Proza. Deel IV

[p. 123]

Poëzie en vers

[p. 125]

J.H. Leopold: Verzen

Sedert twintig jaar haast, was bij hen die de nederlandsche poëzie liefhebben, J.H. Leopold bekend als een die door het wegvallen van de laatste conventies in vers, volzin en rijm zijn mogelijkheid tot uiting gevonden had voor de mijmeringen van fijne zinnen, innig gevoel, en soms tooverige verbeelding. Hij schreef weinig en drong zich niet op aan onze beschouwing, jaren lang verdween hij uit onze gezichtskring, maar men dacht aan hem nooit zonder sympathie en nooit zonder eerbied. Het was duidelijk dat hij zijn tijd van innerlijke strijd beleefde en voor verborgen leed en lust een houvast zocht in vroegere wijsheid en schoonheid, maar zij die hem kenden geloofden dat hij ook zóó arbeidde aan zijn volmaking als mensch en kunstenaar en dat de verzameling van zijn kleine gedichten ten laatste een verheugende gave zijn zou.

Leopolds gedichten zijn de zwelling en vervloeiing van een golf die nooit breekt, nooit uitslaat, maar òf zich voortdeinend aan andere golven schakelt òf haar eigen ronding vult tot volkomenheid. Het laatste vooral in de reeks die ‘Oostersch’ betiteld is, met name in de gedichten ‘De lippen van het water leggen zich’, ‘Emir Khosrau’ en sommige vertalingen ‘Uit de Rubaijat’. Het eerste in een groot aantal gedichten, vroegere en latere. Een mooi voorbeeld van dat aaneenschakelen en voortdeinen is in de reeks ‘Voor 5 December’: het gedeelte

[p. 126]

‘Zult gij begrijpen kunnen, verstaan’, - drie volzinnen die zich uitbreiden over zes volle bladzijden verzen.

Hoe edel is daarin het beeld van dat ‘machtige aangezicht’, waarop

was warende om de wenkbrauwbogen
een goddelijke mismoedigheid,
een weerzin zoo stil heengevleid,
of op de slapen, op de blanke
een Genius ineengedoken
neerzat, geknotwiekt in zijn ranke
bevedering, zijn leên gebroken,
gebukt, om wat er om het edel
voorhoofd en om den doffen schedel
was saamgeschoold, een zware nacht,
als waarin werelden zich wringen
in hun geboortefolteringen
en lillend worden opgebracht
van uit het zwoegen, de ongekende
arbeid -

Speelscher komt die verbeelding uit in het gedicht ‘De Molen’: de draaiende wieken waaraan de dichter zijn droomend denken hecht.

Zij gaan en gaan,

mijn droomend denken hecht er zich aan
onmerkelijk, tot het wordt bevonden
als volgde het mede in de ronde,
als werd het geledigd en afgewonden.
Op deze wieken en op hun spil,
die immer en immer zich wenden wil,
is het gegrepen en aangevat
als op een kenterend spakenrad,
een garenhaspel, een rafelwinder

[p. 127]

 

van draden, die effen en zonder hinder

 

afwikkelen, uitkomen met geduld

 

en onuitputtelijk aangevuld.

 

En deze vier armen in hun werken,

 

deze grijsfulpene vleermuisvlerken

 

de spichtige, zij worden behangen

 

met zilveren spinsels, de vleugels vangen

 

de vlossige zij, het lange lint,

 

de wimpels strakstaand in den wind,

 

het vlottende rag, het drijvend vlies,

 

de pluizen alle zonder verlies,

 

elk vlokje, iedere zwerveling

 

gezogen in den werveling,

 

het kleeft aan de spijlen en aan het leeg

 

latwerk en ijl en wonderlijk veeg

 

wordt er hun weefsel, een web verward

 

met open gaten en flard bij flard,

 

een ruigte, die bindt en samenhoudt

 

het kantige hek, het ruwe hout

 

en ordeloos omgeslingerd is

 

als grillige voorjaarswildernis

 

volgroeid, en midden in dit struweel

 

een verdichtingsbegin, een grijs juweel,

 

bestoven parelen, diadeem

 

teloor gehangen in den zweem

 

van haren, in hun net verstrikt,

 

de glinsterstrengen langs geschikt,

 

een sprenkelreeks, een zilverrist,

 

over den dichten heg verkwist

 

de sierselen. Welke dagvorstin

 

met slippenrand opflitsende in

 

de hemelhelderte even, voer

 

door dit gewest en liet het snoer

 

ontzinken? Welke vinger had

 

den hoogen luister aangevat

 

en iets van verren aetherschat

 

gebracht in deze huizenstad?

[p. 128]

Van een zelfde soort en met het vorige in één afdeeling, is het bekoorlijke ‘Herinnering’: het afloopen van een snoer parels,

waar de verschijnende niet dan
den zinkende werd nagezonden
en nederdalende uit den hoogen
alleen een komende aan kwam konden.

Maar hoe ver en hoe hoog deze verbeelding ook toovert, zij blijft altijd ondergeschikt aan die golving die Leopolds innigst wezen is: golving van gevoel, van woorden, van volzinnen.

Ook de innerlijke aandoening: ze mag wild en botsend opslaan, als in het diep en bitter bewogen ‘Claghen’, toch blijft ze aan die golving onderworpen, niet minder dan de verfijning en verdeeling van de zintuigelijke siddering.

Zoo is het eerste van de verzen uit 1895 al een volledig voorbeeld van het gedicht, dat Leopolds eigen is. De zintuigelijke indruk, de diepe bewogenheid, de weidsche verbeelding: ze leven er alle reeds onder zijn zelfde voortvloeiende rijmregels.

Afzonderlijk trekken de opmerkzaamheid de Kerstliedjes, stalen van een volkspoëzie waaraan deze diep en vroom gestemde zich al vroeg verbonden voelt.

Grootst en voortreffelijkst evenwel, als vers en gedachte, is het gedicht dat aan de laatste, de oostersche reeks voorafgaat en dat tot titel draagt: ‘οινου ενα σταλαγμον’. Vijfvoetige jamben, bewonderenswaardig zoowel in regel na regel als in volkomenheid van geheele golf en verbinding van ondergeschikte golvingen.

[p. 129]

Elk gedicht is een beeld van zijn maker, maar terwijl Leopolds andere verzen hem in een zekere voorbijgaande verhouding tot de ervaringen van zijn leven toonen, doet dit laatste hem ons zien als losgemaakt van al het bizondere, wezen-lijk, en als 't ware monumentaal. Wij zien er hem, onder groote en schoone verbeelding, vol diepe ontroering en bekorende zinlijkheid, als de innerlijke denker, de eenzelvige, maar die toch weet dat de beweging van zijn ‘denkenspolsslag’ door alle tijden en geslachten zal heenzwellen, als een vloedgolf, overstelpend, schokkend door de even eenzelvige donkerten van anderen, om daar vernomen te worden

in wat hun stilst bezit en meest verholen
en wat hun diepst oorspronkelijke is.

Dit ten triomf voeren van de diepste eenzelvigheid is de drang die deze dichter staande hield.

Er is in het werk van Leopold geen ijlheid of overschatting. Hij geeft zich zooals hij innerlijk is, met een zware en toch makkelijke beweging, licht, maar nooit luchtig: het fijnste en grootste behandelend met vertrouwelijkheid. Vandaar dat zijn verzen, ook waar ze geen uiterlijk-afgeronde gedichten zijn, toch het gewicht en de geldigheid houden van een waardevol leven in onmiddelijke overdracht, onmiskenbaar echt, en zijn wet in zichzelf hebbend.

Doordat hij levenslang maar één ding beproefd heeft: het uitdrukken van zijn golfbeweging, zijn ook de middelen van zijn kunst eenvoudig. Open klanken en vlijende alliteraties die het vloeien van de golf weergeven, en een rijkdom van natuurlijke of makkelijke ritmen die de ondergeschikte golvingen en hun overgangen vertegenwoordigen.

[p. 130]

 

De lippen van het water leggen zich

 

verliefd, verlustigd op den rondom open

 

gewelfden kring, -

Dit is een mooi voorbeeld van het eerste middel, en in reeds aangehaalde gedeelten vindt men er van het tweede.

Eerst de twee laatste reeksen vertoonen een element dat overigens aan Leopolds werk vreemd schijnt: de heerschappij van het metrum, de uitwendige vorm. De jamben van de grieksche, de kwatrijnen van de oostersche. Juist door dit saamkomen van een diepe en ernstige gemoedsbeweging met een van buiten opgelegde strenge vorm kreeg het grieksche gedicht zijn grootheid en werden de bewerkingen naar Omar Khayyam de onnavolgbare die zij geworden zijn.

1914.