Spiegel historiael. Vijfde partie. Deel 1

Vanden hertoge van Oestrike ende vanden marcgrave van Brandenborch. vi.⁺

Int ander jaer van coninc Ridsarde,³⁵⁷
Daer ic hier vor af openbarde.

+ Cap. 6, opschrift. Vanden hertoge van Oestrike: Ottokar (Przemislas) II, markgraaf van Moravië (1247), hertog van Oostenrijk en Stiermarken (1252) en koning van Bohemen (1255), gestorven in 1278. - vanden marcgrave ran Brandenborch: Otto III (zoon van Albrecht II), die samen met zijn broeder Jan I regeerde van 1220 tot 1258, in welk jaar ze het door hen zeer uitgebreide markgraafschap verdeelden. Otto III werd de stichter van de jongere linie te Salzwedel; hij stierf in 1267.

357 Int ander jaer van coninc Ridsarde, dus in 1258: zie de aanteekening bij vs. 19.

[p. 266]

 

So began .i. orloge groet.

360

Daer om vergaderde menich genoet

 

Tusscen den mercgrave des gelijc⁺

 

Ende den hertoge van Oestrijc;

 

Ende dit quam toe om .i. spel.

 

Dat daer vormaels onderlinge gevel.

365

Daer was .i. spel beroepen voren

 

Daer si .ij. toe waren gecoren.⁺

 

Deen was des hertogen sone,

 

Een stout jongelinc ende .i. cone;

 

Ende dander was van Brandenborch

370

Des margraven sone, d[i]e sonder sorch

 

Des speels hem onderwinden sal⁺

 

Ende coenlike setten al vor al

 

Daer hem onrecht an soude gescien:

 

Ane hem was geen achterzien.

375

Dus waren dese .ij. principale

 

Van .i. jostierspele sonder hale⁺

 

Gemaect, ende datsi oec gereden

 

Dat spel souden onder hem bevreden.

 

Dit spel was gecreyeert tien tiden.

380

Daer quam toe uut elker siden

 

Baetseleren, die riden wouden⁺

 

Ende haer geval proeven souden.

+ (5)

+ (10)

+ (15)

+ (20)

+ (25)

[p. 267]

 

Doen vergadert was dit spel,

 

Ward daer dat riden fel

385

In beden siden, ende stare.

 

Daer reet selc andren in dat pare⁺

 

Dat hi tumelde vanden parde,

 

Ende alse een bloc viel hi opt arde

 

Daer na geviel daer na hem .ij.

390

Die daer ridende quamen op een,

 

Dat si beide snoffelden neder;⁺

 

Ende si sprongen beide op weder,

 

Ende liepen te gader metten siden

 

Vreselike, sonder enich vermiden,

395

So dat si bede ter neder vielen.

 

Hierenbinnen so gevielen⁺

 

Andere joeste in andren pleinen,

 

So dattie heren die civiteinen

 

Niet wel en conden tspel bevreden.

400

Daer was .i. deel gestreden

 

Vanden genen die reden daer.⁺

 

Dese, die dus quamen soe naer,

 

⁺ Die metten siden hem ondersaten,

 

Quam[en] echt vort met haren saten

+ (30)

+ (35)

+ (40)

+ (45)

+ bl. 17 c.

[p. 268]

405

Die si te broken hadden te voren;

 

Si hadden die trinsone vercoren⁺

 

Daer si op deerde lagen ontwee.

 

Dus quamense vort, min no mee,

 

Alse of si vechten souden daer

410

Enen camp. Om dit, vor waer,

 

Quam dat volc getogen toe⁺

 

Van beden siden, ende alsoe

 

Wordense striden daer gemene

 

Om dese .ij., grote ende clene.

415

Dene partie scarde hare

 

Jegen die ander openbare,⁺

 

Ende ward ginder also .i. strijt,

 

Daer in waren ter selver tijt

 

Wel si .xx. gewont sere.

420

Des hertogen sone oec, die here

 

Vander ere partie, ward gewont.⁺

 

Daer na die strijt niet lange stont,

+ (50)

+ (55)

+ (60)

+ (65)

[p. 269]

 

Hine was op genomen daer.

 

Dese wonde teech men openbaer

425

Des marcgraven sone, dat hise gaf,

 

Dier wel littel micte af.⁺

 

Ende om dese sake, alse van desen.

 

Doen shertogen sone was genesen,

 

Willen emmer dit varen wreken,

430

Ende sijn vader, diet wilde breken,

 

Ende wilder af oec gene soene.⁺

 

Nochtan was hi hem vore tgone

 

Dicke geboden; mer hine woude.

 

Hi wildet becorten harde boude

435

Metten swerde ende so begomen.

 

Aldus [es] dese strijt toe comen.⁺

 

Daer ic u nu af secgen sal,

 

Bede tgeval ende tongeval.

+ (70)

+ (75)

+ (80)

361 mercgrave: merc- in het hs. voluit. 370 margraven: mar- in het hs. voluit. 372 vor: in het hs. afgekort, zooals meermalen, tot v̓ (vandaar Lelong's verkeerde lezing ver). De lezing van het hs. is reeds hersteld in de aanhaling bij Verdam, Middelnederl. Woordenb. 1, 322. 376 jostierspele hs.: iostier spele 377 gereden: de -r- is in het hs. zeer ineengedrongen, zoodat ze haast een t gelijkt, wat in het hs. meer voorkomt. 381 Baetseleren in het hs. voluit.

384 daer in het hs. voluit. 385-386 stare: parc in het hs. voluit. 396 Hierenbinnen hs.: Hieren binnen 400 .i. deel Verdam heeft in het Tijdschr. voor Nederl. Taal- en Letterk. 10, 264 vlg. voorgesteld te lezen * .i. deel sere wat ongetwijfeld een uitnemenden zin oplevert; maar daarom is de invoeging van sere nog niet noodzakelijk. 402 quamen Afgaande op de wijze waarop Verdam t.a.p. en in het Middelnederl. Woordenb. 5, 412 dit vers citeert, zou men geneigd zijn te meenen dat het hs. heeft * quam zooals bij Lelong staat. Dat is echter niet het geval: quam is een fout van Lelong. - naer in het hs. voluit. 403 Die Verdam heeft voorgesteld te lezen * Dat si (zie het Tijdschr. voor Nederl. Taal- en Letterk. 10, 265), en dát is het zeker ook wat men op deze plaats in een logisch uitgedrukten gedachtengang zou verwachten. Zooveel zorg heeft Velthem aan zijn werk echter niet besteed; daarom blijve Die onveranderd. Men kan trouwens het voorgaande vers eenigszins daar naar lezen. - ondersaten hs.: onder saten Zie verder de noot bij het volgende vers. 404 Quam[en] hs.: Quā het meervoud is echter onmisbaar. De verbetering is reeds aangebracht door Verdam t.a.p. - haren: har- in het hs. voluit. - saten Van dit woord is nog geen behoorlijke verklaring gegeven. Er is ongetwijfeld sprake van de speren, de lansen der beide kampvechters; een woord sate met die beteekenis schijnt niet te bestaan, is althans niet bekend. Vandaar dat Verdam heeft voorgesteld te lezen * scachten, het gewone woord voor: speer; waarbij het echter noodig werd ook het rijmwoord ondersaten te veranderen, waartoe Verdam meende te eer te mogen overgaan, daar een werkwoord ‘hem ondersitten’ op geen andere plaats dan deze schijnt voor te komen. Hij veranderde derhalve ondersaten in * ondervachten (zie het Tijdschr. voor Nederl. Taal- en Letterk. 10, 265). Hoe vernuftig en aanlokkelijk de emendatie ook zij, toch geeft zulks nog geen vrijheid ze over te nemen, te minder, daar de aldus op rekening van den kopiïst geschoven fouten uit een palaeographisch oogpunt allesbehalve voor de hand liggen. Dat ‘hem ondersitten’ alleen op déze plaats voorkomt, bewijst immers verder niets en het woord heeft in en aan zich zelf niets onmogelijks. Het behoort dus tot nader order geëerbiedigd te blijven. Dit schijnt Verdam ook gevoeld te hebben bij het bewerken van het woord ‘Ondersitten’ voor 't Middelnederl. Woordenb. (5, 412), waar hij voorstelt, mocht men een werkwoord ‘hem ondersitten’ willen aannemen, voor saten te lezen * laten ‘metalen stang, ijzeren gedeelte van de lans’. Dit zou alweer een uitstekende emendatie zijn, indien die beteekenis voor mnl. ‘latte’ bewezen ware. Nu is dit niet alleen niet het geval, maar het is zelfs onwaarschijnlijk dat zulks het geval zou geweest zijn: een lat is en was steeds plat, niet rond. Waarbij nog komt, dat er geen voldoende zekerheid is, dat een lat van ijzer kon zijn. Verdam citeert wel uit Kiliaan: ‘latte van den staelen boghe’ en ‘latte van de schoude’, maar alleen deze laatste was van ijzer. De ‘lat’ van den voetboog was van hout. Om al deze redenen schijnt het voorzichtig, aan den tekst van het hs. vooralsnog niet te tornen.

410 waer in het hs. voluit. 412 beden hs.: beten 415 scarde hare in het hs. voluit. 419 Wel si hs.: Welsi - sere in het hs. voluit.

423-424 daer: openbaer in het hs. voluit. 425 marcgraven: marc- in het hs. voluit. 428 shertogen: her- in het hs. voluit. 430 Te tezen: * Hi ende sijn vader enz.? 432 was hi Na 't voorgaande vers zou men verwachten * was si maar naast het vrouwlijk soene komt ook een manlijk soen voor. 433 mer in het hs. voluit. 435 swerde hs.: swerdē Immers, metten swerde is een vaste uitdrukking, die trouwens bij Velthem meermalen voorkomt. De verbetering is reeds aangewezen door Verdam, Middelnederl. Woordenb. 1, 815. 441 marcgrave in het hs. voluit.