Proza. Deel X

[p. 60]

G.H. Breitner

Ik herinner mij dat een van de vrienden ons voor een eerste schilderij van Breitner sleepte. Het was op een tentoonstelling van het Willink-van-Collenfonds in Arti: het leek of het ons tegemoet sprong toen we binnen kwamen: een brug, het felle wit van een slagersschort, vlammend oranje van sinaasappels.

Ik stond tot die tijd tegenover schilderijen vrijwel als een onverschillige. Niet dat ik er niet gezien had: zelfs als kind zag een Amsterdammer het Trippenhuis: maar aandoening en genot ervan waren mij vreemd gebleven. Ook nu, voor dat stuk van Breitner, zou ik niet geweten hebben wat te antwoorden als men gevraagd had of ik het mooi vond. Mooi? - neen, mooi zeker niet! Gesteld dat ik een voorstelling in me had van schilderijen-mooi, dan zou die wel anders zijn dan dit vreemde, - maar ik had niet zulk een voorstelling. En schoonheidsgevoel door onmiddelijke aandoening? Zinnen en hart moeten daar eerst voor open gaan en dan nog moet het besef komen dat de aandoening onderkent en in woorden brengt. Geloof me, dat ik daar ver vandaan was.

Maar ik had één zekerheid. De zekerheid namelijk dat ik dat geschilderde daar verstond. Het sprak tot me, onmiddelijk; wat het zei wist ik niet; maar ik wist dat ik het verstond.

[p. 61]

Zonderlinge tegenspraak? - Zoo zijn er in de poëzie soms geluiden, waarbij men de zin zich niet dadelijk helder maakt, maar hun werking is overweldigend. Dit zijn de verzen die jongelingen bezwijmen doen voor ze de woorden hebben kunnen naspreken. Het verstand heeft niet te maken met wat ze meedragen en aanduiden, maar het gevoel dat de bron van de verbeelding is wordt wonderlijk bewogen in zijn diepste kolken, en zijn duizelingen zijn het die naar het hoofd stijgen.

Zóó hevig was de spraak van dat stuk mij niet, maar ze zonk diep in me, als een kreet, als een brok van een gezang gehoord vóór het toeslaan van een venster.

Van dat oogenblik dagteekent een liefde voor schilderijen die één van de sterkende genietingen van mijn leven geworden is.

*_**

Jozef Israëls en Bosboom konden nog het leven binnenshuis en een stemmige vroomheid verheerlijken, - met Jacob Maris al zijn we in het wereldleven, en met Breitner in het razende jachten van de steden en de ernst van het rustelooze werk.

In deze snellere gang van de wereld was een geslacht geboren dat andere zintuigen had dan het vorige, en bij de andere zintuigen een andere geest.

Een geslacht namelijk dat veel heftiger indrukken ontving van de voorbijsnellende verschijnselen en dat in die indrukken het wezen van die verschijnselen begreep.

Het was een veel gehoorde, en begrijpelijke, dwaling van ouderen dat het oordeelen naar indrukken

[p. 62]

oppervlakkig zijn moest. Oppervlakkig zou het geweest zijn bij hen die noch de zintuigen noch de geest hadden van die jongeren.

Maar dit was juist het nieuwe natuurverschijnsel: zintuigen die de bliksem ontvingen van de eene indruk, een geest die het wezenlijke van het ding uit die indruk begreep.

Als de ouderen die schilderijen zagen, dan meenden ze wel dat dit weinig was: zoo niets dan een indruk.

Maar zij vergaten dat het voortbrengen van een rijp kunstwerk juist even moeielijk bleef of dit kunstwerk het wezen van het verschijnsel in een indruk zichtbaar maakte, al dan niet.

Het wezen van het verschijnsel was weergegeven; anders was het schilderij geen kunstwerk. Als kunstwerk was het rijp, af en volkomen, anders was het wezen van het verschijnsel er niet in.

De rit van De gele rijders, in het Rijks-muzeum, het tweede schilderij dat ik van Breitner zag, een indruk, is zwaar van wezen: beweging heet die innerlijke ziel ervan.

En wanneer ik nog bedenk hoezeer het Witte paard van Montmartre - nu in Arti - het nog grootere werk dat ik daarna bewonderde, door de begrijpenden onder ons dadelijk verstaan werd als onder de schijn van indruk een monumentale werkelijkheid, een geheele zware stad rustende van haar reuzige arbeid, - dan hekelt de toorn weer op tegen die wijzen die een werk van jaren aanzagen voor een onverschillige schets.

Sommigen meenden in die dagen dat de spraak van zulk een indrukken-schilder noodzakelijk minder algemeen zou zijn dan die van schilders die meer van algemeene denkbeelden uitgingen. Wij voelden dade-

[p. 63]

lijk, als de reden waarom we Breitner verstonden, naast de grooter onmiddelijkheid van zijn indrukken, het algemeenere van zijn uitdrukking.

De reden is duidelijk: wanneer de mensch genoodzaakt is zich op één indruk te verlaten om het wezen van het ding daarin vast te houden, dan zal zijn geest zich ontwennen te letten op bizonderheden, om altijd gereed te zijn neer te schieten op wat hij voelt dat de hoofdzaak is.

De ééne indruk dus - als we boven zeiden - als een bliksem neerschietende op de schilder, - de geest van die schilder, op zijn beurt, als een bliksem neerschietende op hèm.

Vrienden dan ook die Breitner zagen schilderen, kunnen met mij getuigen hoe hij doeken van vijf, zes meter oppervlak niet bij stukje en beetje, als een rangschikker en afwerker van indrukken, maar ineens, van onder tot boven en van links naar rechts herschilderde, zoo met de daad bewijzende dat de geest het te stellen had met één indruk die in zijn geheel moest worden voortgebracht.

Welke taal nu is algemeener dan eene die het wezen van het veelvormig verschijnsel in ééne ongebroken uitdrukking samenvat?

*_**

In de oogen van veel tijdgenooten zou iemand die zoozeer als Breitner leefde onder de storm van zijn indrukken, verstandelijk niet zeer ontwikkeld zijn. Wie hem van nabij kenden wisten beter: zijn verstand had het eigenaardige van zijn heele wezen: dat het nauwkeurig lette op hoofdzaken.

Toen de kunstbloei van de tachtiger jaren voorbij was en het om hem heen joelde van letterkundige,

[p. 64]

maatschappelijke, wijsgeerige, bouwkundige, schoonheidkundige denkbeelden die de achtergrond van de kunst moesten vormen, toen is ook Breitner tot zichzelf ingekeerd. En wilt ge weten wie in die jaren Breitner was? Het rechte meisje dat vlak tegen de muur zich bekijkt in een klein spiegeltje, met om haar heen een palet van vlekkelooze en beweginglooze schoonheid, de kleuren van wand en kleeding, - dat was Breitner.

Ik geef de fantazie natuurlijk voor beter, maar ik veroorloof me het genoegen, mij hem zoo voor te stellen.

Hij heeft in die tijd zijn kleuren, en de elementen van zijn teekening, en de bouw van zijn schilderijen gepast en gewogen met een roerloos spiedende zuiverheid. En van toen af is er in zijn stadsgezichten die aldoor breeder groeiende zekerheid gekomen die doet voelen dat zij op de vrijgevochten bodem van zijn leven staan.

De ruimte van zijn blik heeft uitdrukking gekregen in hun vergezichten, en de ernst van zijn levensstrijd staat verzinnebeeld in hun voorstellingen.

De meiden op de brug worden nog door de storm voortgejaagd; - de mannen en paarden bij de vrachtwagen zwoegen zelf hun last door de besneeuwde bodem.

En heerlijk is het te zien hoe de arbeiders hun kruiwagens met afbraak rustig neer en oprijden in de diepten van de grondslagen, voor de bouw van het nieuwe huis.

De overwinning van Breitner heeft mij daarom zoo weldadig aangedaan omdat het schoonste van onze jeugd hier blijkt de strijd te hebben doorstaan.

1901.