voorseijde lant alle hoocheijt ende jurisdictie, hooge, middele ende leege, in alle schijn als hij hebbende is binnen de andere zijne heerlijckheijden van den merckgraeffschap van Bergen.
Item dit lant sal de coopers ende mededijckers uuijtgegeven ende gemeten worden metter maete van Gastele, Heer-Janslant³⁾ oft Stantdaerbuijten, ende dat bij cavels⁴⁾, welverstaende dat elck cavel groot sal wesen vijffentzeventich gemeten ende die halve naer advenant, te weten een halffroede aen wederzijden int waeter die creken daer in- oft aenvallende, welverstaende dat indien namaels dezelve creken drooghe worden oft tot lande connen gebrengen, soo zullen dezelve creecken volgen elcke proprietaris aen zijn lant zoo die cavels vallen.
Item dat die coopers ende mededijckers van eenige cavels oft lande in den voormelten polder gehouden zullen zijn te doene die betaelinge van hare leechschat in handen des rentmeesters-generael van den voormelten heere tot Bergen in drije paijementen in gelijcke portiën in goede ganckbaeren gelde, d'eerste derdendeel gereet te wesen Kersmisse anno XV^c LXIII, tweede derdendeel te Kersmisse anno XV^c LXIIII, tderde ende laeste derdendeel te Kersmisse daernaer anno XV^c LXV.
Item dat alle dijcken, wegen, wateringen, heulen ende bruggen geschout zullen worden bij dijckgrave ende gesworens.
Willem bij der gratiën Gods prince van Oraengiën grave van Nassou, van Catzenellenboghe⁵⁾ allen den genen, die dese onse jegenwoordighe sien zullen, saluijt.
Alsoo, nademael wij tot diverschen tijden ende stonden bij onsen lieven ende welbeminden rentmeester-generael Marqus

1) In het Hs. oningevuld gelaten.

2) D.i. ten verzoeke van.

3) D.i. Nieuw Gastel bij Bergen op Zoom, zie van der Aa, Aardrijksk. woordenb. i.v. Gastel (Nieuw).

4) Het Hs. heeft: canaels.

5) De verdere titels, die hier in het Hs. nog op volgen, zijn weggelaten.

[p. 83]

van Steelandt ende Andries Vierlingh, rentmeester van onse stadt ende lande van Steenbergen, diversche personen, in de nieuwe dijckagie nu onlancx gemaeckt mede paert ende deel gehadt hebbende, ende andere wel gequalificeerde, die men vermeijnde¹⁾ geaffectionneerdt te zijn noch andere nieuwe dijckaghie aen te grijpen, hadden doen aengeven dat omme sekere merckelijcke redenen ende sonderlinge oirbair van ons ende onse naercommelinghen ende tot vorderinge van onse voorseijde stadt ende ondersaten van Steenberghen wij in meijninge waeren te vercoopen ende uuijt te geven omme tot een verschen corenlande bedijckt te worden sekere quantiteijt ende nombre van gemetgetalen van onse gorsch ende aenwasch, liggende noortwaerts aff tusschen onsen poldere Heijegorsinge²⁾ ende (den) aenwasch genaempt de Heenen³⁾ ende streckende van onsen polder gemeijnelicken genoempt Grave-Heijndricx polder westwaerts tot aent gescheijt van de gorsingen der gemeene heeren van Vossemaer sulcx als tselve gescheijt gedesigneert is geweest, doen te weten dat wij bij rijpe deliberatie van rade voor ons, onse erven ende naercommelinghen wel ende wettelijcken vercocht ende uuijtgegeven hebben, vercoopen ende geven uuijt midts desen eeuwelijck ende erffvelijck heer Dirick van der Werve ende Hieronimus Sandelijn heer tot Herenthout⁴⁾, ridderen, joncheer Philibert van Serooskercke rentmeester van Bewesterschelt⁵⁾ ende senor Jehan Dairanda residerende tot Antverpen ende heure erve ende naercommelinghen oft actie van hem hebbende, elcx van⁶⁾ hem voor een vierendeel, deselve onse gorsingen ende aenwasschen, gelegen als hiervoren gedesigneert es, ter nombere toe⁷⁾ van vierhondert gemeten ende dat om ende voor den prijse van XVIII carolusgulden van XX stuijver tgemet, daervan wij ons houden verneucht ende ten volle betaelt te zijn, omme dezelve bij hem mogen bedijckt te worden metten voorseijden van Vossemaer ende aen dezelve te sluijten oft voor oft naer denzelven van Vossemaer ende aen dezelve te bedijcken soo hem best geraeden ende oirbairlicxste beduncken sal, al navolgende ende bij hem genietende 'tcontract,

1) Het Hs. heeft: vermeijde.

2) De Oude- en Nieuwe Heijepolders onder Steenbergen resp. ter bedijking uitgegeven in 1515 en 1565; zie Van der Aa, a.w. in voce Heije (Oud-) en Heije (Nieuw)

3) Hieruit zijn resp. in 1610 en 1655 de Heene- en Noord-Heenepolders bedijkt, Van der Aa, a.w. in voce.

4) Jeronimus Sandelijn rentmeester van Zeeland Bewesterschelde in 1539-'63.

5) Philibert van Tuijl van Serooskerke, rentmeester van Zeeland Bewesterschelde in 1564-1570.

6) Het Hs. heeft: voor.

7) Het Hs. heeft: tot.

[p. 84]

nu onlanx van onsentweegen mettenzelven van Vossemaer gemaect in dathe den tweeden dagh Augusto anno XVc LXIII, ende dat indien zij coopers bevonden oirbairlijcke eenige raijen als nu op de quaerte gedesigneert staende inne te trecken, te veranderen ofte verstellen¹⁾, dat zij tselve mogen doen, behoudelijck dat zij in allen gevalle gehouden zijn zullen van den voorseijden gorse de voorseijde nomber van vierhondert gemeten Steenbergsche mate hemelsbreete ende omme tot eenen verschen corenlande gebruijckt te worden in deser dijckagiën te besluijten ende te bedijcken ende daertoe 't geheele Heijensche uuijtergors te mogen aenveerden, onder expresse voorwaerde van dat, indien naer die dijckagie bij der metinge bevonden worde dat boven die dijck, dijckstael berm, bermslooten, wegen, wechdilven ende onloffelijcke creken daerinne meer dan de voorseijde vierhondert gemeten innegedijckt (sijn), sijlijeden²⁾ coopers ende innemers gehouden zullen zijn dezelve overende gemeten ten prijse als voren te betaelen gemet gemetzgelijcke, ende dat te Kersmisse naer d'eerste note 't voorseijde gors bedijckt zijnde, ende voorts op de voorwaerden, statuijten, ordonnantiën ende conditiën hiernaer verclaert, die dezelve³⁾ coopers, heure erven ende naer-commelinghen ofte actie daeraff hebbende gehouden zullen wesen tot eeuwigen dagen te achtervolgen ende t'onderhouden.
In den eersten dat die voormelte coopers ende innemers ende heure erven ende naercomelinghen oft actie daeraff hebbende⁴⁾ jaerlicx ende erffelijcx te geven ende te betalen van elck gemet binnen der voorseijde dijckagie begrepen eenen halven stuijver voor onse grontchijnse op St.-Maertensdach in den winter ofte ten lancxsten des anderdaechs daernae, op pene de dagen overstreken zijnde van vier stuijvers Brabantsch daeraen verbeurt te hebben voor elck jaer, dies⁵⁾ sal een iegelijcken gestaen met zijnen gerechtigen grontchijns nae groote van zijnen lande, waeraff den eersten verschijndach wesen sal op St.-Maertensdage naestcommende, daertoe zullen de voorseijde coopers, heure erven ende naecommelinghen, cause ende actie daeraff hebbende jaerlicx geven⁶⁾ van alle coren dat te bande compt den elffsten schooff ende van de vruchten die niet te bande en comen, gelijck raepsaet, cool-

1) Het Hs. heeft: versteken.

2) Het Hs. heeft: ende sijlijeden.

3) Het Hs. heeft: die zelve.

4) Hier schijnen de woorden gehouden zullen wesen in de pen te zijn gebleven.

5) Het Hs. heeft: die.

6) Het Hs. heeft: te geven.

[p. 85]

saet, lijnsaet, meede, ajuijn, kaerden ende diergelijcke, thien stuijvers tsjaers van elcken gemete ende van de lammeren de rechte thiende, des behouden ende reserveren wij tonswaerts voor ons ende onse erven ende naecomelinghen alle heerlijckheijt, vogelrijen, visscherijen, veeren ende veerstallen, die buijten ende binnen deser dijckagie vallen zullen ende comen zouden moghen egeen uutgescheijden.
Item dat de voorseijde coopers ende alle degene, die binnen desen lande gegoijt ende geërft zullen zijn ofte mogen worden, ende heure pachters sullen gehouden wesen ten eeuwigen dage heur cooŕne, tarwe, rogge, garste, havere ende ander grain ende vruchten, dwelck zij op den gront van deser dijckagie gewonnen zullen hebben, te huijsen, te solderen ende te schuere binnen der stadt ende lande van Steenbergen oft binnen desen polder ende niet daerbuijten, ende al tselve graen ende coren binnen de stadt van Steenbergen ter weeckmerct te brengen om te vercoopen gelijck alle andere ingelanden binnen der vierscharen aldaer ende int Cruijslant geseten ende daer (ontrent), op de pene ende verbeurte van ses gouden carolusguldens van twintich der voorseijde stuijvers tstuck soo dickwils ter contrarie gebeurde, totter heerlijckheijt behouff, ten waere bij expresse oorlove ende consente van ons ende onse naercommelingen, heere van Steenbergen, welverstaende oft die voorseijde coopers oft actie van hen hebbende dat voorseijde graen oft stael van dien, te wetene van elcx eenen sack ten minsten voor stael, ter voorseijde merct gehadt hadde ende niet vercoopen en conde, dat sij dat tot heuren schoonste ende meesten profijte zullen mogen vercoopen tot alsulcken merct als hem dat oirbaerlicxste duncken sal, ende behoudelijck oock dat de voorseijde coopers, heure erven ende naercomelinghen oft actie van hem hebbende onbegrepen alsoo veele coren sullen mogen doen haelen als sij binnen heuren huijse zullen behouven, ende gelijckerwijs dese ordonnantie bij andere onse ondersaten des voorseijden lants van Steenberghen onderhouden zal worden. Oock zullen zijluijden gehouden zijn heure meede te stoven ende te bereijden binnen der voorseijde stadt van Steenberghen ende aldaer te doen keuren bij den keurmeesters, daertoe bij de weth van Steenbergen geordonneert, welverstaende indien de stooffmeesters hen te excessivelijcken verschatten wille om dezelve te bereijden, dat eerst dan ende (te)voren dezelve stooffmeesters gepresenteert hebbende te geven ende te betaelen sooveel men tot Bergen op den Zoom, ter Tholen, Reijmerswale, oft in Vossemaer van de hondert geeft, zijlijeden zullen vermogen dezelve tot heuren schoonste

[p. 86]

doen bereijden buijten onse stede ende lant van Steenberghen voorseijt.
Item en zullen oock de voorseijde coopers, innemers oft ingelanden, heure erven ende naercommelinghen, cause oft actie van hen hebbende, dit voorseijde lant nergens mogen becommeren, belasten noch beswaren met eenige renten ofte te rechte betrecken tsij int geestelijck oft int weerelijck dan alleenelijcken met schepenenbrieven van Steenbergen ende der bancken recht aldaer, op de verbeurte van den gronde tot ons ende onse naercommelinghen, heeren van Steenbergen, behouff. Sullen oock gehouden zijn alle rechtvorderinghe tsij bij coope, transporte, transactie oft anders te (doen) geschieden ter voorseijde vierschare der voorseijde rechters ende wethouders ende nergens elders op gelijcke pene, ten waere dat wij oft onse naercommelinghen, heeren van Steenbergen, hiernaermaels daerontrent oprichtende een andere parochie, dorp ende vierschare alsdan anders ordineren, in welcken gevalle zij gehouden sullen zijn onse oft onse naercomelinghen ordonnantie ende bevel des voorseijt is aengaende te achtervolgen ende te moeten volcomen.
Item oft iemant zijn lant binnen deser dijckagie woude vercoopen, daeraff sal de naeste van den bloede totten vierden grade incluijs sijn naderschap mogen hebben soo verre het hem belieft. Ende soo verre niemant van den bloede tot dien graede toe incluijs oft grontheere van den lande, die naer 't bloet hierinne vóóral geprefereert sal wesen, die voorseijde naderschap niet en begeerde, soo sullen die ingelanden de naderschap mogen hebben vóór iemant anders, ende sonderlinge hierinne geprefereert die hem naest gelegen ende chijns oft renthe gemeen gevende zijn. Alle welcke naderschappen zullen gedaen mogen worden totter tijt dat die overveste¹⁾ rechtelijcken, volcomelijcken ende behoorlijcken sal wesen gedaen, ende dat geene ingelanden, gegoede²⁾ ende geërffde noch oock die binnen den voormelten lande buijckvast geseten ende woonachtich zijn hem niet behelpen en sullen mogen, d'een tegen d'andere noch tegen de officieren aldaer, van egeenderhande saecke desen lande aengaende oft oirspronck daeruut nemende met eenige privilegiën van poorterijen, clergiën oft heerschappijen noch met geenen anderen recht geestelijck oft weerelijck dan metten rechte van de voorseijde stadt van Steenbergen ende

1) Het Hs. heeft: overbeste.

2) Het Hs. heeft: goede.

[p. 87]

der hooftbanck recht van Breda, op de verbeurte van tsestich gouden carolusgulden, munte als voren, te verbeuren telcken reijse bij dengene die ter contrarie dede totter heerlijckheijt behouff.
Item dat wij zullen mogen maecken, indient ons offt onse naercomelingen belieft, binnen den lande van deser nieuwer dijckagie ter plaetsse (die) ons best gelegen zal zijn eenen meulen tot welcke ende tot geen andere die inwoonders van deser nieuwer dijckagie zullen gehouden zijn heur grain ter meulen te brengen op behoorlijcke molster, ende dit op de verbeurte ende pene telcken reijse van tselve graen ende sack daert in is, ende daertoe van drije ponden zwarte.
Ende beloven wij voor ons ende onse naercomelingen de voorseijde coopers ende heure naercomelingen te bevrijen sulcx ende in sulcker¹⁾ manieren als wij de polders van den Ouden ende Nieuwenlande, tCruijslant, St.-Ontcommers ende de Heije²⁾ met die van Steenbergen voorseijt tot noch toe gedaen hebben oft hiernamaels doen zullen, mits onderhoudende alle gebuerlijcke rechten metten voorseijden onsen ingesetenen ende ondersaten onser³⁾ stadt van Steenbergen voorseijt, ende met hem ons ende onse naercomelinghen, gevende ende betaelende alsulcken gruijtgelt oft gemaelgelt ende accijsen van wijne ende biere als die voorseijde onse ingesetenen ende ondersaten onser⁴⁾ stadt voorseijt jegenwoordigh gevende ende betaelende zijn ende van outs gewoonlijck zijn geweest te geven ende te betaelen.
Item sullen die voorseijde coopers ende ingelanden leggen een sluijse tot heuren coste omme daerdoor te moghen uutwaeteren⁵⁾ deur Grave-Heijndricxpolder oft andersints buijtenwaerts uuijt, ende oft daerdoor namaels eenighe andere polders uuijtwateren wilden oft moesten, zullen tselve vermogen te doene. Ende bij dese sluijse sal niemant op de(n) dijcke oft daerontrent geen huijsen mogen maecken, stellen oft oprichten dan bij expresse consente van ons ende onse naercomelinghen.
Item wij zullen de voorseijde cooperen dit landt ende gors doen leveren bij den gemete ende metter Steenberchsche roede, te weten twelff voeten voor de roede, ende en sullen de

1) Het Hs. heeft: sulcx manieren.

2) De Oude en Nieuwe Heijepolders onder de gemeente Steenbergen, ter bedijking uitgegeven resp. in 1515 en 1565; Van der Aa, a.w. in voce Heije.

3) Het Hs. heeft: onse.

4) Het Hs. heeft: onse.

5) Het Hs. heeft: uutwaerten.

[p. 88]

voorseijde coopers als voorseijt is niet gelevert worden den gront van de wegen, die nootelijck bevonden zullen worden bij hem daerinne geleijt ende gemaeckt te worden, noch oock de wechdilven, dijckstaelen, bermen van (den) dijcke met haeren dijckslooten ende sluijsvlieten noch eenige onloffelijcke creecken soo verre als de sluijs opt alderleechste aff- ende uuijtdragen sal, niettemin wij reserveren tonswaerts den aenwasch van alle alsulcke creecken ende wateringhen als ongemeten ende ongelevert blijven sullen om daermede te mogen doen ons proffijt tallen tijden alst ons oft ons naercomelinghen gelieven sal sonder eenich dijckschacht¹⁾ te betalen, laetende altijt nochtans de voorseijde coopers de groote van heuren lande, soo sal tselve affgemeten ende te bouck gestelt worden om heuren chijns jaerlicx te betaelen, ende zullen de voorseijden wegen boven breet zijn twintich ende de binnenbermen twelff voeten.
Item sullen dese coopers, heure erven ende naercomelingen hebben ende ontfangen alle nutschappen ende profijten van den voorseijden dijcke soolange die metter zee gemeijn liggen ende eenen zeedijck wesen sal ende langer nijet, ende daerenteijnde als denzelven dijck int geheel ofte deel middeldijcke wort, soo zal diezelve middeldijck comen tot ons ende onse naecomelingen behouff om daermede onsen wille te doene als van onsen eijgen goede.
Item wij acoorderen dese coopers dat zij zullen mogen hebben ende houden eenen buijtenberm van twee der voorseijde Steenberchsche roeden breet, daeraff zij tgenot ende prouffijt zullen genieten soolange als den dijck eenen zeedijck wesen sal, behoudelijck dat tsurplus van der ettinge verhuert sal worden bij onsen rentmeester tot onsen prouffijt. Des sullen zij vermogen totten dijckwercke van desen lande daeruuijt ende mede uuijt ende op alle andere onse uuijtergorsen ende aenwasschen, daerontrent binnen onsen lande ende heerlijckheijt voorseijt gelegen, te haelen tot allen tijden alsulcke dijckaerde ende soijen²⁾ als sij zullen mogen behouven ten meesten gerieve ende minster schade, al ter ordonnantie van ons ende onse officieren, ende oock en zullen (sij) geen dijckaerde oft

1) De auteur zelf stelt den inhoud van een schacht aarde of dijkspecie op een roede in het vierkant en zes duim dik, zie hierna. Anderen stollen dien op een vierkante Putsche roede (of 144 vierkante Putsche voeten) één voet diep uitgegraven, dus ruim 5⅓ meter, zie Beekman, Het dijk- en waterschapsrescht in Nederland, i.v. schacht.

2) D.i. zoden.

[p. 89]

dijcksooden naerder de tee van den dijck mogen nemen oft haelen oft berooved dan op de twee der¹⁾ voorseijde roeden nae indien des mogelijck is.
Item oft eenige personen geestelijck oft weerelijck, paert ende deel hebbende metten coopers van desen lande, ter eerster reijse van deser dijckagie²⁾ ende beversinge in gebreke waeren ende rebel oft onwillich vielen heur quote ende portie van de dijckpenninghen op te brengen, in zulcken geval zullen die andere coopers zijn paert ende portie mogen aenveerden sonder wederseggen van iemande ende voor hem contribuëren, ende ingevalle zij heur quote ende portie in den eersten ommeslach oft geschote opgebracht ende betaelt hadde ende gebreckelijck vielen in de IIe, derde, IIIIe, vijffde off seste geschoten zullen die voorseijde ander medecoopers oft innemers des voorseijden paert ende portie van dengenen, daert gebreck aen valt, moghen aenveerden sonder wederseggen van iemant oft gehouden te zijn eenige restitutie te doene, maer 't voorseijde lant eens bedijckt wesende ende II St.-Maertensbannen geleden oft gepasseert hebbende³⁾, ingevalle tvoorseijde lant weder innebraecke, des God behoeden wil, ende iemant⁴⁾ gebreckelijck viele zijn paert, quote ende portie op te brengen ter eerster reijse oft ommeslage om tzelve landt te beverschen ende den dijck te brengen in zijnen ouden staet ende dickte, in sulck geval sal degene daert gebreck aen valt verbeuren zijn lant, twelck wij oft onse naecomelingen vrij ende commerloos zullen mogen aenveerden tot onsen profijte als onse eijgen ende propre goede onwedersecht van iemande, oft zoo verre oft wij oft onse naecomelingen tselve lant niet en aenveerden, soo sullen de ingelanden tselve aenveerden, ende den aenveerder sal voor sulcken lant contribuëren, ende oft daerinne eenich gebreck viele sal den dijckgrave daervoor inleggen ende innen dat anderhalff schat op dengene daert gebreck inne vallen sal, eerst aen zijn have, soo verre hij eenige binnen de vierschare vint, oft bij gebreke van dien aen zijn erffgoet tot chieringe van schepenen oft geswoornen.
Item wij hebben geconsenteert dat dese coopers den tijt van twee jaeren lanck geduerende ende niet langer zullen mogen stellen eenen dijckgraveen de lantmeester ende gesworens, diewelcke sullen mogen ordonneren ende maecken alsulcke

1) Het Hs. heeft: des.

2) Het Hs. heeft: eerster dijckagie,

3) Het Hs. heeft: te hebben.

4) Het Hs. heeft: niemant.

[p. 90]

ordonnantie, kueren ende statuijten tot drije carolusgulden toe de¹⁾ dijckagie aengaende alst van noode wesen sal, ende daerenteijnde zullen zij gehouden zijn te achtervolgen de oude kcure, statuijten ende ordonnantiën van Grave-Heijndricx poldere ende van andere polders onder Steenbergen gelegen. Voorts zullen de dijckgrave ende geswoornen hebben tbedrijff op alle de dijcken, wegen, waeteringen, waeterkeeringhen, sluijsen, bruggen ende sloten van desen nijeuwen lande ende generalijcken op alle die oirbair, nutschap ende prouffijt van dien totter boeten van twintich stuijvers ende daerondere, welcke voorseijde weghen, wateringhen, waeterkeeringhen, sluijsen, bruggen oft slooten, weder die gemaect zijn oft (men) maecken zoude mogen, de voormelte coopers ende innemers, heure erven ende naercomelinghen gehouden zullen worden eeuwelijck ende erffelijck te onderhouden, te maecken ende te ruijmen sonder onse ende onse naecomelinghen cost. Ende opdat alle tselve wel ende volcomelijck geachtervolcht ende onderhouden worde ten eeuwighen dagen, soo sal die dijckgrave jaerlicx voor het uuijtgaen van de maenden April oft September ter puijen aff doen leggen twee schoudagen acht dagen te voren eer hij schouwen sal; ende alle degene die²⁾ tenselven dage tsijner maninghe ende wijsdom van geswoornen geschout zullen worden, zullen van elcke beschouwinge, die men rekenen sal hootdilff tot hoofftdilff aen de schouslooten uuijtcommende, verbeuren twelff stuijvers. Ende sal die dijckgrave alle beschoude wegen, bermen, wech- ende bermslooten, sluijsvlieten en alle andere³⁾ gelijck werck int schouwen staepvoets, den minsten aennemende, aenbesteden, die gehouden zullen wesen des anderen daechs int werck te treden, ten ware de beschoude zelve daerinne van zijn dienaers oft andere arbeijders gestelt hadde, ende sullen alle deselve beschoude wercken binnen de acht naestvolgende werckdagen volmaeckt moeten opgelevert worden, op dobbele pene daeraen te verbeuren soowel bij den beschoude als bij dengene, die de beschoude wercken aengenomen zullen hebben, die al voorts verdubbleren zullen van acht tot acht gelijcke dagen ter tijt toe deselve wercken opgenomen zullen zijn, ende sal de dijckgrave des gedaen ende niet eer de voorseijde personen redelijck executeren zonder faveur oft dissimulatie metsgaders de penningen, bij (hem) daervoor uutgeleijt, innen op anderhalff schat.

1) Het Hs. heeft: ter.

2) Het Hs. heeft: die hij.

3) Het Hs. heeft: alle ande.

[p. 91]

Ende wij zullen aldaer zetten ende ordonneren eenen voorster ende schutter tot alsulcken prouffijt als hem daertoe geordonneert ende toegevoucht sullen worden.
Ende oft biernamaels in eenige punten voorseijt duijsterheijt oft twijffel geviele oft gebeurde, deselve (sullen) wij oft onse naercomelinghen verclaren ende sullen de voorseijde innemers ende coopers ende heur naercomelinghen onse verclaringhe daervan gehouden zijn t'achtervolgen, ende naer te gaene, gelijckerwijs als zij oock zullen gehouden zijn ten eeuwigen dage te achtervolgen, te observeren ende te onderhouden alle de conditiën, voorwaerden, restrictiën, statuijten ende ordonnantiën hiervore besproken ende verhaelt ende alle andere die wij ende onse nacommelingen tot welvaert van onse landen ende gemeijne ondersaten van Steenberghen namaels zullen ordonneren, ende ons daeraff te leveren tot heuren cost behoorlijcke brieven, voor onse weth van Steenberghen voorseijt gepasseert, daerinne desen onsen jegenwoordighen brieff van woorde te woorde geïnsereert sal staen, inhoudende belofte ende behoorlijck verbant voor hem ende heure naercomelingen van tselve zulcx gehouden (te) zijn te doene, omme dezelve brieven bewaert te worden bij andere onse chartren ende registeren¹⁾ in onse tresoir alhier.
Des soo geloven wij prince voorseijt voor ons, onse erven ende naercomelinghen oft actie daervan hebbende den voorseijden coopers ende innemers, heure erve ende naercommelinghen oft actie van hem hebbende, de voorseijde gorsingen ende landt, gelijck dat binnen de voorseijde gedesigneerde palen gelegen ende bij hem tot eenen verschen corenlande bedijckt sal worden, te vrijen ende te waeren tegens eenen iegelijck naer behooren ende hem alle de conditiën, voorwaerden, restrictiën, statuijten ende ordonnantiën voorenverhaelt, voor sooveel ons aengaet, te houden ende te doen houden sonder daertegen te doen oft te comen noch te doen doen bij ons zelven oft bij iemande anders van onsentwegen in eenige manieren, alle bedroch ende argelist uutgescheijden.
Ende alsoo men mogelijcken dese jegenwoordige brieven hiernamaels soo van der eenre als andere zijde in rechte sal behouven te exhiberen om hem daermede te helpen, zijn van dese gemaeckt twee conforme, eene om in de comme onser voorseijder stadt van Steenbergen metten anderen charteren van previlegiën ende uuijtgevingen van alle de ander polders ende landen daer rontomme gelegen, ende de twee(de) omme

1) Het Hs. heeft: resisteren.

[p. 92]

in de comme van de gemeene heeren van Vossemaer bewaert te worden, ende sullen de coopers ende innemers voorseijt theuren versoucke ende redelijcke coste daervan vidimus een oft meer gegeven worden, die wij willen dat in rechte volcomen geloove gegeven sal worden als den principalen.
Des toirconden hebben wij desen brieff onderschreven met onsen name ende doen besegelen metten segele gearmoijeert van onsen wapene.
Gegeven in onsen huijse tot Breda op den XIIen dach van Februario int jaer¹⁾ ons Heeren als men schreeff ende naer ons Heeren geboorte duijsentvijffhondertvijffendetsestich.

In geene van dese uuijtgevinge van uuijtergorsen ofte schorren en vind ick anders niet dat mij tegenstaet ende onbehoorlijcken is dan dat de heere den dijckgraeff stellen moet ende de ingelanden moeten die loonen, sulcx niet en behoort, want de heeren geven heure officiën van bailliuschappen²⁾, schoutampten oft meijeren bij adresse van compere ende commere, ende daerbij moet gevoucht zijn de dijckgraeffschappen. Sommige commen van Westerwolt, andere van Valckenburch, uuijt de Kempen ende elders, die noijt wateren gesien en hebben, zij en weten noch veule niet te seggen que c'est à dire een zoode, daer hanght soo ons welvaren ende lant aen een sijden draijken, ende dat erger is: meijnende dat heur authoritheijt gemindert zoude wesen en willen niet onderwesen zijn, eer zij tleeren beginnen costen zij dingelanden groot gelt. Sommige die van den Raede zijn van de heeren houwelijcken heur dochters oft susters daermede³⁾ uuijt, ende deurdien zij wat authoriteijts hebben in stemmen van heure gagiën opiniëren zoo groote gagiën om mijn coompeerkens wille dattet uuijtter schreve gaet; ende isser iemant die spreken zoude derven, die is dan int ooge, den armen boer moetet aenhouwen⁴⁾. Ick hebben veule sulcx gehandelt ende gesien. Mijn advijs soude wesen, soude ick meer willen dijcken, dat men den heere kende voor een heere ende dat oock den heere kende de gelanden voor gelanden, men zoude de heere laeten hebben zijn hoochheijt ende preëminentie⁵⁾ van kiesene ende dingelanden zoude men daertegens toelaten⁶⁾ de presentatie te doenen van drije notable experte mannen hen verstaende in materie van dijckagie, daeruuijt den heere eenen nemen zoude. Sulcx doende zoo zoude trecht

1) Het Hs. heeft: jaers.

2) Het Hs. heeft: billemschappen.

3) Het Hs. heeft: daernoode.

4) Te lezen: aenschouwen?

5) Het Hs. heeft: preumentie.

6) Het Hs. heeft: toegelaten.

[p. 93]

van den heere bewaert ende zijn lant met het recht van de ingelanden gepreserveert wesen, daer en zoude geen eterië ommegaen, diende hij qualijcken men mocht een ander in zijn plaetsse setten, comperen ende commeren en zouden geen gehoir hebben. Welcke dijckgrave men ordonneren zoude behoorlijcke gagie, ende als hij de drij jaeren gedient hadde soo soude men mogen indient hij nijet langer en begeerde te doen andre drije presenteren, dewelck die soo altijts gecoren waeren gehouden zouden zijn drije jaeren te moeten dienen, ende sulcx zouden hem d'officiers mogen hebben, men zoude se oock meugen presenteren in soo verre zij ingelanden waeren, soodat niemant nae de natuerlijcke redene en behoort dijckgraeff oft geswoome van een lant te wesen hij en behoort ten minste van XX oft XXX gemeten daerinne gegoijt te zijne. Sulcx doende zullen alle sacken wel gedresseert worden, het en is niet alleenelijcken perijcule voor een onverstandigen dijckgraeff maer sulcke dijckgraeven soucken haer gelijcx van geswoorens ende soo commet dicwils dat de landen mineren deur groot quaet regiment, daerbij dan de heere meest verliest ende darme boeren daerbij bedorven.

Ghij en sult u niet laeten verdrieten dat ick u travaillieere met diversehe uuijtgeven van lande hier te stellen, ick hebbet gedaen overmits datter diversche natueren van uuijtergorsen, slijcken oft schorren (sijn), d'een ontrent den souten waetere d'andere op de soete stroomen liggende; dair zijn oock veule diversche persoonen die zulcke bedijckte schorren, gorsen oft slijcken uuijtgeven als ick vore geseijt hebbe, ende men seijt gemeijnelijck dat diversche persoonen diversche sinnen hebben, soo meuchdij oock colligeren navolgende dien uuijt diversche uuijtgeven diversche conditiën ende voorwaerden soo coopers ende vercoopers connen accorderen. Hiernaer sal ick oock bijbringen diversche besteeken, conditiën ende voorwaerden van dijckagiën omme in de saecke ende affairen oock te voldoene de redenen als boven, het en verdriet mij nijet de moijte aen te nemen van als wat te schrijven om een iegelijck contentement te geven.

Omdat wij hiervoren geseijt hebben van der dijckagie ende landen uuijten souten int versche te bedijcken, soo moeten wij oock wat seggen welcke de proffijtelicxste dijckagiën zijn, dat¹⁾ zijn diegene die liggen op eenen goeden bequaemen windt ende soeten stroom sonder subject te zijne eenige andere polders heure watere te losene oft te suërenne deur heur sluijsen, voorts die geen opperwaeteren subject en zijn als alle de polders aen Brabant bedijckt, welck polders²⁾ deurdien de heije oft landen van Brabant seer hooch liggen, soo moeten alle de heijewaeteren ten daele loopen, ende met groote stortregenen comen soo vehement ende overvloedich affgeloopen dat se alle de polders voorseijt schijnen

1) Het Hs. heeft: daer.

2) Het Hs. heeft: polder.

[p. 94]

te verdrincken, besonder alst seer stormpt uuijten westen- (ende) noortwestenwinden, die hooge vloede geven¹⁾ ende bijbringhen, soodat de sluijsen somtijts in IIIIe, Ve oft VIe getijden heur bootschap niet en comen gedoen.

Landen, die zulcx vercommelen ende vercouwen, en cunnen geen goede vruchten gedragen ende heuren meester deucht doen eemers als andere die daermede niet belast en zijn. Waerom was Zeelandt een vruchtbaer lant als Badt²⁾, Aggere³⁾ Inckelnoort⁴⁾ ende die omliggende landen? Dat was daeromme dat dezelve landen maer heur eijgen regenwater te lossen ende te suijveren⁵⁾ hadden, welcke regenwateren zoo zeer het lant niet en vercouwen ende vercommelen al(s) dat mager schraij⁶⁾ heijewaeter. Nochtans liggen dezelve landen op dezelve reviere van de Schelt als liggen Woensdrecht, Ossendrecht, Hildernisse⁷⁾, Santvliet, Lillo maer en zijn nochtans onnae soo vruchtbaer.

De landen, die heur eijgen dijckgraven kiesen ende maecken mogen uuijt heur medegeërffde ende gegoede, de meeste ende bequaemste hen verstaende in de materie van dijckagie, die mogen haer profijt vorderen als lieffhebbers vant lant, twelck ghij soo in de polders aen Brabant niet en hebt.

Veule rivieren tusschen de polders aen Brabant gelegen souden seer pruffijtelijck wesen, waerdeur die heije haer waeteren losen ende suëren mochte sonder deur de sluijsen van de leege omliggende polders te moeten heuren cours nemen, daeraff wij veule exempelen hebben: eerst ant Cruijslant bij Steenbergen, twelck al het water van Wouda, Heerle, Moerstraten ende de heijde daeronder liggende draegen moet ende daermede belast wort; hadden de dijckers loffelijcken gedijckt sij zouden dezelve waeteren wel met eenen cleijnen cost voorbij gewesen hebben met eenen waterloop tzeewaerts als deur de maeden van Rosendael, maeckende daertegens alleenelijcken een stercke Brabantsche wal⁸⁾ omme twaeter uuijten polder van den Cruijslande te weerene.

Daer is oock tlant van Nieuwegastelle, twelck geschent is dat opper-

1) Het Hs. heeft: generen.

2) Overstroomd 1530, spoedig daarop weder drooggemaakt, in 1532 breken de dijken andermaal door die in 1536 weer gedicht worden, opnieuw bezweken in 1539, zie Van der Aa, a.w. in voce.

3) Overstroomd 1530, waarschijnlijk herdijkt in 1536, voor goed ten ondergegaan in 1557, zie Van der Aa, a.w. in voce.

4) Geïnundeerd 1530, herdijkt 1536, voorgoed ten onder gegaan 1539, zie Van der Aa, a.w. in voce.

5) D.i. suëeren.

6) Vgl. het rijmpje: een grauw heiwater is niet dan een schreiwater, op blz. 96.

7) Het dorp Hildernisse lag een weinig bezuiden Borgvliet, zie van der Aa, a.w. in voce.

8) Het Hs. heeft: wal wel.

[p. 95]

waeter van der heije van Ruckvenne aff moetende¹⁾ suëren²⁾ ende vallende³⁾ deur die seggen soo voorts door Nieugastelle; wat sluijsen zij daer leggen en connen twaerter niet verswellegen, tlant moet vercommelen ende vercouwen op groote stortregen ende stormen.

Hadde Rosendael geen riviere oft hadde diezelve niet open gehouden geweest int dijcke van den Cruijslande, soude op het Cruijslant ende tlant van Steenbergen eenen gansenpoel geweest hebben, twater compt gevallen uuijt de heije oft van eenen thooren viel in de leechte, wat waeter dunckt u dat het diep van Rosendael rooft?

Wie opene revieren, dieppen, diepkens oft bequame havenen heeft en maecke⁴⁾ die niet, te stoppen om wat dijcx te winnen, de dijckers meijnen somtijts heur selven proffijt te doene die te overgaen maer de schaede is heur nabij, ende alst toe is comet spaerlijck bij die te mogen openen, twelck ick oock seer geprouft hebbe; in den vierden bouck sullen wijlieden breeder daeraff schrijven. Het hadde beter geweest voor Nieuwgastelle de dijckagie in tween gedijckt, aen wederzijden cleene dijckxkens gemaeckt dan de last van de opperwaeteren soo te moeten dragen.

Hoe dan daer meer rivieren oft havenen zijn aen de polders van Brabant liggende hoet proffijtelijcker is voor de bedijckte polders; hadde⁵⁾ Hildernisse ende Woonsdrecht tsamen een havene, Woonsdrecht ende Ossendrecht oock tusschen beijde eenen, Ossendrecht ende Sandvliet tsamen een ende voort aen, soo zoude men mogen alle de heije-ende scraijewaeteren daerdeur⁶⁾ tzeewaert doen suëren ende heuren wech wijsen ter⁷⁾ havene met roijalle⁸⁾ ende grippelen int hangen van de beije ende tusschen(t) beginsel van de dijcklanden, mits daer leggende eenen Brabantschen wal⁹⁾, ende soo mochten¹⁰⁾ alleene de bedijckte polders heur hemelewaeteren deur de sluijsen loosen. Het waer oock proffijt voor alle die dorpen ende gemeenten om heur coomenschap ende negotie te hanteren ende meerder proffijt voor het draegen van de vruchten van den bedijckten lande.

Ick hebbe dickwils gesien, over de heije comen vaerende in den winter op grooten stortregen, dat het water soo nae de bedijckte lande¹¹⁾ nederwaerts liep, dat het niet mogelijck en was sij moesten verdrincken, hoe zouden zijlieden heuren meester dan connen deucht doen?

1) Het Hs. heeft: moeten.

2) Het Hs. heeft: schueren.

3) Het Hs. heeft: vallen.

4) Het Hs. heeft: maeckt.

5) Het Hs. heeft: al hadde.

6) Het Hs. heeft: deur.

7) Het Hs. heeft: de.

8) D.i. riolen.

9) Het Hs. heeft: wel. Vgl. de walletjes vermeld op blz. 24.

10) Het Hs. heeft: mocht men.

11) Het Hs. heeft: der bedijckter lande.

[p. 96]

Ick hebbe oock sommige geleerde wel hooren heur vanteren dat se belet hadden datter¹⁾ tot Woensdrecht geen haven gemaeckt en mocht worden, ick dacht dat sij wel mogen geleert wesen maer dat se seer onverstandich spraecken niet wetende dat se heur zelven groot intrest deden meer dan zij wel wisten; tegen heur te argeweren, het was te laete. Ende dezelve hebben sulcke kueren noch meer gespeelt ende revieren gestopt ende andere willen stoppen, maer ick wist die onredelijckheijt met natuerlijcke reden te wederstaen ende remediëren, sonder²⁾ de openinge van der haven van Steenbergen die noch gesloten blijven moet, ende tot noch toe daerinne geen victorie en hebbe connen gevechten deurdien een iegelijck voorstaen wilt tgene dat se onwetende gedaen hebben, welcke havene oock sulcx geslooten ende overgaen wert. Ende want wij int vierde bouck daeraff zullen schrijven ende int lange verclaringe doen meucht hetselffde daer breeder verstaen; maer ick moet u hier een kaertken bijbringen omme de materie te beter te verstaen.³⁾.

Daer commen vele cleijne beecxkens geloopen van boven uuijtte grauwe heijde nederwaerts⁴⁾ nae de zeewateren dewelcke men niet wel noemen en can, maer degene die achter lant rijt oft vaert die mach se wel zien affloopen, ende meestendeel die in geene rivierkens en comen moeten nederwaerts suëren nae de bedijckte polders ende soo deur de sluijsen, met hondert meuchdij er vinden tusschen St.-Geertruijenbergen ende soo lancx den waetercant van Brabant van oosten tot westen ende van westen naer zuijtoosten tot Antverpen toe, die in de naervolgende caerte niet geteeckent en zijn, want men diezelve niet zoude connen geteeckenen soo die oock dickwils verloopen metten stortregen. Welcke beecxkens oft waterloopkens groot water bijbringen ende staen ende vergaeren in de bedijckte landen, principalijck op stormen ende on wederen als de sluijsen toestaen moeten, soodat een lant een derdendeel daerdeur erger is, want een grauwe heijewaetere en is niet dan een schreijwater. Te Sprange, te Druijnen ende Besoije⁵⁾ in de Langestraet treckt men de stormclocke alst heijewater met vehementicheijt een cleijn dicxken⁶⁾ wil overloopen, dat daertoe gemaeckt is omme theijewaeter van heuren corenlande ende bemde te keeren ende te schutten met fortsen, daerom meucht ghij geensins voorbij: brenght geen sluijsken deur uwe nijewe bedijckte lande daer het heijewater van boven doorloopen moet, leijt liever IIII dijcken omme tselve⁷⁾ te schutten ende eenen anderen wech te wijsen. Maer zijnder eenige polders die slechs heur hemelwaeter mede

1) Het Hs. heeft: dattet.

2) D.i. behalve.

3) Het schijnt voldoende hier naar een atlas te verwijzen. V.

4) Het Hs. heeft: neerderwaerts.

5) Het Hs. heeft: Betoije.

6) Waarschijnlijk de zoogenaamde Hollandsche dijk in deze streek. V.

7) Het Hs. heeft: omme selve.

[p. 97]

suëren moeten: het es een cleijn saecke, mits in uwe sluijs mede contribuërende, heur water daerdeur te leijden: maeckt uwe sluijs soo veule te wijder tot cost van degenen die mede deurt water willen.

De gorsingen van Cakeloo, de Tobe ende Karckers, gelegen onder Steenbergen, de Steenbergsche vliet noortwaerts, zullen goede dijckagiën wesen, want zij nijemants water te losen en hebben dan het heure, behoudens dat zij heur niet subject en maecken twaeter van Nijeuwe Gastelle deur heur polder te zuërenne ende te loosene. Oock sal mede een goede dijckagie wesen aengaende des waters losinge de dijckagie van de Hennen¹⁾ westen van Steenbergen teijnde de vliet; tgors en is oock niemants water subject, hoewel nochtans dezelve gorsinge met Brabant gerekent worden; soo sal oock Henninghe gelegen aen den Finaert onder Bergen²⁾, twelck oock niemants waeter³⁾ te leijdene subject en is, dwelcke in dese quaerte niet en staet omme de prolixté te schouwen; ende deurdien deselve over twaeter liggen in Zeelant, vallen die landen oock goet deurdien zij maer heur eijgen hemelwaeteren te suëren en hebben, al loopen die landen onder: het vet moet er altijt blijven dwelcke van andere hooge (landen) naer de leechte commen gevallen, soo verre die landen niet naer de duijnen en leggen daer wel een mager santwater aff compt geloopen soo men bevinden mach, want het waeter ontrent de duijnen gemeenlijcken seer versch ende couwe is. Ende en sal ons dese naevolgende caerte nergens toe dienen dan omme te demonstreren ende te bewijsen mette roode linijen affgeteeckent waer⁴⁾ het grau heijewaeter nederwaerts daelen moet deur de bedijckte polders onder de voormelte roode linijen begrepen.

In sommige landen⁵⁾ uuijter zee bedijckt daer veule heijewaters inneloopt ende principalijcken in Meerte, deselve en connen geen goede vruchten voortbrengen, daer en wast maer een dunne schooffken op ende 't coren en schiet ende en vult niet in de mate buijten dattet in de andere bedijckte landen doet, die maer haer eijgen hemelwaeter te suëren en hebben⁶⁾.

1) De Heene en Noord-Heenepolders resp. bedijkt in 1610 en 1655, Van der Aa, a.w. in voce.

2) Hieruit is in 1584 de Oud-Heiningenpolder bedijkt, Van der Aa, a.w. in voce.

3) Het Hs. heeft: twaeter.

4) Het Hs. heeft: maer.

5) Het Hs. heeft: in sommige in landen.

6) Voor deze kaart raadplege men een atlas.

Uuijtlegginghe.

Bij dese selve caerte meucht ghij sien eensdeels de gelegentheijt van Brabant, ende hoe dat van den noortoosten affloopende soo westwaerts

[p. 98]

ende wederom suijtoostwerts op voorbij Antverpen de aenwasschen uuijter zee daer aengeworpen leegere dan de heijde liggen moeten, want de natuerlijcke redene hetselve bewijst ende demonstreert deurdien niemant noijt gesien heeft dattet op de heije gevloijt heeft, God wil ons daeraff beschermen want de geheele lande verdrincken zouden, soo moete dan uuijt de natuerlijcke reden de bedijckte cleijlanden aen Brabant leege landen zijn.

Men en heeft oock noijt gesien dat het water omhooch clom tegens berch op, alle rivieren van der heije ende beken loopen ten dalewaerts, soo moeten oock de magere heijewateren van de heije, die rontomme in de cleijelanden licht, zoo u de roode linije demonstreert nederwaerts naer de cleijlanden zijnen loop ende cours nemen¹⁾. Daer nu geen rivieren en zijn soe moeten dan de bedijckte polders tselve waeter ontfangen ende logeren totdattet deur de sluijsen gesuërt ende gecleest is: eenen quaeden gast doet luttel deuchts. Waerender nu haevenen²⁾ opengelaeten tusschen elcke twee polders, te weten deen haven aen de westzijde ende dander aen de oostzijde, soo zoude men twater aen wederzijden in de havenen mogen affleijden met wallekens ende riollen soo nae de heije geleijt als men mocht ende gelijck de roode linijen dat affteeckenen, soo daer alle de heijewaeteren buijtenom aen elcke zijde van de havene innevallen souden³⁾, ende soo soudij een vruchtbaer cleije ende werm landt mogen hebben.

Siet in dezelve quaerte waer Breeda leet, was mijnen heere den prince van Oraengiën wel geraeden de riviere van Breda te stoppen? Waer zoude het water gebleven hebben? Wat zoude de riviere van Breda hebben geweest? hoe zoude de riviere gesuërt⁴⁾ hebben? Zij zoude hebben geworden schoone beempden daer nu treffelijcke schepen deur vaeren ende het geheel lant bedorven zoude hebben geweest; de havenen werden wederom geopent daerinne mijn visitatie ende advijs vele opereerde.

Men gaff den prince oock aen tdiep van Rosendale⁵⁾ te stoppene tusschen Cakeloo ende Cruijslant int selve jaer van (1538 of wel 1544) dat de prince van Oraigniën inquam⁶⁾, ende wouden een diep graven deur die gorsingen van Cakeloo: soo zouden zijluijden de geheele landen bedorven hebben soo ick mijnen voormelten heere oock te kennen gaff daer present zijnde; in stede van goede recompense haddick grooten ondanck van de Raetsluijden.

De havene van Steenbergen is oock gestopt ende twater compt soo

1) Het Hs. heeft: neempt.

2) Het Hs. heeft: haeven.

3) Versta: zoo zouden daar al de van de heide afkomende wateren invallen.

4) Het Hs. heeft: geschuert.

5) De Rosendaalsche Vliet.

6) D.i. toen de prins ambachtsheer werd.

[p. 99]

vehement uuijtte heije opt landt gevallen, dat swinters tlant van den waetere blanck¹⁾ staet. Eenen iegelijcken, die in de heije woont, maecken de landen toe ende delven de meren²⁾ aff nederwaerts, soodat niemant daertegen en weet oft en can practiseren (dan) meerdere openinge van havenen ende sluijsen te maecken. Oft nu alle de rivieren in Brabant toegedijckt waeren soo mocht men in de bedijckte landen gansen weijden.

Van het sluijten oft maecken van der havene sullen wij hiernaer oock tracteren. Hoewel dese materie wel dienen zoude int leste van het twee(de) bouck van der dijckagie, nochtans dunckt mij proffijtelijck hier gebraecht naest de aenwasschen overmits dat, soo wanneer ghij aent dijcken waert, soude (te) laet wesen tselve te overleggen ende daeromme dient hier wel int tracteren van de aenwasschen, soo moechdij eerst premediteren wat aenwasschen dat ghij aenveert te bedijckene.

1) Het Hs. heeft: black.

2) D.i. de plassen.