Kind van de Oost

[p. 13]

Ambarawa, kamp 6 (1942-1945)

De grote hal is vol familiegroepjes - moeders met kinderen, oma's -, koffertjes en manden. Geen vaders, geen opa's. Geroezemoes, onrust. Mijn moeder legt een sprei op de vloer en zegt dat we moeten gaan slapen. Broer Robbie gaat liggen en slaapt. Ik lig op mijn rug en knijp mijn ogen dicht, maar de lampen blijven branden en ik kan ze zien, door mijn oogleden heen. Ik ben drie jaar en ik zeur maar eens dat ik niet kan slapen met het licht aan.

Op een open vrachtwagen samengepakt, op weg naar het kamp. Zon, veel bomen langs de weg, frisse wind.

In het kamp ligt een autowrak. We spelen chauffeurtje. Of passagier. De sterkste is chauffeur, maar soms mag het om de beurt.

Het kamp bestaat uit barakken. Elk gezin heeft zijn bedden als leefruimte. Waren er ook afscheidingen of liep alles in elkaar over? Er was toch een soort eigen ruimte voor mijn moeder, mijn broer en mij en tante Aal met haar twee kin-

[p. 14]

deren, Mien en Cor. Cor is wel heel klein, bijna een baby, niet van belang. Tante Aal is niet mijn echte tante, maar zo noem je iemand die vlakbij woont en met wie je moeder veel omgaat. Hun bedden staan bij de onze. We horen bij elkaar.

Ik word 's avonds wakker. Heb ik geklaagd over honger? Tante Aal opent een blikje, we smikkelen en smullen, haar kinderen slapen en krijgen niets. Ik wel. Daar klopt iets niet. Onthouden: er is reservevoorraad. Maar die is klein.

Ik ben ziek, voel me erg warm. Bezorgde blikken, hoofden zwemmen boven me, ik hoor mijn moeder huilen. Dan ben ik weer beter, nooit ziek geweest. Zoutinjecties deden het wonder, zegt mijn moeder. De dokter in het kamp heet dokter Lodder, en we zingen: ‘Dokter Lodder speelt met modder aan de rand van de Rode Zee.’

Later is er geen dokter meer, alleen een ruwe verpleegster en die stipt met jodium de blaasjes aan die iedereen in de mond krijgt. Pijn doet zeer.

Kinderen moeten elke dag de grassprietjes tussen de tegels van de tegelpaden uittrekken en vliegen vangen. Honderd vliegen per dag? Veel in elk geval. En misschien is het nooit waar geweest. Hoe vangt een kind een vlieg?

Mijn moeder zit in de keukenploeg en komt kreunend van pijn thuis. Ze heeft onder haar jurk een zakje gloeiend hete rijst op haar blote buik ontvoerd. Ze heeft gestolen van de Jap. Dat mag. Maar het is heel gevaarlijk. Je kunt klappen krijgen, of erger.

Er schijnt een gruwelijke straf te zijn waaraan een grote ketel water te pas komt.

De moeders hebben het erover met zachte stem, maar de kinderen mogen niks horen en het fijne kom ik er niet van te weten. Ik ben er ook niet gretig nieuwsgierig naar.

[p. 15]

De Japanners doen niks tegen kinderen, als je maar stil bent en beleefd buigt.

Een groot meisje is bezig op een houtskoolvuurtje een pan water te koken en krijgt hevig op haar kop van haar moeder: heeft ze weer het water van de kook laten gaan, en de kooltjes zijn op. Nadenkend loop ik verder. Water koken is kennelijk een hele kunst. Onthouden.

Mijn moeder heeft haar trouwring verpatst voor eten voor ons. Ze herhaalt geregeld dat onze vader dat zo gewild zou hebben. Het mag kennelijk eigenlijk niet.

Er is een kleuterklasje. Een heks geeft les. We moeten zingen van ‘Daar was laatst een meisje loos’. Dat meisje kreeg klappen, begrijp ik uit de tekst. Maar waarom? De juf laat ons op de grond zitten en de benen optillen en met de armen wapperen terwijl we zingen: ‘Lamme handjes, lamme voetjes, kan niet lopen op de straat.’

Ze haalt ook haar kunstgebit uit haar mond. Ik word behoorlijk bang van dat mens en ik heb een hekel aan bang zijn. De Japanners verbieden het klasje en de moeders spreken daar schande van. Maar ik ben blij.

Er is ineens brood. Het wordt in heel dunne plakjes gesneden en in de zon gelegd. Je eet het dun besmeerd met wat sambal. Het is ongelooflijk lekker.

De appèls zijn vervelend. Lang staan in lange rijen, de telling begint steeds opnieuw. Het is warm. De moeders zeggen welk nummer je moet roepen, je moet buigen voor de commandant. Iedereen is wel een beetje bang, er kan wat misgaan, er kunnen klappen worden uitgedeeld. Kinderen zijn veilig, maar als je iets verkeerd doet kan je moeder een klap krijgen. Ik leer in het Japans tellen. Het klinkt als: ‘Iesj njie sjang sji go ro.’

[p. 16]

Mijn broer ligt allang in het ziekenzaaltje, buitenspel.

Blond, blauwe ogen, heel levendig pratend. Op een keer vertelt hij dat hij moest lachen en niezen tegelijk.

‘En wat heb je gedaan?’ vraag ik gespannen. Ik ben het jongere broertje, ik moet nog veel leren.

‘Allebei,’ zegt hij.

Mijn broer is doodgegaan en mijn moeder mag de poort uit om hem te begraven. Ik krijg ineens veel aandacht, andere moeders die mij aanhalen, ik begrijp niet goed waarom. Van het ziekenzaaltje krijg ik de soep van hondenvlees die eigenlijk voor hem bestemd was. Ik kan me niet herinneren ooit iets te hebben gegeten dat zo heerlijk rook. De geur van bouillon.

Mijn moeder vecht met een andere moeder om het bezit van een pannetje. Ze trekken er allebei aan en schreeuwen. Het barakhoofd moet erbij komen.

Mijn vader zit heel ergens anders dan wij, maar hij ziet dezelfde maan, zegt mijn moeder. Als het donker is, kijken we ernaar en zing ik het liedje dat ze me geleerd heeft: ‘Maantje tuurt, maantje gluurt, al door de vensterruiten.’ Dat kaatst via de maan naar mijn vader.

Ik leer breien met twee sapu-lidi-stokjes. Insteken, omslaan, doorhalen, af laten glijden. Ik heb één draad om dat mee te doen, als die op is moet ik het uithalen en opnieuw beginnen. Zinloos, vind ik, maar volgens mijn moeder is het goed als je dat kunt, breien.

Oma Van Soest ligt op sterven en heeft een hartenwens, nog één keer erwtensoep (of was het hutspot?). Het is tante Aals laatste blikje en ze offert het. Vele malen, bij honger, wordt het verhaal later verteld. Weet je wel, toen oma Van Soest op sterven lag, dat we haar nog dat plezier konden doen?

[p. 17]

Het wordt koud. Hoe groter ik word, hoe kouder het wordt.

En de knagende honger neemt toe.

Stijfsel met een bruinebonensausje is nu vaak het maal, en het is te weinig.

‘Mam, ik heb zo'n honger.’

‘Ga maar een uurtje op bed liggen, jochie. Dan gaat het vanzelf over.’

Ik ben een kind, niks verschrikkelijkers dan een uurtje op bed liggen. Met honger valt veel beter te leven.

De oudere jongens moeten naar het oudemannetjeskamp dat een eind verderop ligt en waarmee geen contact is. Ze moeten de oude mannetjes verzorgen.

Er wordt over gepraat dat de leeftijd van vertrek van de jongens verlaagd zal worden. Wanneer zal ik weg moeten? Mijn moeder haalt me extra aan, maar ik voel niet veel voor die aanhaligheid, ik ben al bijna zes, geen knuffeldier.

Er is enig tumult, een groepje Koreaanse soldaten holt hop-hop-hop in gelid door het kamp.

De Koreanen zijn in opstand tegen hun bazen, de Japanners. Hoe het afloopt horen kinderen niet.

Op een dooltocht door het kamp vind ik in een afvalhoop bij de keuken een stronkje kool. Een onbegrijpelijk gelukkig toeval. Delen komt niet bij me op, ik eet het ter plekke op. Het smaakt zoetig.

De bevrijding komt. Een vliegtuig werpt pamfletten uit. Er wordt over het kamp geschoten door de naderende Ghurka's, dat zijn Indiase soldaten die hun tegenstanders de strot afbijten. We schuilen met zijn allen onder een bed, de bultzakken als een muur eromheen. Ik heb een stukje rubber om op te bijten als ik bang ben, en ik draag om mijn hals een rond benen plaatje met mijn naam erop. Voor als er iets ergs gebeurt, dat men dan weet wie ik ben.

[p. 18]

Van tamelijk dichtbij hoor ik een vrouw gillen: ‘Help, help dan toch.’ Ik zie door een kier in de matrassen een plasje bloed over de stenen vloer naderen. Het zit vol bubbeltjes of luchtbelletjes, het is geen glad vocht.

‘Ze wilde een brief aan haar man afmaken,’ hoor ik later zeggen. Ze was op haar bed blijven liggen in plaats van eronder.

Vliegtuigen werpen voorraden uit, en ik proef cornedbeef, vlees dat zo zout is dat je het bijna niet kan eten. We zijn geen zout gewend. Ik ben er nogal kwaad over, wat is dit voor pesterij?

De poort gaat open en wie nog sieraden heeft koopt er kip of eieren van. Maar mijn moeder heeft zelfs haar trouwring niet meer.

Bij een van de barakken kijk ik toe als een oude dame een gekookt ei pelt en heel langzaam opeet, en daarna een volgend ei pelt en opeet en daarna een derde ei pelt en opeet. Ik sta te watertanden, ze weet dat ik kijk, maar ze eet geen hap sneller. Ik weet dat ik niets van haar zal krijgen en ik vind dat gewoon, zo is het leven. Toekijken is ook een beetje mee-eten.

Er begint post binnen te komen. Sommige vaders zijn dood. Mijn moeder krijgt maar geen bericht en na weer een postronde zonder brief huilt ze en wordt getroost door tante Aal. Die heeft een gele leren huid, malaria.

Ik zit erbij en mors per ongeluk koffie op de matras. Ik krijg geen standje.

Er is een granaat in het kamp gevallen, tussen spelende kinderen. Ze zijn ineens weg, ze zullen wel dood zijn. Het heeft geen zin om ernaar te vragen, ik krijg toch geen duidelijk antwoord.

[p. 19]

De brief is gekomen, met een foto van twee mannenhoofden, mijn vader en een kampmaat die zich samen hebben laten fotograferen. Die uitleg wacht ik niet af, ik hol het kamp door en laat aan iedereen de foto zien: ‘Ik heb twee vaders!’

Ik ben zesenhalf, we worden opgehaald door trucks. Buiten het kamp is veel groen, maar de dessa's staan in brand. Veertig jaar later zie ik op de televisie een filmopname van de evacuatie van kamp Ambarawa. Vrouwen en kleine blonde kinderen klimmen op een vrachtwagen, links en rechts van de weg staan bomen in brand. Dat klopt dus.