Briefwisseling 1 juli 1885 tot 15 december 1888

[p. 4]

aan gerlof verwey

[p. 7]

Inleiding

1 juli 1885 tot 15 december 1888

De periode die deze briefwisseling beslaat, loopt van begin juli 1885 tot 15 december 1888: de drieëneenhalf jaar dat Albert Verwey actief redacteur van De nieuwe gids is geweest. In de besprekingen over de oprichting van het nieuwe tijdschrift had Verwey al een werkzaam aandeel gehad, maar wij laten de correspondentie beginnen vlak voor het moment waarop de eerste officiële redactievergadering plaatsvond, 3 juli 1885.

Voor het einde van de periode is er niet een officiële datum aan te wijzen. Op 31 oktober 1889 werd Verwey's lidmaatschap van De nieuwe gids-redactie formeel beëindigd - zijn naam verdween overigens pas in het aprilnummer van 1890 van het omslag -, maar al sinds half december 1888 was zijn rol in de redactie uitgespeeld. Het grote conflict met Kloos en de daaruit ontstane verwikkelingen, waarin de meeste redacteuren en medewerkers feitelijk de kant van Kloos kozen, waren er debet aan.

Uit deze periode zijn meer dan achthonderd brieven van en aan Verwey bewaard gebleven. Het aantal correspondenten bedraagt honderd vier. De voornaamsten van hen worden hier kort geïntroduceerd.

De redacteuren

Van de redactieleden Willem Kloos (geb. 1859), Frederik van Eeden (geb. 1860), Frank van der Goes (geb. 1859), Willem Paap (geb. 1856) en Albert Verwey (geb. 1865) was Verwey veruit de jongste, nog maar net twintig in juli 1885. Zijn beide ouders waren jong gestorven. Vanaf zijn elfde jaar woonde hij op de Nassaukade bij zijn stiefmoeder, samen met een broer, een zuster en een stiefzuster. Van 1883 tot 1885 was hij werkzaam op het kantoor van de firma Ziegelaar en Van den Bergh en intussen bereidde hij zich voor op het staatsexamen gymnasium; daarvoor zakte hij in juni 1885. Desondanks gaf hij zijn kantoorbaan op en wijdde hij zich geheel aan de literatuur en het redacteurschap van De nieuwe gids. Ettelijke publikaties, kritisch-polemisch van aard en meestal geschreven onder het pseudoniem Homunculus, hadden toen al het licht gezien, onder meer in De Amsterdam-

[p. 8]

mer; sinds zijn vijftiende schreef hij ook poëzie. Zijn eerste bundel verscheen ruim een maand na het eerste nummer van De nieuwe gids.

Verwey's grote mentor was Willem Kloos. Hij had hem eind 1881 leren kennen. Kloos had klassieke talen gestudeerd, maar was daar na zijn kandidaatsexamen in 1884 mee opgehouden. Sommigen kenden en bewonderden hem als dichter, maar het waren zijn poëticale stukken ‘In memoriam Jacques Perk’ (1881) en de ‘Inleiding’ bij de Gedichten van Jacques Perk (1882) die hem tot de woordvoerder van een nieuw kunstideaal maakten. Hiērmee en met zijn ‘Literaire kroniek’, die sinds december 1885 in De nieuwe gids verscheen, en ook door zijn persoonlijkheid, was hij voor de jongeren, schrijvers én schilders, de stuwende kracht van de nieuwe beweging. Tussen Kloos en Verwey groeide een innige vriendschap; deze werd verbroken kort nadat Verwey zich eind augustus 1888 verloofd had met Kitty van Vloten.

De derde redacteur van De nieuwe gids, Frederik (‘Free’ of ‘Kees’) van Eeden, had in maart 1885 doctoraal examen medicijnen gedaan en was bezig met zijn proefschrift. Als student was hij rector corporis geweest, hij had enkele toneelstukken gepubliceerd en was aan De kleine Johannes begonnen. In deze jaren waren Verwey en Van Eeden goed bevriend. Ze hadden elkaar leren kennen in ‘Flanor’, een Amsterdams literair gezelschap, waar ouderen en jongeren, de hele Nieuwe gids-bent incluis, elkaar troffen. Na zijn huwelijk met Martha van Vloten, met wie hij zes jaar verloofd was geweest, vestigde hij zich in mei 1886 in Bussum.

De twee overige redacteuren, Frank van der Goes en Willem Paap, nemen geen prominente plaats in de briefwisseling in. Van der Goes was de enige redacteur die al een baan had: hij was assuradeur en gaf les aan de Toneelschool. Zijn politieke stellingname als radicaal liberaal baarde in deze jaren nogal wat opzien, maar genoot de instemming van de Nieuwegidsers. Willem Paap, student in de rechten, trad aan het begin van de tweede jaargang uit de redactie. Ook Van der Goes en Paap publiceerden al voordat De nieuwe gids begon.

De jonge schilders

Tot de vriendenkring en daarmee tot de kring van De nieuwe gids behoorde ook een aantal jonge schilders. Ze waren allemaal opgeleid aan de Rijksacademie van Beeldende Kunsten in Amsterdam, die toentertijd onder leiding stond van August Allebé. Auteurs en schilders ontmoetten elkaar in ‘Flanor’, op hun kamers en ateliers en in de cafés. Ze hadden dezelfde kunstopvattingen en veroordeelden gelijkelijk de gevestigde literatuur- en kunstkritiek van de ouderen. Van deze groep publiceerden in De nieuwe

[p. 9]

gids, afzonderlijk of gemeenschappelijk en altijd onder pseudoniem, Jacobus van Looy (geb. 1855), Jan Veth (geb. 1864), Willem Witsen (geb. 1860), Maurits (‘Mau’) van der Valk (geb. 1857) en Eduard Karsen (geb. 1860). Alleen met de drie eerstgenoemden wisselde Verwey frequent brieven.

Jacobus (‘Kobus’) van Looy was opgegroeid in het Haarlems burgerweeshuis; daarna hadden notabelen hem in staat gesteld een opleiding tot schilder te volgen. In 1885 won hij samen met een andere leerling van de Rijksacademie de Prix de Rome, met als gevolg een verplichte studiereis naar Italië en Spanje (1885-1887). Op deze reis schreef hij de meeste van zijn brieven aan Verwey en begon hij gedichten en prozastukken te schrijven die in De nieuwe gids gepubliceerd werden.

Jan (of ‘Jan-Piet’) Veth en Willem (‘Wim’) Witsen probeerden beiden als schilder in hun onderhoud te voorzien. Zij zorgden voor kunstkritieken in De nieuwe gids en Veth debuteerde daarin ook als dichter. Ze werkten veel buiten Amsterdam en vestigden zich in 1888 elders: Veth werkte in Dordrecht, Dongen en Laren en ging na zijn huwelijk in juli '88 in Bussum wonen; Witsen was vaak lange tijd op het buiten van zijn vader, ‘Ewijkshoeve’ bij Baarn, en vestigde zich in oktober 1888 in Londen.

Andere medewerkers-correspondenten

Kloos, Van der Goes en Verwey hadden alle drie les gehad van dr. Willem Doorenbos (1820-1906), leraar geschiedenis en Nederlands aan de h.b.s. op de Keizersgracht. Hij had hun veel bijgebracht en hen in hun lectuur van de klassieken en de Engelse en Duitse romantici gestimuleerd, eerst op school, later op debating avonden te zijnen huize. In de tijd dat hij redacteur voor literatuur was van De Amsterdammer, bezorgde hij zijn leerlingen de mogelijkheid om daarin te publiceren. In 1884 was hij naar Brussel verhuisd. Zijn gezag was zo groot dat hem om een bijdrage aan het eerste nummer van De nieuwe gids gevraagd werd. Sindsdien bleef hij het tijdschrift kritisch volgen.

Enigszins aan de rand van de vriendenkring staat Charles (‘Chap’) van Deventer (geb. 1860). Van Deventer, een neef van Busken Huet, was chemicus en werkte enige tijd bij prof J.H. van 't Hoff aan de Gemeente Universiteit van Amsterdam en in 1886 als leraar in Goes. Daarnaast had hij een grote literaire belangstelling en schreef hij zelf ook gedichten en toneelstukken. Van tijd tot tijd publiceerde hij in De nieuwe gids.

In september 1886 werd het redacteurschap van De nieuwe gids aangeboden aan Karel Alberdingk Thijm (geb. 1864), schrijver van zeer polemische, hoogstpersoonlijke stukken in impressionistische stijl. Hij weigerde,

[p. 10]

maar droeg onder het pseudoniem Lodewijk van Deyssel geregeld bij aan De nieuwe gids. Hij was de zoon van de katholieke emancipator J.A. Alberdingk Thijm (1820-1889), in deze jaren hoogleraar in de esthetica aan de Rijksacademie voor Beeldende Kunsten en kunstcriticus, in welke hoedanigheden hij volop de kritiek van de jonge schilders te verduren kreeg. Na zijn huwelijk vestigde de jonge Thijm zich in Mont-lès-Houffalize in de Ardennen en onderhield hij een frequente correspondentie met Verwey.

Kitty van Vloten

Kitty van Vloten (geb. 1867) was een van de zeven kinderen van het echtpaar Van Vloten-van Gennep en woonde met haar moeder en zuster Betsy in Haarlem. Via haar oudste zuster Martha, die in 1886 met Van Eeden trouwde, had Verwey Kitty leren kennen en vermoedelijk onderhielden zij sinds kerst 1886 een filippine met elkaar. Zij hielp Verwey met het uitzoeken van boeken in haar vaders bibliotheek, toen hij een artikel over Johannes van Vloten (overleden in 1883) voor De nieuwe gids wilde schrijven. Sinds die periode wisselden zij incidenteel brieven. Eind augustus 1888 verloofden zij zich in stilte in Katwijk, waar Verwey sinds half juli met Kloos kamers had gehuurd en Kitty en haar moeder in een hotel logeerden. Sindsdien werden er dagelijks brieven geschreven, die gewoonlijk per drie verstuurd werden om geen argwaan bij mevrouw Van Vloten te wekken. Kitty heeft deze brieven apart bewaard en ze voor haar dood toevertrouwd aan haar zoon Gerlof. Zo zijn ze buiten de collectie gebleven die zij zelf aan de Universiteitsbibliotheek heeft geschonken en die de basis vormde voor het Verwey-archief. Enkele jaren geleden heeft Gerlof Verwey ze aan de Kitty van Vloten Stichting geschonken. Verwey's biografen hebben nooit uit dit deel van de correspondentie kunnen putten, noch Verwey's eerste biograaf Maurits Uyldert, noch Mea Nijland-Verwey, die zoveel over haar vaders leven en werk heeft gepubliceerd. Uit biografisch oogpunt zijn deze brieven zeer interessant; in een paar ervan belicht Verwey voor zijn meisje ook de delicate kwestie van zijn innige vriendschap met Kloos.

Tot slot

Waarin ligt nu de waarde van deze correspondentie als geheel? Ten dele ontleent zij die aan het levendige beeld dat de correspondentie oproept van het prille tijdschrift, waaraan dichters, prozaïsten, schilders, politici en we-

[p. 11]

tenschapsmensen hun medewerking gaven en dat weerklank vond bij een kring van bewonderaars en geestverwanten. De getuigenissen van deze laatsten zijn tot dusver vrij onbekend gebleven.

Verder is deze briefwisseling waardevol omdat ze voor het grootste deel bestaat uit brieven van de Tachtigers, wier werk van zoveel betekenis is geweest voor de Nederlandse literatuur en dat voor een deel zijn waarde als kunst heeft behouden. De correspondentie van een schrijver pleegt een meer rechtstreeks contact te onderhouden met de gebeurtenissen en ervaringen van alledag dan zijn poëzie of proza. Zo is het ook hier. In het middelpunt staat een jonge, ambitieuze, zelfbewuste Albert Verwey. Het proces van de ‘poet at work’, de kringen waarin hij verkeerde, de vriendschappen, ontboezemingen, irritaties, de fanmail, de familie en ten slotte de liefde - de lezer ziet dit alles van zeer nabij. De briefwisseling is een royale illustratie van wat Enno Éndt in Het festijn van Tachtig heeft laten zien: hoe leven en werk bij de jonge Tachtigers op elkaar betrokken waren.