Kleine grammatica van de waanzin

[p. 5]

[Kleine grammatica van de waanzin]

‘Geen Engelsch, Duitsch of Fransch,
Geen Russisch of Japansch,
Verwint in zwier en praal
De Nederlandsche taal.
Hoewel haar 't noodlot bant
In 't enge moederland
En zij haar schatten nooit
Naar buiten om zich strooit,
Hoewel haar ieder schrijft,
Al naar de wind hem drijft,
Haar, als een wassen neus,
Naar eigen gril en keus,
Verfonfaait en verdraait
- Hetgeen haar niet verfraait, -
Hoewel schier iedereen,
Geleerde en brekebeen,
Haar ongepermitteerd
Mishandelt en verneêrt,
Toch blijft ze ons eerbiedwaard,
Toch ons de liefste op aard; -
en wie, op dees - of andren - grond
Tot heden haar zo lief niet vond,
Ik wed, als hij dees Spraakkunst leert,
Dat hij geen taal zoo hoog waardeert.’

(J. van Lennep: De Vermakelijke Spraakkunst)

[p. 9]

I. Inleiding

De manier waarop iemand zijn taal gebruikt is vaak onthullend voor de manier waarop hij denkt.

Dat geldt voor het spreken, maar het geldt in sterkere mate voor het schrijven. Enerzijds heeft de auteur bij het schrijven namelijk meer tijd, gelegenheid, zelfs hulpmiddelen om zijn woorden zorgvuldig te kiezen, anderzijds wordt het geschreven woord ook nauwkeuriger en bewuster verwerkt dan het gesproken woord.

Wie schrijft tekent dus vaak ongemerkt zijn zelfportret. De Fransen hebben daarvoor het bekende gezegde: ‘Le style c'est l'homme’ tot hun beschikking.

De grens tussen taal en denken is moeilijk aan te geven, omdat gedachten voornamelijk in woorden tot uitdrukking komen. Pas wanneer ze onder woorden zijn gebracht, wanneer ze geformuleerd zijn, gaan gedachten voor anderen functioneren.

Kenmerk van het formuleren, het in een formule onderbrengen, is dat de betekenis van de gebruikte symbolen vast ligt en aan iedereen bekend is. Dit geldt voor wiskundige en chemische formules, maar ook voor de formules die we ‘woorden’, ‘zinnen’, ‘tekst’ noemen. Wie de taal gebruikt om voor anderen te schrijven over zijn werk of over vakonderwerpen, probeert dat uiteraard zo goed mogelijk te doen. Althans, dat lijkt me een voorwaarde om niet bij voorbaat al een vertroebeld beeld op te roepen van de bedoeling of inhoud van zijn woorden. De schrijver kan daarbij gebruik maken van de vaste afspraken die binnen een taal bestaan over gebruiksmogelijkheden, waarden en betekenis van de gebruikte symbolen of code. Die zekerheden krijgt hij maar vast cadeau! Die afspraken liggen voor het Nederlands op verschillende niveaus: we hebben een officiële spelling, we hebben grammaticale en syntactische regels en we

[p. 10]

hebben het wat onduidelijke systeem van stilistische regels, zoals de verschillen in schrijf- en spreektaal.

Er is een ‘bon ton’ waarin sommige dingen op een speciale manier moeten worden gezegd en waartoe andere onderwerpen in het geheel niet behoren. Toonaangevende auteurs op hun vakgebied kennen en maken deze goede toon en worden zo tot de exclusieve voorbeelden waaraan we ons zullen gaan spiegelen. Wie zich aan deze regels houdt als hij over zijn werk schrijft, voorkomt daarmee een hoop onduidelijkheden en maakt het zichzelf en zijn lezer gemakkelijk zich te concentreren op de werkelijke bedoeling van de gebruikte formules. Wie afwijkt van de gebruikelijke regels, vestigt onnodig de aandacht op de formulering en leidt de aandacht af van de mededeling of bedoeling. Wie dat doet, moet daar wel zeer grondige redenen voor hebben en dient vooraf ook de lezer daarvan op de hoogte te stellen. (Tenzij men zich natuurlijk uitsluitend tot zichzelf richt.) Naarmate een formulering helderder en eenvoudiger is, des te makkelijker is te begrijpen wat een auteur bedoelt.

Het lijkt er in de praktijk echter op dat zeer veel auteurs geen belang hechten aan een duidelijke formulering van hun boodschap. Nog sterker: sommige auteurs schijnen er zelfs wèl belang bij te hebben een onduidelijke tekst te leveren. De scherpzinnige K.L. Poll heeft in zijn essaybundel De beklemde elite (Amsterdam 1972) al gewezen op het bestaan van een zekere distinctiedrift, waaraan ieder mens zijn gevoel van eigenwaarde ontleent. Ook het taalgebruik leent zich daar uitstekend voor, zoals blijkt uit Polls opmerking:

‘Ik beweer niet, dat de ondemocratische distinctiedrift - die zich uiten kan in afwijkende spelling, geaffecteerde uitspraak, kunstsnobisme, sociologenjargon, stamboomcalligrafie, zegelring, tuinkoken, opvallende kleding, nationalisme of Maocultus - alleen maar verkeerd is. Aan de bevrediging van die drift ontlenen alle mensen, van zeer arm tot zeer rijk, hun gevoel van eigenwaarde. Waar het om gaat is het vinden van een evenwicht - en bij een evenwicht horen conflicten, dat weet ik ook wel - tussen aristocratische distinctiedrift en

[p. 11]

[p. 12]

democratisch solidariteitsgevoel, tussen uniciteit en machine, tussen kunst en wetenschap, tussen begaafdheid (ontwikkeld tot bekwaamheid) en gelijkwaardigheid. Zij relativeren elkaar.’

Voor deze schrijvers, van wie ik om discriminatie te voorkomen geen beroepsaanduiding zal geven, zijn er in het Nederlands nog maar weinig hulpmiddelen bij de hand. Er zijn wèl spellingsvoorschriften en woordenboeken, grammatica's en stilistische handleidingen voor mensen die hun taal goed willen gebruiken. Maar voor politici, doctorandussen, technocraten en andere ambtenaren die beroepshalve onheldere stukken produceren om hun (gebrek aan?) ideeën te verhullen, bestaan er eigenlijk geen goede richtlijnen. Het duidelijkst is het bestaan van een dergelijke taal onder woorden gebracht door H.J. Hofland in Tegels Lichten (Amsterdam 1972). Hij wijst onder andere op het bestaan van

‘een bijzonder idioom dat in het dagelijkse openbare leven ontstond, voorspoedig groeide en tot de taal werd waarin een heel korps van officieren en onderofficieren van de welvaartsstaat zich verstaanbaar probeerde te maken. De eufemistentaal.
Een korte reconstructie van de wordingsgeschiedenis maakt dat daaraan een logica werd toegeschreven die er oorspronkelijk niet geweest zal zijn. Daarmee rekening houdend nemen we aan dat het ontstaan van de eufemistentaal met goede bedoelingen gepaard is gegaan’.

Met enkele voorbeelden demonstreert Hofland vervolgens treffend het nut voor de gebruiker van deze eufemistentaal.

‘Met behulp van de eufemistentaal kan ieder sociaal, lichamelijk of geestelijk gebrek in een betrekkelijk passabel kwaaltje worden omgezet. De krankzinnige wordt geestelijk gestoord, de misdadiger een delinquent, het gesticht een tehuis en een miljonair beter gesitueerd’.

Komt een medewerker van laatstgenoemde onverhoopt in een

[p. 13]

reorganisatie terecht, dan wordt zijn functie overbodig en krijgt hij overbruggingsgeld. Geen vuiltje aan de lucht. ‘Door ontspanning op de arbeidsmarkt wordt de arbeidsreserve groter’, heet het in de eufemistentaal. De woorden werkgever en werknemer zijn, in aanmerking genomen de oorspronkelijke betekenis van geven en nemen, volstrekt zwendel. Inspraak is een woord dat speciaal voor dit instrumentarium gemaakt lijkt te zijn. Uit de manier waarop economische en sommige vooral zeer directe politieke verhoudingen beschreven worden valt een volledig woordenboek van de eufemistentaal vast te stellen. Een handleiding voor ‘de aanvaardbare wijze van uitdrukken’ die ook een spraakkunst moet omvatten, of tenminste een aantal regels voor de zinsbouw: een eufemistiek die aangeeft hoe met bij- en tussenzinnen een explosief probleempje ingesneeuwd kan worden zodat er uitsluitend nog wat mollige contouren overblijven. De eufemistentaal heeft twee effecten.
Ten eerste worden conflicten erdoor verdoezeld; belangen kunnen minder scherp worden waargenomen en verliezen alleen al daardoor een noodzakelijk deel van hun motorische functie. Standpunten worden verzwakt door verbale vervaging.
Ten tweede verleent de eufemistentaal zijn geoefende gebruikers de afstand van het gezag. Niet iedereen kan even vlug via een verbale ingreep de essentie van een zaak in zijn tegendeel doen verkeren. Het is zoals vroeger met het Latijn: degene die het beheerst is automatisch in een sterkere positie, en voor het moeilijke woord door de verbluft luisterende onderdanen helemaal begrepen is, heeft de spreker zijn daad er al bijgevoegd.

Jarenlange ervaring in het kritisch doornemen van teksten en het gevraagd en ongevraagd corrigeren daarvan, hebben mij tot het inzicht gebracht dat er systeem zit in de chaos.

Het is mijn bedoeling in dit boekje iets van dit systeem onder woorden te brengen. Wellicht kan deze kleine grammatica van nut zijn voor ervaren rapporteurs en aankomende taalvervuilers.