Proza. Deel VIII

[p. 127]

Epictetus

Als het de menschheid slecht gaat zal zij altijd naar Epictetus grijpen, want zijn leer is een pantser tegen het ongeluk. Hij leefde zelf in de tijd toen het ongehoorde gebeurde, toen namelijk Nero te Rome zijn komedianten-waanzin botvierde, en christenen, in olie gedrenkt, de bloedige arena en de namelooze wreedheid van de nachtfeesten verlichtten, waar het volk bij juichte. Wat was een mensch toen weinig tegenover de woede van de wereld.

Die mensch - zei de slaaf Epictetus - is juist zooveel als hijzelf zijn wil, mits hij maar de meester is van zijn begeerten en voorstellingen. Laat hij niets begeeren wat hij niet in zijn macht heeft, laat hij altijd bedenken dat geen enkele ramp hem de vrijheid van zijn gedachte ontnemen kan.

Een sterke geest te bezitten, die zich nooit liet meesleepen en altijd zichzelf bleef, dit was het geluk van Epictetus. Toen zijn meester hem een been stuk sloeg, verzette hij zich niet en jammerde hij niet. Verzet zou hem misschien zijn tweede been gekost hebben, jammeren zou hij onwaardig hebben geacht. Hij waarschuwde zijn meester, daar toch het been van een slaaf iets kostbaars was, dat hij bij voortgezette mishandeling het breken zou, en toen het gebeurd was zei hij zachtzinnig: Ik heb het u wel gezegd.

Hieruit blijkt wel dat hij niets dan wijs wou zijn. Niet ijdel-wijs of belangzuchtig-wijs, maar wijs en

[p. 128]

niets anders, en daardoor, naar zijn eigen overtuiging, van de hoogste waarde voor zichzelf en zijn mede-menschen.

Zijn meester zal het hierin allicht niet met hem eens zijn geweest. Iemand die zijn hoogste geluk vindt in het bewaren van zijn gemoedsrust kan als dienaar soms tegenvallen. ‘Het is niet gemakkelijk’ - zegt hijzelf - ‘zijn gemoedstoestand te bewaren zooals die van nature moet zijn en gelijktijdig op de buitenwereld te letten. Integendeel is het beslist noodzakelijk dat hij die zich om het eene bekommert, het andere verwaarloost.’

Hier ligt de moeilijkheid voor Epictetus' wijsheid: het andere, de buitenwereld die hij verwaarloost, erkent hij niet als een waarde op zichzelf, maar alleen als een macht die meetelt voor zoover onze geest haar laat gelden. Zij kan ons baten: goed, wij zullen ons van haar bedienen. Zij wil ons schaden: wel, dan zullen wij haar buitensluiten. Zij beweert op zichzelf iets te beteekenen: o neen, zij beteekent niets anders dan wat ik mij van haar verkies voortestellen. Uw vrouw sterft: Ja, dacht gij dan dat zij eeuwig was? Nochtans schreit uw vriend. Zeker, maar niet om zijn vrouw, die een uitwendig ding is dat hem in geenen deele deren kan; doch om zijn voorstelling van zijn vrouw. Troost hem, schrei met hem, maar neem u in acht dat ge niet zelf inwendig treurig wordt.

‘Gij moet u in het leven gedragen als bij een gastmaal. Een gerecht wordt rondgereikt en komt bij u: steek de hand uit en neem met bescheidenheid. Wordt het voorbijgedragen, houd het niet tegen. Is het nog niet bij u gekomen, toon uw begeerte niet van verre, maar wacht rustig tot de beurt aan u

[p. 129]

komt. Gedraag u evenzoo tegenover uw kinderen, uwe vrouw, ambten en rijkdommen. Dan zult gij een waardig dischgenoot der goden zijn. Raakt gij echter hetgeen u voorgezet wordt, zelfs niet aan, maar laat gij het voorbijgaan, dan zult gij niet alleen een dischgenoot der goden zijn, maar met hen heerschen. Aldus deden Diogenes, Heraclitus en hunsgelijken en daarom waren en heeten zij terecht goddelijk.’

Wie zal niet erkennen dat in de eerste houding, die van het nemen met bescheidenheid, een schoone voornaamheid ligt. Maar zal elk wel even gereedelijk toegeven, dat de tweede, die van het weigeren, iets goddelijks heeft?

Toch berust juist in deze tweede, in het vermogen dat de geest zich toekent om de wereld aftewijzen, de grondslag van de stoïsche grootheid. De geest acht zich van de wereld wezenlijk gescheiden.

Het is één van de fazen die wij moeten doorleven, maar ook slechts eene. Die helden-houding - want ze is niet goddelijk, maar heroïsch - verbeeldt een noodtoestand. Zij redt in de persoonlijkheid, als in het eenige wat ons van leven en wereld op een zeker oogenblik overblijft, alles wat voor ons aan het leven waarde geeft. Maar zij miskent de wereld. Zoodra wij vaster staan, erkennen wij dat ook de wereld goddelijk is, dat ook wijzelf wereld zijn, dat geest en wereld rusten in eenzelfde oorsprong.

Dit is de reden waarom de stoïsche wijsheid, en daarmee tevens deze haar huiselijkste vorm, de leer van Epictetus, nooit geheel kan bevredigen. Zij is manlijk, maar nauwelijks menschelijk, en het tegendeel van goddelijk. Zij is één, maar loochent de verborgenheid die twee tot een derde maakt.

1915.