Bijdragen aan het Soerabaiasch Handelsblad (juni 1926-juni 1940)

Twee baanbrekers

Twee regisseurs zijn overleden, wier namen vrijwel vergeten waren, maar wier werk van onschatbare waarde is voor de ontwikkeling der cinematografie.

Parijs, 26 Januari [1938]

Met een tusschenruimte van slechts enkele uren stierven twee mannen van wie gezegd kan worden dat zij de voornaamste plaats bekleedden onder de vijf of zes regisseurs die op het einde der negentiende eeuw en in de eerste jaren der twintigste het meest hebben bijgedragen aan de wonderbaarlijkste en radicaalste decor-verandering welke het menschelijk leven in den loop der tijden ondergaan heeft.

Georges Méliès

De een heette Georges Méliès, een grijsaard van achter in de zeventig, de ander Emile Cohl, een klein oudje van voor in de tachtig. Hun namen staan niet in de groote encyclopaedieën. Het is mogelijk dat hun dood een resonans verwekt die voor kort of lang de impressie geeft dat wij ze goed gekend hebben en niet licht zullen vergeten. Maar in Frankrijk was hun herinnering reeds zoodanig uitgewischt dat Georges Méliès geen honderd hoorders vond toen hij in October op de Expositie, uitgenoodigd door jonge vrienden die zijn beteekenis begrepen, een lezing hield over de periode van zijn roem, die geen veertig jaren achter ons ligt, de periode waarin hij, even weinig bewust van de gevolgen als de Aladin die voor de eerste maal den geest der Lamp opriep, het tooneel veranderde dat ons voortaan zou omringen.

Het was te eenvoudig wat Méliès gedaan had, te eenvoudig om hem duurzaam in eere te houden waardig te beloonen. Even simpel als de ontdekking van het rad of van den kruiwagen. Zijn uitvinding behoorde tot de soort waarvan men zich nauwelijks kan voorstellen dat zij een afzonderlijke persoonlijkheid vereischte, voorzien van een speciaal vernuft, toegerust met ongewone vermogens van combinatie en verbeelding. Toch zijn er gansche continenten en uitgebreide landstreken welker inwoners het rad nimmer ontdekt hebben, wat bewijst dat ook elders het idee van een rad had kunnen ontsnappen aan den gedachtenloop, de gedachtenwendingen der menschelijke hersens. En dat men tot zulke redeneeringen zijn toevlucht moet nemen om de verschijning van Georges Méliès in haar eigenlijke wezen te beseffen, toont in ieder geval aan dat wij nooit met zekerheid zullen weten in hoeverre hij onmisbaar was of in hoeverre vervangbaar door onverschillig wie.

Hij was de eerste der eindelooze reeks van hen aan wie de Amerikanen later den titel en het ambt gaven van ‘producer’. Méliès had den bioscoop niet uitgevonden. Doch hij was de allereerste die zag op welk gebied, in welke banen de splinternieuwe uitvinding zich kon bewegen, en ontwikkelen. Hij was de schepper der bioscopische fantasie, der bioscopische atmosfeer, der bioscopische kunst die ons vandaag de gewoonste zaak lijkt ter wereld.

Hoe de vonk ontsprong in dit hoofd is pas verteld in de vorig jaar gepubliceerde Histoire du Cinéma van Maurice Bardêche en Robert Brasillach. Het gebeurde in 1895 en Méliès was directeur van het Théâtre Robert Houdin, genaamd naar den beroemden goochelaar die een kanarie deed vliegen uit den loop van een geweer dat hij afschoot. Een toestel dat den naam zou krijgen van Cinéma en Bioscoop was juist uitgevonden door Auguste Lumière. Het eerste zaaltje waarin de ontdekking geëxploiteerd zou worden was de ‘Salon Indien’ van het Grand Café op den Boulevard des Capucines No. 14. Doch zoo ver gingen nog niet de bedoelingen en aspiraties van Lumière, die zijn ontdekking uitsluitend beschouwde van den wetenschappelijken kant. Hij vergenoegde zich met demonstraties voor genoodigden. Onder de belangstellenden echter die den film bijwoonden der ‘Aankomst van een trein in het station van Vincennes’ bevond zich Georges Méliès. Temidden der voorstelling stoof hij af op Auguste Lumière en sloeg hem voor om zijn uitvinding op staanden voet te koopen. Hij bood hem tien duizend, twintig duizend, vijftig duizend francs. Hij zou hem een fortuin aangeboden hebben, zijn huis, zijn familie. Maar Lumière was onverbiddelijk. ‘Jonge man, zei hij, mijn uitvinding is niet te koop; wees mij daarvoor dankbaar want voor u zou het de ruïne zijn. Zij kan eenigen tijd geëxploiteerd worden als wetenschappelijke curiositeit. Daarbuiten echter heeft zij niet de geringste commercieele toekomst.’

Lumière was een chemist, een fotograaf. Hij was een genie. Maar hij was geen ‘producer’. Méliès keek verder dan de ontdekker zelf en hij was de eenige onder Lumière's toeschouwers wiens blik reikte tot in een toekomst, welke de uitvinder loochende. Hoe lang zou de bioscoop ‘curiositeit’ gebleven zijn zonder het ingrijpen van iemand die met tooveren vertrouwd was? Of hoelang fotografie van de realiteit, gelijk de eerste films van Lumière, opnamen zonder medewerking van een dichter, een schepper, een verzinner, een verteller, een kunstenaar?

De eerste films

Gelukkig stoorde Méliès zich niet aan Lumière's waarschuwing. De ontdekking had hem in een wonderland geleid waaruit niets hem bevrijden kon. Hij liet alles in den steek en volgde blindelings de nieuwe Muze. Achtereenvolgens componeerde hij den Wandelenden Jood, de Avonturen van den gehallucineerden Baron von Münchhausen, de Reis naar de Maan, Twintig duizend mijlen onder de Zee de Lotgevallen van een geleerde die naar de Pool vliegt, de Snakerijen van den Duivel, waarin hij zelf de hoofdrol vervulde, en een menigte andere feërieën, sprookjes, fantasieën, visioenen, beurtelings spelend tusschen de sterren en de ringen van Saturnus, dan weer in het kabinet van een astroloog, onder het water, onder de aarde of in de lucht. Met één slag stampte hij uit den grond al de mogelijkheden eener techniek, waaraan zijn voortzetters niets meer zouden toevoegen dan de klank en perfectionneeringen der mechaniek.

Zijn eerste klanten bestonden uit kermisreizigers. In 1914 was hij aan 't hoofd van de vennootschap De Star Film. Toen bewaarheidde zich de voorspelling van Auguste Lumière. Méliès werd geruïneerd. Niet evenwel door den bioscoop maar door den oorlog, waarin de Franschman andere zorgen had dan het monteeren van films, en zijn rang moest afstaan aan Amerika. Nooit meer zou men van Méliès gehoord hebben als een zijner vroegere kennissen hem niet bij toeval in 1928 ontmoet had, sigaretten en snoepgoed verkoopend in een kraampje. Een gala-vertooning zijner rolprenten kon hem niet meer uit die decadentie opheffen. Zijn tijd was voorbij. Hij mocht zich fortuinlijk achten een onderdak te vinden en te sterven in een tehuis voor hulpbehoevende film-acteurs dat hij zelf gesticht had.

‘Fantasmagorie’

Het verging zijn vriend Emile Cohl met wien hij dikwijls had samengewerkt niet veel beter. Was Méliès de eerste die de scènische mogelijkheden bevroed had van de bioscoop, Cohl raadde het eerst welke partij de nieuwe uitvinding kon trekken van de teekenpen. Hij was een spruit van Montmartre, leerling van den karikaturist André Gill, en publiceerde humoristische charges van zijn tijdgenooten onder het pseudoniem Toc. Hij zou Toc gebleven zijn zonder een inval, welke den Cinéma, in vollen wasdom, verrijkte met een tweede onuitputtelijk arbeidsveld. Cohl rijde twee duizend burleske teekeningen aaneen tot een film van zes-en-twintig meter en noemde haar Fantasmagorie.

Van dit debuut in 1908, dat onmiddellijk succes verwierf en werd voortgezet in een serie charmante, kluchtige clownerijen, dateeren alle Silly Symphonies van Mickey Mouse en aanverwante typen, die sinds vijftien jaren de witte schermen opvroolijken met hun dwaze en dartele rhythmen. In zijn eerste Fantasmagorie leverde Cohl alle elementen eener nieuwe techniek, welke slechts de bekroning miste der muziek om geprezen te worden als volmaakt. Of hij zijn trouvaille even schitterend zou hebben kunnen organiseeren, rationaliseeren tot een industrie, gelijk Walt Disney en anderen, is een vraag welke het lot hem verhinderde te beantwoorden. Want ook hier trok de oorlog zijn harde eindstreep. Terwijl Emile Cohl al zijn medewerkers zag vertrekken naar de loopgraven en zijn atelier moest opdoeken, organiseerden zich de Amerikanen ook op dit terrein tot een bedrijf waartegen bij het einde der vijandelijkheden elke concurrentie was uitgesloten. Cohl die zijn ouden dag voelde naderen probeerde het trouwens niet. Hij kwijnde langzaam weg in armoede, niet vergeten maar verlaten, verdoold in een meedoogenlooze wereld, en dat men hem twee jaar geleden, in tegenwoordigheid van Walt Disney, decoreerde met het Legioen van Eer, vrijwaarde hem niet voor een zieligen dood in een oud-mannenhuis. In de week van hun overlijden gaf een Parijsche bioscoop nog een benefice-voorstelling ten bate van Méliès en Cohl. Van de opbrengst kon men hun modeste begrafenis bekostigen.

Over het zonderlinge uiteinde dezer twee merkwaardige en onafscheidelijke figuren zou menige min of meer filosofische beschouwing gehouden kunnen worden. O.a. deze: dat er nog niets veranderd is in het antieke lot dat degenen schijnt te wachten die het mirakel verrichten van een nieuwe verlichting te brengen in het leven hunner soortgenooten, op een planeet welke sinds menschenheugenis een ballingschap genoemd is en een dal van tranen.

[verschenen: 18 februari 1938]