|
| |
| |
| |
1 Gastarbeider
Monsternimmer wie ik en mei nocht.
It monsternimmen hold yn dat jo jûns en moarnsier by de boeren lâns gongen en fan elk miel molke dat de boer, de feint en eventueel de faam (mar boerefammen waarden doe al krap) der mei brede speten útlutsen in leppeltsjefol yn in fleske dienen, op it etiketsje it nûmer en de namme fan de ko skreauwen en dat yn it fersegele bakje opburgen.
Soks yn opdracht fan de koöperative suvelfabryk De Volharding yn Olterterp. It gong derom de produksje fan in ko fêst te stellen en noch mear om it fet. Foaral om it fet, soe 'k sizze. In ko mei fjouwer persint fet wie in bêsten-ien, stiet my by.
Ik krige foar fiif lopen wyks achttjin gûne en dat wie yn 1950 in moaie bûssint. En sa't ik sei it wie wol moai wurk. Simmerdeis moarns fjouwer oere yn 'e jister, yn 'e winter in pear oeren letter yn it smoute bûthús. Soms by de petroalje-lampe, want net rûnom hienen se elektrys. En wêr't se it al hienen, wienen se der sunich mei. By it lytste pitsje moast ik de prestaasjes fan de kij yn it bybehearrende boekje skriuwe. En dan it nije ljocht wer útdwaan, want melke koe wol yn 't tjuster. It rûkte yn dy platte bûthuzen, de rook fan lije kowestront en koweswit, de damp hong yn drippen oan de balken. Ik hie der ien boer by dêr kaam moarns op healwei it bûthús de feint út it bedstee. Hy stapte yn it breiden ûnderguod oer de planke, naam in swolch kâld drinken út 'e pomp neist it bedstee, strûpte yn 'e broek en it boesgroen en wie der klear foar. It wie in âlderwetse boer en hy hie in âlderwetse feint. De measte feinten woenen doe net mear tusken de kij sliepe.
| |
| |
Ik hie der ek in boer by (jo hienen as monstemimmer in fêste rûnte, jo koenen op 't lêst de eigenaardichheden) dêr mocht ik yn it bûthús net fluitsje, dan joegen de kij minder, tocht er. En syn dochter mocht bûten it bûthús likemin fluitsje. Froulju dy't fluiten fersochten de duvel, sei er.
Der wienen boeren by mei streken. As de monsternimmer kaam molken se jûns in heal oere earder en moarns ferslepten se har. Dan hienen se in flutsje molke mear yn 'e amer, dat skeelde yn de produksjelisten. Sokken lieten my moarns yn 'e kjeld foar de tichte bûthúsdoar stean.
By guon boeren moasten jo moarns nei 't melken mei brochje-ite, dat wienen de bêsten. Ienris yn de trije wike hie 'k yn ien loop twa lytse boeren, de iene mei fjouwer kij, de oare mei seis. Dan wie 'k yn twa oeren út en thús, want de boer mei de fjouwer kij sette de mielen yn fjouwer amers foar my klear. Soks mocht eins net, jo moasten der as monsternimmer by wêze as de boer de kij molk, mar by dy man wie 't fertroud. By de oare krige ik nei ôfrin in pantsje thee en in spekbrogge. Ik sette de earste kear de tosken yn dy spekbrogge. ‘Ho,’ sei de lytsboer, ‘do hast net bidden en do bist oars wol fan ús kant.’ Dêr hied er gelyk oan, mar by ús thús wienen wy doe al sa frijsinnich dat wy sa'n flaubyt as in spekbrogge sa mar ta ús nommen. Lykwols moasten de hannen gear en dat hie 'k der wol foar oer.
It wie eins in slim nearzige tiid, dy jierren fyftich. De âlderein pakte noch mei de grutte oarloch om, in part fan de nije generaasje hie der twa of trije jier Indië opsitten en hie oars gjin praat as oer dy oarloch. En dêr sieten wy, de jeugd fan doe, tusken. Wy hienen gjin ferlet fan neipraat, wy woenen wolris wat belibje. Wat wy belibje woenen, wisten wysels net, mar it wie neat revolutionairs. In bytsje frijheid, dat wie al heul wat. Mar as jo by it brûken fan dy frijheid ek mar even bûten de stringen stapten, gyngen rûnom moanjende
| |
| |
fingers omheuch. It wie in ferrekt paternalistise tiid.
En jo moasten wat wurde. Allemachtich, wat ha 'k dat faak hearre moatten: do moatst dochs wat wurde. As it ús heit net wie dan wie it wol in omke of in brave buorman dy't net ferneare koe dat ik samar fjirtjin dagen om 'e stûken stapte en myn bûsjild fertsjinne mei kninestreupen. Ik krige der skuldgefoelens fan, op 't lêst begûn ik sels te leauwen dat ik wat wurde moast. Mar wat moast ik dan wurde? Mei lijen it Meerder Uitgebreid Lager Onderwijs dienmakke, mei op it einexamen frijstellings foar alle fakken dêr't je miskien noch wat mei koenen. It bestean fan ‘kantoorbediende’ wie dan jo foarlân. Ik sollisitearde ta, mar gelokkich wie der almeast ‘in de vacature voorzien’.
Dat ik woe mar emigreare. Elkenien gyng doe nei Canada of de Feriene Steaten, dat like my neat. Ik skreau nei Brazilië, in goed ein fuort en ik hie yn de Ljouwerter Krante lêzen dat dêr in Nederlânse kolony wie. Mar se ha my noait berjocht werom dien.
Yn 'e jister by in boer yn Aldbeets siet op in jûn in nije feint ûnder de kij. It wie in Jochem van der Veen. Hy sei: ‘Ik leau dat ik fan 't hjerst mar wer nei Frankryk ta gean, ik kin hjir net mear wenne. Earst mar wer yn 'e biten en dan fan 't winter yn 'e stâl.’
Ik woe wol mei en dat koe om dy Jochem wol. Mar ik moast eins al melke kinne. Hollânse melkers, ‘vachers’ sei Jochem, wie yn Frankryk grut ferlet fan. It melken moast ik noch even leare en dat koe by in boer op it Súd ûnder Drachten dêr't ik kaam te monsternimmen. Ik molk op 't lêst al fiif kij, de lichtsten, mar it gong my linich ôf, sei de boer.
Oar boerewurk hie 'k al in simmerskoft mei pield. Haaie fansels, dongride en sels in kear dolle yn in gleone golle doe't it hea begûn te broeien. Fierders hie 'k yn 'e neisimmer fan '49 yn oannommen wurk stien: jirpeldolle en -sykje
| |
| |
foar fjirtich sinten de roede, dat is sechtjin kante meter. Oan de eask ‘alle boerenwerk verstaande’, lykas doe om âlde maaie hinne noch yn de personielsadvertinsjes frege waard, koe 'k fansels net foldwaan, mar Jochem sei dat it yn Frankryk sa nau net hipte.
‘Soest dat no wol dwaan?’ frege ús heit doe't ik him oansei dat ik mar ris nei Frankryk ta woe. Mar hy lei der net iens safolle tsjinyn en dat foel my ta. Iennichste jonge, ek noch de jongste, heit en mem sille der oeryn sitten ha.
Yn septimber of dêromtrint wie ik klear foar it Frânse aventuer. Mar Jochem woe ynienen net mear, hy hie leau ik ferkearing krigen. De Sweachster maten dy't earst allegear like enthousiast wienen, gongen der by einbeslút ek foar omlizzen. Ik rekke allinne fuort, mei yn 'e bûse it adres fan Jochem syn Frânse boer en dêrby in pear oanwizings hoe't ik der komme moast.
Reizgjen om utens wie yn dy jierren gjin wizânsje. Foar ús wie de wrâld beheind ta wat men op 'e fyts en mei de bus benei komme koe. Myn wrâld wie noch lytser, ik hie noch noait yn in trein sitten. Dat op It Feen wie 't al wennen en stie 'k op it ferkearde perron. Der wienen oars mar twa mooglikheden, nei Ljouwert ta of nei it westen. Op it sintraal stasjon yn Amsterdam waard it noch minder, mar ik bedarre úteinlik dochs yn de nachttrein nei Parys. In inkelde reis tredde klasse koste goed tweintich gûne, in grou stik jild. De trein gong fuort om acht oere de jûns en as alles goed gong, moast er de oare moarns om fjouwer oere yn Parys wêze. It wie in stoomtrein. Ne pas ligne aux dehors. Mar op de stasjons dêr't er hold, die 'k it rút fansels al iepen en dan sloech de fette koalendamp jo yn 't gesicht.
Op Gare du Nord yn Parys rekke ik der heulendal mei oan. En ik koe der yn 'e métro net útkomme hoe't it systeem wurke en reizge ûnder de heale stêd troch ear't ik op it stasjon Denfert-Rochereau of sokssawat kaam. Dêr moast ik yn
| |
| |
'e bus nei Limours. Om it middeisskoft hinne stie ik foar de iepen poarte fan Ferme le Pivot yn it doarpke Forges les Bains, in kilometer as tweintich westlik fan Parys.
Se sieten krekt oan it miel, altiten wol in man en frou as tolve. Oan it haad fan de tafel Jules en Julia de Smet, Flaamser kin it net, dy't patron en madame neamd waarden. De oaren wie in rju ferskaat oan minsken: in Spaanse deserteur dy't foar it gemak Pedro hjitte, in Dútse âld-SS-er Otto, in Switserse melker dy't sei dat er lânbou-ingenieur wie, de Frânse hynstefeinten François en Ernest, fierders losse oanrinders fan wa't ik de nammen net mear wit omdat se nei in wike al wer fuort wienen. En al dat folk wie wat mei, krige ik letter wol foar it ferstân.
Ik moast mar gau oanskikke, sei madame. Grutte stokbôlen holden se tsjin it boarst, se snijden der timpen ôf en dy dienen se yn it sop en neitiid, doe't der lapen fleis op 'e tafel kamen, skuorden se mei de tosken om bar stikken fan it fleis en fan dy timpe bôle. Se wienen al oer de helte, dat ik moast ynhelje. Ik krige sop mei gleie stikken jirpel, rauwe hynstegehakt mei knofloak en sipels en doe sa'n lape skiepfleis. It smakke my net, letter fûn 'k it lekker, ek de camembert, echte camembert dy't smakket lykas in âlderwets bûthús rûkt.
Ik soe nei 't iten even om my hinne sjen, mar de patron sei: ‘Kinst in knyn slachtsje?’ En hy smiet my twa wylde knyntsjes ta, dy hied er moarns ûnder it wurk op it lân sketten. Ik koe in knyn slachtsje, yn en fuort nei de oarloch fertsjinnen Jeep Bergsma en ik ús bûsjild mei it streupen fan kninen yn de Sweachster bosken.
Doe't ik der linich mei ôfweefde, mocht Jules my lije en dat is sa bleaun. Trije wike letter hie 'k al in âld hoannegewear en gongen wy op sneintemoarn tegearre te jeien. Earst de bou en greide oer nei de rivier, mar dêr wie net folle wyld en dan omheuch de bosk yn. Yn 'e bosk mochten wy eins allinne mar kninen sjitte, it skealike wyld. De patron skeat lyk- | |
| |
wols alles wat er benei komme koe en ik dus ek. Ik kaam dêr yn it streupersparadys, alles wat thús ferbean wie, mocht hjir wol, wat sei, ik wie hjir in deugd.
Yn it earstoan koe 'k se mar min reitsje. Wy rûnen in meter as fyftich út inoar en hienen it hontsje tusken ús yn. As de hûn lucht krige, blafte er ien kear en dan koenen jo dus mei gauwens oerdwars in knyn ferwachtsje. Se rûnen hurd en je moasten by't meiswaaien in heale meter foar hâlde, oars gong de hagel derachter lâns.
Ik miste de iene nei de oare, de boer skold my de hûd fol. Hy begûn fan lulkens op de kninen te sjitten dy't ik miste en rekke my. It wienen almeast hagelkerrels dy't fan de beammen werom stuiten, mar it die glûpende sear. Se sieten yn myn rjochter stút en heup. De jûns pjukte ik tusken de neils fan de beide tommen seis kerrels hagel ûnder it fel wei, in pear koe 'k net by, dy sieten te djip. De boer tocht dat de lêste kerrels der wol útswolle soenen en dat barde letter ek.
Neitiid gong ik in protte allinne it fjild yn en ha 'k mysels it sjitten leard. De boer sei der neat fan en ik waard te dryst. By de beek yn 'e greide skeat ik in blauwe reiger en twa ljippen. Dat wie op himsels yn oarder, wy skeaten dy fûgels wol faker. Madame sea sop fan reigers en in brette ljip is o sa lekker, al sit der mar in bytsje fleis oan. Mar fan de dyk ôf wie 't te hearren en te sjen. Twa gendarmes setten de fyts yn 'e berm en kamen op my ta. Yn 'e bosk rekken se my kwyt, mar yn 'e neimiddei kamen se it hiem op. Ik hie de boer ferteld wat der west hie en hy wie der klear foar. Hy sei nonteju en stjoerde my nei it skûlplak yn 'e bou. It boulân lei oan de westkant fan de pleats tsjin de heuvels oan. Op 'e midden wie in boskje dêr't de grouwe balstiennen hinne sleept waarden dy't alle jierren by 't ploegjen omheuch kamen.
Ut dat skûlplak wei koenen je sjen wat der op it hiem fan de pleats geande wie. Ik seach de gendarmes yn har bûnte unifoarms en op har moaie sportfytskes troch de poarte riden.
| |
| |
In lyts oere letter kamen se wer foar 't ljocht, elk mei in baaltsje guod op de pakjedrager. De jûns yn 't skimer weage ik my op it hiem, it wie my te kâld yn dat skûlplak op it iepen fjild. ‘Witst wat my dit koste hat?’ frege de boer noartsk. ‘Fyftich pûn weet de man en elk ek noch in kilo farske bûter.’ Likegoed moast ik nachts yn it hea fan de skuorre sliepe. De boer wie der net wis fan dat de gendarmes har oan de ôfspraak hâlde soenen, hy hie 't as Flaming net stean op de Frânsen.
En ik foel tefolle op, sei de boer ek noch. De gendarmes hienen frege nei ‘cet cheval rouge’, dat reade hynder. Dat koe 'k net helpe, ik hie yn dy tiid in weeldrich bosk read hier. De kapper yn Beetstersweach hie der al in hekel oan omdat it sa ticht en stûf wie. Neitiid kamen der ek noch krollen en slaggen yn en wie 't heulendal net mear te hâlden. Read hier wie doe yn Fryslân net yn 'e moade, ik ha as bern te lijen hân ûnder dat reade hier. Mar doe't read hier de trend waard, gong it wer te bot.
Yn Frankryk fûnen se read altiten al moai en as der krollen en slaggen yn sieten wie 't noch slimmer. Froulju streaken my oer it hier en hellen my oan, it wienen lykwols altiten âlde en ûnkreaze froulju. Letter bin 'k gelokkich moai keal wurden, doe wie 'k fan dat gestreak ôf.
Om de krystdagen hinne dienen de boer en ik in moaie haal. It hontsje blafte al, mar naaide daliks jankend út. Ik hearde de boer oerstjoer roppen en seach in wylde baarch op my takommen. Ik wie ferbjustere en de baarch ek, dat dy gong daliks de oare kant út. De boer skeat en neitiid ik ek. Wy hienen allinne hagelpatroanen, dêr ha jo fuort net in baarch mei dea. It koste ús elk fjouwer skoaten en doe rûn de baarch noch. Mar wy rêden it op, dat wy kamen mei in wyld swyn thús. No ja, it wie eins in swyntsje, neffens de boer ûntsnapt út de wyldparken fan Rambouillet dêr't dy bisten
| |
| |
fokt waarden en dan loslitten om de djoere hearejagers fan Versailles te geriven. Dit barchje wie de ferkearde kant útrûn en by ús telâne kommen. En soks krekt mei de krystdagen, it wie feest. Der siet al ryklik leadhagel yn de cotelettes.
[Illustration_p12]
Op Ferme le Pivot fregen se net om papieren. Jo hienen in carte de travaille noadich, in soarte fan fergunning om yn Frankryk te arbeidzjen, en yn elk gefal in carte de séjour, in ferbliuwsfergunning. Neffens my hie allinne Gérard, de Switserse melker, in wurkfergunning. De Spaanse deserteur Pedro hie heulendal neat, net iens in paspoart en de âld-SS-er Otto likemin. Ik hie in paspoart, dat wie teminsten wat. Mar de patron druide my wol yn dat ik op skerp stean moast, foaral nei dat akkefytsje mei de gendarmes dy't my pakke soenen foar streuperij.
Jo mochten ek net siik wurde, dat fernaam ik yn de earste wiken al. Doe hie 'k der in minne dei tusken, it sil fan de feroaring fan lucht, fan it aparte iten of fan it ûngewoane wurk kommen wêze. Ik soe der moarns tagelyk mei de oaren ôf, mar dat koe net, ik foel om en spuide as in ielreager oer de flier. De oaren seinen dat ik de boel rakke moast, want it stonk fansels. De jûns kaam de patron te sjen. Doe hie 'k yn in heldere rite mei in âld baalsek en in amer wetter de flier skjin. Ik hie ek in flesse reade wyn dy't Pedro neist it ledikant stean hie, foar de helte opdronken, want ik tocht dat dy flut wyn my wol yn 'e sliep helpe soe. En ik woe sliepe. Mar dy heale mingel reade wyn kaam der fansels nei in kertier al wer út, dis kear yn 'e amer, dat hie 'k al leard. De patron seach yn 'e amer en sei dat er my de jûns op de nachttrein nei Amsterdam sette soe. Hy hie earder bloedspuiers hân en
| |
| |
dat hie him in soad jild koste. Madame kaam derby en fûn út dat it gjin bloed wie, mar reade wyn. Ik krige in dei útstel, jûns let brocht se my sels in board iten.
Wy slepten boppe de hynstestâl. Bûtenom wie in houten trep, boppe kamen jo earst yn in soarte fan portaaltsje dêr't wy de smoarge learzens en skuon stean lieten. Op 'e rjochterkant wie ien lytse keamer mei in eigen doar dêr't de Switserse vacher Gérard slepte. Hy hie yn syn keamer behalven in ledikant ek in tafel en in stoel. De oaren, en ik dus ek, slepten op de grutte souder dêr't allinne izeren ledikanten stienen, in stik as seis.
Yn it earstoan leinen wy der mei ús fiven, Pedro, Otto en de beide Frânsen François en Ernest. Pedro, de Spaanse deserteur, wie der gauris in nacht net. Hy hie oanhâld yn Forges les Bains. En hy hie der samar in jonge Pedro by. Hoe hast dat hân? frege de patron. Pedro wiisde nei syn gulp, want hy spriek gjin wurd Frâns, mar hy begreep alles. Ohne Wörter, sei Otto.
Dy Otto joech net folle drokte út. De patron neamde him ‘de SS-er’, mar hy gnyske der altiten by. Otto hie al yn it Dútse leger west en by gelegenheid woed er wol ris op 'e tekst gean oer in parachutistenaksje yn Noard-Italië dêr't de alliearden Mussolini gefangen holden. By dy aksje hienen se Mussolini befrijd en dat moat in sterk stik west ha. Der hat fansels oars ek noch wat mei him west, oars hied er net sûnder papieren op Ferme le Pivot taholden. Op in stuit wied er trouwens samar fuort, ik wit net mear om hokker reden. François skold him út foar ‘sale boche,’ sokssawat as smoarge mof.
Francois wie in hurdfytsfanaat. Alle jûnen nei it wurk stode er op syn racefyts de wrâld yn. Hy spriek my oan oer Wim van Est dy't krekt yn de Tour de France fan de bergen rûgele wie. Wim van Est tombe dix mètres, mar syn horloazje
| |
| |
rûn noch, stie yn Le Parisien Liberé yn de reklame fan de horloazjefabrikant Lips. Ik hie noch noait fan Wim van Est heard. Francois seach my nei dy bekentenis mei ôfgriis oan. Imbecile, sei er en neitiid hat er net wer nei my taald. Hy hat net sa lang mear op Ferme le Pivot west. Oerdei wied er mijen yn it wurk, sis mar stjonkende loai, jûns as er oan syn training begûn wied er net te hâlden. Dêr koe de patron net oer.
Ernest wie de oare hynstefeint en in bêsten-ien. Der wienen seis hynders op 'e pleats en ien Renaulttrekker. De patron ried op 'e trekker, mar der wie geregeldwei wat mei, it measte wurk moasten de hyns dwaan. Ernest koe der mei wurde, better as de boer, dat hy hie in bytsje gesach. Hy wie like âld as ik, mar fertsjinne trije kear safolle en hy hie alle sneinen frij en ik mar ien kear yn de fjouwer wike.
Saterdeitejûns ferskynde er as hear ferklaaid oan de iterstafel. Hy hie dan in suver nagelnij blau pak klean oan mei oerhimd en strik, hy rûn op spegeljende swarte lakskuon, syn hier lei yn fetlike slaggen en hy rûkte neffens de patron as madame de Pompadour. Foar it iten hied er al tiden boppe de kraan fan de hynstekrêbe op syn hannen stien te skrobjen. Wy hienen allegear smoargens yn de groeden fan de hannen en ûnder de neils, dat koe al min oars. Mar Ernest die it him oan tiid, sette se byneed in oere yn 'e weak en hy krige se fierhinne skjin.
Troch de wike hinge syn sneinske útris oan in knaapke ûnder in âld lekken boppe syn ledikant, mar by moai waar hied er it bûtendoar boppe de trep te wierjen. Want ús sliep-ferbliuw lei boppe de hynstestâl, hynstemige rûkt skerp en troch de skreven fan de flier kaam dy lucht by ús. As troch oare drokten de hynstestâl in dei net skjinmakke waard, dan heaze it jo jûns yn 'e hâls. It wende wol, it steurde de measten fan ús net. Mar Ernest wol, want dy gong op saterdeitejûns nei Parys en dan woed er net nei de hynders rûke.
| |
| |
Daliks nei 't iten sette er ôf en wy seagen him net earder wer as de moandeitemoarns.
Gérard, de Switserse vacher, hie dus dy eigen keamer mei behalven in ledikant ek in stoel en in tafel. Ik mocht jûns wol ris by him sitte en dat wie in foarrjocht. Hy wie twatalich, Dúts en Frâns en yn beide talen sa goed as wat. Dat makke my oergeunstich en ik woe fan him leare. Want de patron spriek Flaams tsjin my en as er flokte wie 't Frâns. Mei allinne mulo-Frâns komme jo dan net safier.
Doe't ik der kaam, wie Gérard al mear as in jier op Pivot as melker. De patron neamde him monsieur en behannele him mei egards, hy wie op 't lêst ingenieur. Hy hie yn 'e stâl de boel ek goed op oarder. Hy hie in 25 kij te melken en ek noch trije kear deis, mar der wie in masine, ien fan de earsten. Dy wie op syn oanstean kocht en hy koe der mei rêde, al wie der gauris wat stikken. It sparre in melker út, dat wie de patron nei 't sin en hy hoegde Gérard net nei te riden. Dat wie him noch mear nei 't sin, want hy wie eins bouboer.
Dat de patron en Gérard letter spul krigen, kaam troch de bolle. Foar de oankeap fan dy bolle hienen se in jier earder tegearre nei Ljouwert west. De Fryske bolle moast it ynlânse swarte beslach fan Ferme le Pivot ferbetterje en ta heugere produksje bringe. Gérard hie it goed foar it ferstân, hy toande my op skrift in kompleet fokplan. Mar doe't de jonge bolle safier wie dat er de deunske kij springe moast, woed er dat net, de deadeling. Alle kearen as der in deunske ko wie, besocht Gérard it wer. Dan moast ik mei de ko te kuierjen en kaam Gérard mei de bolle fan de oare kant. Hy betocht allerhande farianten foar in ferrassende konfrontaasje, mar de Ljouwter bolle hie gjin goesting, sa't de patron sei. Hy seach it in skoft oan, waard op in stuit lulk en skopte de bolle yn 'e kloatsek. Dy woe doe fansels heulendal net mear.
Yn it begjin fan de hjerst is Gérard fuortgien. De patron en hy ha inoar net iens dach sein.
| |
| |
Doe hienen wy noch ien monsieur oer op Ferme le Pivot en dat wie Charpentier. Hy kaam moarns mei de bestelwein om de molke op te heljen, dy't er yn Limours útsutele. Wat er oerhold brocht er middeis werom en dêr makke madame bûter fan. Dy pakken bûter fan in kilo hied er ek mei by de streek. Charpentier wie dus eins gewoan molkboer, mar lykwols monsieur. It wie in feardige fyftiger mei beenkappen om 'e kûten en de manieren fan in grand seigneur. Dy manieren wienen oan de patron net bestege, mar wol oan madame. Sij en monsieur Charpentier koenen o sa goed.
De patron en ik moasten nei it hommelse ôfreizgjen fan Gérard en yn ôfwachtsjen fan in nije vacher de kij melke. Wy koenen mei de masine neat wurde, dat wy molken almeast mei de hân. De patron hie der gjin aardichheid oan, as hy it measte der út hie hold er op. Dat der kamen klútsjes yn 'e molke. Hy wie ek fiersten te rûch, hy makke de jaren fan de kij net skjin en monsieur Charpentier klage dat der smoargens yn 'e molke siet. Madame foel him by, by 't bûter-meitsjen hie se lêst fan de kluten en de smoargens. Se hienen wol gelyk, mar it waard op 't lêst suver in komplot.
By 't kofjemiel om fiif oere de middeis, as monsieur Charpentier de âlde molke werom brocht hie, brocht de patron it altiten op it aljemint. ‘Fertel noch ris oer Verdun, monsieur, Rink hat soks noch noait heard.’ Dan wie monsieur Charpentier samar fuort. It wie de patron syn wraak, begryp ik achterôf. Want hoe is dat neffens de patron, dy't my soks fertelde as wy neist inoar sieten te melken, gien? Charpentier lei yn 1917 of dêromtrint yn de loopgrêven fan Verdun en hy wie mear as in gewoane soldaat. Dat as er út 'e broek moast, koe soks net yn bywêzigens fan de soldaten, soks die in offisier net. Dy gyng der de loopgrêf foar út. Doe skeaten de Dútsers pûr tafallich monsieur Charpentier syn fitale ûnderdielen derôf. Dit hie 'k yn 't Flaams neifertelle moatten, dan hie 't noch mear ta de ferbylding sprutsen, mar ik wit net
| |
| |
mear hoe't de patron it my krekt oerbrocht. It fertellen die de patron yn elk gefal in duvels plesier, ek al omdat syn heit en syn âldste broer yn dyselde oarloch en yn opdracht fan Waalse en dus Frânstalige officieren sneuvele wienen.
Doe't ik yn 'e neisimmer op Ferme le Pivot kaam, hienen wy dêr noch in protte losse oanrinders. Almeast clochards dy't in pear dagen kamen te bitedollen of te earteplukken. Earteplukken hienen se it measte belang by. Se krigen per kilo betelle, se koenen op elk stuit ophâlde as se tochten dat se earst wer genôch fertsjinne hienen, en se mochten lykwols op it hiem fan Pivot sliepe.
Frânse buorkerijen binne fanâlds festings, bolwurken yn it lânskip, mei heuge muorren om it heule hiem hinne en mei op 'e midden in swiere poarte dy't jûns ticht giet. Mar op Ferme le Pivot stie de poarte altiten wiid iepen. It reizge dei en nacht troch. Yn 'e neisimmer leinen der soms in man as tweintich yn it hea en strie fan de skuorre. Gérard hie der mar in hekel oan. As er moarns om hea kaam, kearde er earst alle bulten mei de hannen om ear't er de heafoarke deryn sette, want der koe ris in clochard ûnder lizze. Likegoed hat er ris ien nuver oan 'e foarke hân.
Der wienen spantsjes by, soms mei in bern of in poppe. Madame ferskafte se molke en dat hoegden se net te beteljen. It lêste wat de memmen de bern foar de nacht te drinken joegen, wie in flut reade wyn. Dat jo hearden de poppen noait gûlen. Jûns wienen se rûnom oer 't hiem oan it itensieden. It waard almeast sop dêr't se âlde stokbôle yn weakken. De echte clochards, de âlden dy't solitair libben, seagen jo hast noait iten. Se makken yn alle gefallen noait wat waarm. Se dronken reade wyn fan tachtich âlde franks de mingel. En se holden ús yn de luzen en flieën. Allinne as wy safolle DDT struiden dat de bêderij der grien fan waard, wienen wy der in skoftsje ôf.
| |
| |
Yn 'e hjerst waard it stiller op Ferme le Pivot. De feinten wienen allegear fuort, jo fûnen moarns inkeld noch in clochard yn 't hea, mar doe't it kâlder waard, wie dat ek dien. Der wie earst noch genôch oare oanrin. De slachter kaam, want de baarch moast dea en dêr waard in bytsje feest fan makke. Doe't er oan 'e leider hinge, krigen wy al in pear en nei ôfrin ieten wy ús sêd oan karbonade en farske bakte bloedwoarst. Fuort letter krigen wy de ridende distillearderij fan de koöperaasje op it hiem. Wy hienen de cider klear stean, fjouwer of fiif grutte fetten fan elk hûndert mingel. De cider waard makke út lytse soere apels. De beammen stienen by de bou lâns en yn it grutte hôf. De cider makken wysels, wy dronken it foar de toarst ynpleats fan kofje en thee. Fan it oerskot waard calvados stookt, mar wol folle mear as tastien wie. Ik leau dat de boeren foar eigen gebrûk mar tweintich mingel sterke drank meitsje mochten. Yntusken kamen der ek noch auto's en trekkers fan oare boeren by ús dy't cider ôfleveren. De flessen mei calvados waarden yn baalsekken en tusken pakken hea fansiden brocht. Ik moast by de poarte stean en alarm slaan as de kommizen kamen. Elke boer hie wer oare cider, it distillaat smakke dus ek oars en dat moast preaun wurde. Wy rekken aardich oer ús taks, dat wy ha de kij de oare moarns mar stean litten. Safolle joegen se dochs al net mear. Mar wol wer ferkearde molke fansels en klachten fan menear Charpentier.
Doe kaam dy mankelike winter. De patron en ik pjukten de kij leech dy't noch wat molke joegen, tuskentiden ploegen wy de bou. De patron siet op 'e trekker en ik rûn achter de ploege en moast him oer de balstiennen hinne tille. Dat wie min wurk en as ik it izer net yntiids oer sa'n balstien hinne krige en de trekker steigere omheuch, dan begûn de patron te skellen. Earst tocht ik dat er it miende, dat op in stuit rôp ik mei triennen yn 'e eagen dat er om myn part barste koe en rûn der by wei. Letter flokte ik like hurd werom en dan wie
| |
| |
't goed. Wy hienen altiten in laden gewear op 'e trekker lizzen. Fernamen wy in stik wyld dan setten wy it wurk stil en joegen ús mei grutte passy oer oan de jacht. Dat duorre soms oeren. Namste gystener wied er neitiid yn it wurk, want wy hienen de tiid ferskiten.
Doe't ik dan ek echt skite moast en der even by wei woe, waard er wer lulk. Hysels wachte mei sokke ûngemakken oant wy in egaal stikje bou hienen sûnder stienneboel. Dan sette er it gas fan de trekker fêst sadat dy yn de earste fersnelling trochried, hy sprong derôf, strûpte rinnendeweis de broek del, gong achter my yn de furge sitten en die yn trije tellen syn dingen. Sa hurd koe ik lang net. Mar wy koenen hyltiten better, hy hie grutte brune eagen en as er it mâl fel oan hie dan fûnkelen se.
De dagen wienen koart en de jûnen lang. Wy sieten nei 't jûnsiten in hoartsje foar de grutte kookkachel, de patron, madame en ik. Inkeld stie de radio oan. Der wie sa'n sentiminteel deuntsje, jo hearden it alle kearen, in tophit, sille wy mar sizze. Cherie soit fidèle de notre amour, en fierder wit ik it net. Madame en de patron dienen dêr leau ik net folle oan. Simmerdeis fernamen je dat troch de drokte net, winterdeis namste mear. It grutte swijen, it duorre gauris in oere. Dan gyngen wy mar op bêd.
Op in dei krekt foar de kryst pakte de patron út, hy flokte har stiif en skodde deroer. De jûns wie madame fuort, se hie it famke meinommen. It famke wie doe in jier as acht, tink ik. Wy seagen har komselden, se wie yn Limours op it ynternaat fan de nonnen. Mei de krystdagen soe se thús wêze, dat hearde sa. Dat hat dus mar ien dei duorre, madame naam har mei nei har folk yn Flaanderen, de omkriten fan Gent. Dat die se wol faker, sei de patron, it duorre almeast in wike as trije.
De patron bestelde fia monsieur Charpentier farsk iten yn
| |
| |
Limours. Of ien fan ús gyng moarns de bosk yn om in pear kninen. Dy kninen moast ik dan briede, want de boer woe net itenside. Ik eins ek net, mar ik krige der in moarnsskoft frij foar. Dat ik kwakte in pûn fan ús eigen boerebûter yn de gettenizeren briedpanne, as de blauwe walm derôf sloech kamen de kninebouten deryn en neitiid struide ik der in moai soad út madame har krûdepotsjes oerhinne. De patron en ik ieten elk sa'n knyntsje mei in pear seane jirpels en fielden ús befredige. Us jachthontsje friet de bonkjes op en slikke neitiid de fetpanne sûkerskjin. Ik wosk al ôf, mar eins hie 't net hoecht. Sa rêde him dat. Madame kaam yndied werom en it wie wer in skoft goed.
De patron en madame hienen mei my op, oars hienen se net in kachel foar my kocht. Doe hoegde ik jûns net mear by harren yn 'e keuken te sitten, op it lytse keammerke boppe de hynstestâl hie 'k in eigen waarm ûnderkommen. Se woenen my noch fierder helpe, ik moast wat oanhâld ha en madame hie de faam fan it kastiel op it each. Dêr wenne de lânhearre fan Ferme le Pivot, dat is te sizzen, simmerdeis útfanhuze de famylje der in wykmennich. Mar der wienen wol it heule jier in húshâldster en in túnman. En dy faam dus. Se kaam alle dagen om molke. It wie yn myn eagen in gleie fodze, se mocht my trouwens net lije. Madame fûn dat gjin beswier, it soe wol wenne, tocht se. Belangriker wie dat it fanke rjochten jilde litte koe op in stik bou fan tolve bunder dat tsjin Pivot oanlei. It hoe en wat wit ik net, miskien wie dy faam wol in oerwinneling fan menear. Yn de aristokraatsy waard soks dan mei in lytse skinking oersjochte, ha 'k wol ris heard.
Madame woe yn dy snuorje mei de teelt fan gladioalen begjinne, net om de bollen, mar om de snijblommen. Mei dy snijblommen woe se nei de Hallen yn Parys dêr't de blommekeaplju nachts ynkochten. Wy ha der wolris west mei
| |
| |
bûter en earten. De âlde Hallen fansels, in ferbjusterjende merk dêr't nachts alles ferhannele waard wêr't in miljoenen-stêd as Parys oerdei ferlet fan hat. Neitiid sloopt fansels, yn de jierren sechstich al leau ik, en ferfongen troch in clean hannelssintrum dêr't rook noch smaak oan is.
No hie madame it sa foar 't ferstân: ik soe it mei de faam oanlizze moatte, mei de tiid moast it fansels in wettich houlik wurde, oars waarden wy der neat better fan en dan soenen wy as filiaal fan Pivot gladioalen bouwe. Mar ik wie noch net oan de gladioalen ta en oan dy faam al heulendal net. Wol oan de Italiaanse, alteast yn in earste opstiging.
Se kaam earst ienris wyks út Limours wei om in kilo bûter, letter twa kear en doe in skoftsje alle dagen, net om bûter mar om molke, wylst monsieur Charpentier elke moarn yn it selde doarp mei molke sutele. De patron seach dat oan. Gij kunt haar hebben, Rink, sei er. It wie neffens him oars in spjuchtich fanke, te meger en te brún fan fel. Mar ik fûn se moai, fral dy lange swarte flechten. Se behearde ta in Italiaanse immigrantenfamylje, der wienen wol in stik as tolve bern. En allegear earmoed. Doe't madame en ik tegearre mei de bestelwein jirpels ôfleveren by klanten yn Limours wiisde hja my ûnderweis de klinte dêr't dy famylje tahold. Mar dy earmoed is 't net om oergien. Op in stuit kaam se net mear, ik tink dat madame har âldelju warskôge hat. Doe moast ik der sels op ôf. De gelegenheid die him net faak foar. Ik moast derfoar nei de dûnsfeesten yn Limours en dûnsjen ha 'k altiten in hekel oan hân. It kaam al klear, mar de twadde loop hie se mem by har as chaperon en dat bleau sa. Ek it wurk fan madame, tink ik. Elk fatsoenlik fanke waard chaperonneard, sei se. It is wat mei it fatsoen. Hie it minskdom dat mar noait útfûn, dan hienen wy aardich mear wille. En ik koe der neat oan dwaan. It wie in tryste rite.
Doe krige ik sels in âld radio en dêr waard it net better fan. Ik siet jûns op myn keammerke mei de skonken om 'e
| |
| |
kachel en die oars net as nei de radio harkje. Dy radio briek myn lytse wrâld iepen en joech sicht op wat der fierders noch te rêden wie. Dat wie neffens my gâns. En oerdei seach ik achter de eastlike heuvels de fleantugen omheuch kommen fan it fleanfjild Le Bourget. Ik seach se op 't lêst nei, ik woe dy kant ek wol út, al wist ik net hokker kant se út gyngen. Ik tocht: ik moat hjir wei.
Yn de Journal Agricole stienen advertinsjes foar Algerije. It wie in Frânse koloanje, wol yn opstân, mar de Frânse kolonisten hienen it noch foar it sizzen en der wie slim ferlet fan melkers. De patron seach it swurk driuwen. Sels witte, sei er, mar moatst der al om tinke wêr'st foar tekenst: it frjemd-lingenlegioen of in baan as melker. En hy sei der by dat Algerije foar my oars net wurde soe as lijen.
Der waard yn de boerekrante ek in melker frege yn it departemint Pas de Calais. It wie de oare kant út, it noarden en ik woe eins nei 't suden. Mar ik koe der in heule protte fertsjinje, tweintichtûzen franks yn 'e moanne, dat wie hast trije kear safolle as op Pivot. Ik skreau, dy boer belle de patron, de patron wie earst lulk, mar wy binne al yn frede út inoar gien. Ik leau net dat madame my dach sein hat.
[Illustration_p22]
Feuchy yn Noard-Frankryk, doarp ûnder de reek fan de stêd Arras, dat yn de faderlânse skiednis sa't wy dy op skoalle hân ha noch Atrecht neamd waard. It doarp wie eins net mear as in eintsje strjitte mei oan wjerskanten mânske ommuorre pleatsen en wat herbergen en winkeltsjes. Dêrtusken en heaks op de haadstrjitte in pear gloppen mei arbeiderswennings.
De buorkerij fan myn nije patron - Simenon Scaillerez wie syn namme - stie sawat op 'e midden. In foarhûs as in kas- | |
| |
tiel, net oars as op de Grinzer klaai. De patron wie der neffens. Hy rûn yn learen learzens om en hy hie sa'n rydbroek oan mei útsteande flappen, lykas de marechaussee fan earder tiden, de Dútse offisieren út 1940-'45 en hjoed de dei parmantige ruters op djoere hynders.
Madame wie in alderaardigste matrone, âld-ûnderwizeres en se hie twa leave jonkjes fan dy heareboer, berntjes fan in jier as acht-njoggen. Oan 'e iterstafel moasten dy mantsjes earst in rooms gebet opsizze en ûnder oaren it personiel betinke. Dêr wie ik daliks by en dat foel net ta, Frânsen ha muoite mei de rôljende r. En de jonkjes hienen noch mear wurk fan de k oan 'e ein fan myn namme. It waard úteinlik Grin, sokssawat.
Ik wie de lêste fan in heule rige nammen. Safolle personiel wie der lang net en dat joech te tinken. Letter die bliken dat ex-feinten in jier lang op 'e list stean bleauwen en dan ferfongen waarden troch nije, oars kamen der tefolle. Der wienen frij wat melkers by, altiten wol in stik as trije. De patron stjoerde de iene nei de oare de laan út. Ik kaam der yn begjin april en yn it jier derfoar hie 'k trije foargongers hân. En dy jonkjes sieten der mei, se stammeren der yn om, madame holp se troch de beproeving hinne en de boer seach brimstich.
Mar ik waard dêr in echte vacher. Ik wie gjin lytsfeint mear, ik wie yn ien kear folweardich melkfeint mei eigen ferant-wurdlikheid. Fyftjin kij moast ik trijeris deis melke, in stik as tweintich oksen en twa hokken mei bargen moasten op 'e tiid fretten ha en fierders hie 'k in stik as tsien kistkeallen te fersoargjen. As dat fee berêden wie, hie 'k de put derút en koe 'k myn eigen dingen dwaan, ek al hienen se it op 'e bou fleanende drok.
De patron kaam de earste dei yn 'e stâl en seach myn melken oan. Il traite bien, hy kin goed melke, hearde ik him op it hiem tsjin madame sizzen. Dy earste mielen hie 'k yndied
| |
| |
net folle wurk fan. Letter waard it minder. Trijeris deis fyftjin kij útlûke moast wol wenne, ek al joegen se mar in bytsje. Nei in dei as wat stienen my de fingers krûm en moast ik moarns earst troch de kramp yn de polsen hinne melke. Jûns bûgde ik de fingers ien foar ien achteroer en smarde der fet op. Dat hat in wike as wat duorre, doe wie 'k der trochhinne en hie 'k de melkerij yn 'e macht. Neitiid stie it melken my ek net mear tsjin. Madame sei dat der foar it earst sûnt jierren gjin klútsjes yn 'e molke sieten. Dat sij koe goede bûter meitsje.
De measte molke gyng lykwols nei de kistkeallen, begrutlike dieren dy't it deiljocht noait seagen en net iens in hantsjefol strie ha mochten om op te lizzen. De bargen wienen swart en hienen slachtosken. As ik it hok yn moast skopte ik se daliks foar de kop, oars bieten se my troch de gummylearzens hinne. De oksen krigen oars net as strie en bitepulp, se wienen der op ta. De heule feehâlderij wie der eins op ta. De patron wie bouboer, ik ha noait witten hoefolle bou der by de pleats wie, mar altiten wol twahûndert bunder, tinkt my. In weareld oan biten en weet lei der oan de westkant fan it doarp en dat hearde allegear by de pleats. De kij wienen der foar de dong. De patron woe ha dat ik se jûns oan 'e bealch ta yn it strie sette, dan bleau der namste mear rûge dong fan oer. Wat mear as dy kij nachts op stâl skieten wat leaver it him wie. It wie him eins mar min nei 't sin dat se oerdei yn 'e greide ek wolris skieten. Hy hie de stront leaver op 'e bou, want de keunstmest wie him te djoer.
De patron koe net melke en hy hie gjin doel oer fee. Ik ek net, mar ik knypte de earste dei alris in kalve ko yn de bannen. Dêr sit in keal yn, sei de boer, want soks koe sels hy sjen. It is deroan ta, sei ik eigenwiis, it kin fannacht wolris komme. En ferduld, de oare moarns luts ik der in keal ôf. Ik krige der twahûndert franks preemje foar, soks wie dêr wizânsje.
| |
| |
As der in ko deunsk waard, moast ik help ha, want ik koe dy swarte bolle net allinne baas. Elle demande le taureau, melde ik diskreet yn de keuken. Dan kaam madame, sij hold de ko en ik sette de bolle derop. Soms holp de faam, mar dy sabotearde de saak. Se luts de ko der foarwei en as se it rêde koe sloech se de bolle oer de snút. Se hie ek in hekel oan my.
Ik molk moarns om fjouwer oere, elkenien wie noch yn 'e rêst. Neitiid fuorre ik de keallen, bargen en oksen. Dan wie madame der yntusken ôf en rôp se my deryn. Steandeweis moast ik in gleske cognac opnimme, dat hearde sa, sei se. It wie net folle mear as in fingerhoed fol, mar je kwikten der wol fan op. Dêrnei brocht ik de kij nei de greide. Se wisten it paad sels wol, se draafden de stille doarsstrjitte troch en stienen al yn it gers as ik deroan ta wie. Werom op 'e pleats krige ik iten, in moarnsmiel mei farske stokbôle, plakken eigen skinke derby, grutte bakken kofje en folle net genôch. Om alve oere helle ik de kij wer op. Dan wienen se net hastich net en moast de faam derby, oars krige ik se net thús. Nei it melken bleauwen se op 'e stâl. Om seis oere hinne molk ik se noch ris en fuorre se by.
De weide lei súdlik fan it doarp oan in foege beek. Dêrachter wie in grut stik ûnlân, sa like it alteast. Ik strúnde dy kant út, der stienen hjir en dêr warskôgingsbuorden, mar der wienen fuotpaden. In angelfisker dy't by in dobbe siet te fiskjen sei dat it eins ferbean gebiet wie en dat jo net bûten de paden komme moasten, want dêr lei noch wol ris in âlde lânmyn dy't ploffe koe. En de dobben dêr't de man siet te fiskjen wienen bomkraters. Yn it kafee hearde ik letter hast alle dagen praat oer dat erfskip fan de earste wrâldoarloch. Se hienen it noait oer de oarloch fan '40-'45, krekt as wie dy oan har foarby gien, it gyng altiten oer '14-'18, benammen winterdeis en yn de iere maitiid. Want dan waard der ploege en siedde en kamen de spoaren fan dy oarloch boppe. Grûn
| |
| |
jout op, leinen de lânarbeiders my út. Wat doe djip bedobbe wie, kaam mei de tiid boppe, elke maitiid wer. De ierde hie noch lang net alles útkuorre wat der doe yn de trije jier fan de loopgrêvenoarloch ynstoppe wie. Dat as der earne ploege waard seagen jo bern en âlde manlju mei in pûde op 'e rech op de bou omstrunen. Se fandelen it âld izer fan wapentúch, mar leaver hienen se it koper fan granaathulzen. It stiel fan bajonetten die ek in goede priis. Helmen, restanten fan gasmaskers en oare útrêstingsstikken smieten se oan 'e kant, skedels en heale bonkerakken ek. Inkeld lei der in stikje goud tusken, in trouring of sa, dan hienen de fandelers in goede dei. Mar soks kaam net sa faak foar, der sneuvelen dêr almeast jonge minsken dy't noch net oan in trouring ta wienen. It kanonnefoer dêr't Louis-Ferdinand Céline it ien en oar oer skreaun hat.
Doe't ik letter fierderop kaam, seach ik de einleaze rigen krusen fan de militaire begraafplakken. It wie achter de spoardyk Arras-Parys, in delte dy't útsjoch jout oer in lânskip fan allinne mar krusen. ‘Schuldig landschap’ neamt Armando it yn in gedicht dêr't ik allinne dizze rigel fan ûntholden ha. Sa'n kollektive dump fan it kanonnefoer wurdt treflik ûnderholden, dat falt my ek hjoeddedei op elk militair begraafplak op. Hienen se by 't libben sa goed op dy soldaten past dan leinen der safolle net. En ik mis op sa'n begraafplak altiten de generaals dy't der by lizze moasten. Mar dy sneuvelje net sa faak, se wurde hast allegear b.d. Noch mear misse jo de politike foaroanmannen dy't sa'n oarloch ûntketenje.
Ik wenne yn Feuchy net binnen de poarte fan de pleats, mar yn in keammerke yn it doarp. De boer hierde dat keammerke fan twa âldfeinten yn in grut en útrûpele boargerhûs. Oan 'e sydkant hie 'k in eigen yngong, mar achter myn bêd siet in doar en jûns hearde ik de mannen keuveljen. Mar se joegen net folle drokte út en wienen om njoggen oere oan 'e kant. It
| |
| |
wienen leau ik fabryksarbeiders dy't har wurk yn Arras hienen. Sneintemiddeis yn it kafee sprieken se my oan. Se hienen it yn 't algemien net stean op de boeren en myn patron yn it bysûnder. It wie in ferhaal lykas jo dat op de Fryske klaai ek wolris fan âlde arbeiders te hearren krije: dat der eartiids allinne mar minne en strieminne boeren wienen.
Neffens my foel it ta, wy praten hast net, mar myn patron liet my moai piele en ik hie net it gefoel dat er my neiried. Eins hie 'k it dêr poerbêst. Madame makke in protte wurk fan it iten, dat wie heul oars as op Ferme le Pivot. Wy sieten lykwols net by de famylje oan tafel lykas op Pivot. De hynstefeint en ik hienen in eigen tafel yn 'e hoeke fan de keuken. De faam betsjinne ús. Alle wiken himmele de faam myn keammerke. En ik krige lekkens op bêd. Boppedat moast ik by madame twaris wyks it ûnderguod ynleverje, dat krige ik dan wyt werom. Op Ferme le Pivot bleau ik der gauris by en it kaam by madame Julia altiten skier út 'e tobbe. By madame Scaillerez waard ik fan de weromstuit skjinner op mysels. Der wienen ek gjin luzen en flieën.
De hynstefeint wie in Joseph, in Poal, yn 1945 mei de frije Poalse brigade yn Normandië bedarre en dêr neitiid hingjen bleaun doe't er net werom koe nei it heitelân. In nuver fersin, hy wie al sa leaf mei it Russise leger fan de oare kant kommen, mar syn militaire bazen transportearden him yn 1939 nei de Dútse ynfal yn Poalen nei Londen. Pas nei 1945 krige Joseph foar it ferstân dat er fan de ferkearde kant kommen wie. Dat is te sizzen, foar 1945 wie dat noch wol de goede kant, mar letter net mear. No ja, wat wit in domme soldaat fan polityk? Yn elk gefal wie Joseph kommunist, lid fan de Force Ouvrière, as ik it goed ha, krekt lykas de beide frijfeinten by wa't ik ynwenne. En wat soks betsjutte ha 'k letter wol fernommen.
Joseph wie yn myn eagen in âld man, mar hy kin net folle âlder west ha as fjirtich. Yn syn hâlden en dragen wied er
| |
| |
lykwols âldmannich. Hy wie rûngear en slofke, hy wie almeast brimstich en hy prate brommich. Hy wenne op it hiem neist de hynstestâl, mar dat wie in like kreaze keamer as mines en der waard geregeldwei wierre. Joseph kaam der allinne sneins even út, dan siet er yn it kafee en dronk Pernod út in bierglês. Pernod is in gemeen grienkleurich drankje, in aperityf dat de Frânsen fertinje mei wetter en dan ek noch opsûpe. Joseph dronk it sa en by 't bierglês fol. Neitiid joech er him del. Jo seagen him dan foar moandeitemoarns sân oere net wer, hy sloech it jûnsiten oer. Joseph koe him dat permiteare, ikke net. Ik moast sneintemiddeis om fiif oere melke en de oare moarns om fjouwer oere wer. Fuort nei de middei hie 'k in pear oeren foar mysels. Der ried elk heal oere in bus nei Arras. Yn dy grutte stêd strûnde ik dan in skoftsje om. Doe't ik myn earste lean bard hie, kocht ik fuort nije klean: in blauwe broek, in ljocht colbertjaske, in iepen himd en brune skuon. Doe stie 'k derop as Ernest fan Ferme le Pivot. Wêr't de grize pofbroek bedarre is dêr't ik yn nei Frankryk reizge bin, wit ik net mear. Ik tink dat er yn de rûchskerne yn Feuchy telânne kommen is. Folle bedijde ik yn dy nije klean net, allinne op 'e maitiidsmerk krige ik wat oanhâld. Mar dat duorre mar twa dagen, doe bruts heit de sjittinte ôf en gyngen se wer fierderop. Se soenen België yn en ik mocht wol mei, mar it like my net goed ta.
Yn 't kafee seagen jo oars net as âlde minsken, der wenne suver gjin jongfolk yn dat doarp. As der al ris jonge froulju kamen, wie der altiten in mem by, net oars as yn Limours. Op in middei sieten der yn it kafee in stik as fjouwer Flaams pratende Belgen te bierdrinken, grutte flessen swier bier fan it merk Leffe. Ik liet der myn bekjefol Flaams fan Jules en Julia op los en wy wienen op slach o sa mien. Se sieten yn it oannommen wurk: sûkerbiten úttinje en op 'e rige sette. Se namen it per bunder oan en teagen fan de iene bouboer nei de oare. As dat wurk dien wie, gyngen se earst
| |
| |
wer nei hûs en dan hienen se safolle jild oerholden dat se it oant yn de neisimmer skoan úttsjinje koenen. Mar dan kamen se werom. De selde biten dy't se maitiids op 'e rige set hienen, moasten derút. It úttinjen wie gjin swier wurk, wol dreech want jo leinen de heule dei op 'e knibbels en faak yn de gleone sinne op 'e bou. Leabrekkend wie it lykwols net. It bitedollen wie wol in bealch fol wurk, dat hie 'k op Ferme le Pivot al ûnderfûn en dat woe 'k net wer. No ja, seinen de mannen, dan nimst neitiid mar wer in stâl oan. En oars hienen sij wol in putsje foar my yn it fabryk yn Arras dêr't de biten ferwurke waarden. Hugo Claus hat der in novelle oer skreaun en dy letter foar it toaniel bewurke, ‘Suiker’. Mar jûns ûnder it melken doe't de twa mingel Leffe aardich besakke wie, like my dat aventoer yn de biten net sa goed mear ta. Dat ik ha de mannen jûns let mar ôfsein. Doe sieten se noch yn it selde kafee, fjouwer brede keardels mei earms as slaaien en kloeren as in bats. Se fûnen it net slim. Och jonkje, sei Joseph de oare deis, wa mienst datst biste. Of sokssawat. Yn elk gefal liet er my dúdlik fernimme dat ik foar it wrede lânwurk gjin kont yn 'e broek hie. Jo kinne fan in hazzewyn gjin trekhûn meitsje, hie Jules ek al ris sein.
Ik hie de kij nei de weide brocht, by madame myn moarnsslokje opnommen en ik hie Joseph kreas ferklaaid troch de poarte stappen sjoen. Wol nuver dat dy midden yn 'e wike sa mar in frije dei hie. Ik hie de kistkeallen, de oksen en de bargen fuorre en ik soe oan it strontriden en doe wie der ynienen muzyk yn it buorrentsje. Ik seach troch de iepen poarte in auto stapfoets riden en út de lûdsprekkers op it dak klonk de Ynternasjonale. Achter de auto rûnen manlju mei findels en flaggen, allegear goed read.
Ik stie der yn de poarte nei te sjen, myn kostbazen, de beide âldfeinten by wa't ik in keamer hie, ferlieten de rige en
| |
| |
sprieken my moanjend ta. It wie de earste maaie, seinen se, en alles wat arbeider wie lei dan it wurk del en gyng te demonstrearen. Ik moast gau-gau nei myn keamer ta gean, de sneinse klean oanlûke en dan koe 'k my oan 'e ein fan it doarp dêr't de earste meeting holden waard, noch krekt oanslute. Allez, allez, seinen se doe't ik net daliks risselwaasje makke. It klonk net al te freonlik. Dat it like my ferstanniger en gean mar mei te demonstrearen. De patron stie mei de hannen oer inoar op de heuge hurdstienen stoepe foar 't hûs doe't ik even letter op in draf achter de optocht oan gyng. Hy sei neat, hy stie der allinne mar yn syn learen learzens, de skonken in eintsje út inoar.
Jierren letter hienen jo yn de bioskopen en neitiid op de televisy dy films oer de kompetysje tusken de Italiaanse doarps-pastoar Don Camillo en de kommunistise boargemaster dy't leau ik Peppone hjitte. En as ik dan de lêste seach, moast ik altiten tinke oan myn patron yn Feuchy, te witten Simeon Scaillerez. Mar dizze wie dus fan de ferkearde kant, de grutske lânhearre dy't nei alle gedachten toskeknarsend oansjen moast hoe't syn feinten op de earste maaie foar ien dei it heft yn hannen namen. Ik hie 't net sa goed foar it ferstân, ik liet my mar driuwe. Mar wol hoeden.
Oan 'e ein fan it doarp, op it merkelân, krigen wy yn it kafee bier en stokbôle mei camembert. Op kosten fan it kommunistise fakbûn, nim ik oan, ik ha teminsten neat betelje hoecht. Doe waarden wy yn autobussen laden en gyng it nei Feuchy. Foar it spoarstasjon wienen al tûzenen minsken. Wy waarden troch folksmenners yn kloften by inoar set en moasten op kommando opmarsjeare. Heel het raderwerk staat stil, als uw machtige arm het wil. Dit is in ferslach fan fjirtich jier letter, as ik it in dei nei dy earste maaie fan 1951 skreaun hie, wie 't in heul oar ferhaal wurden. Mar dat triomfantelike gefoel fiel ik no wer. Sa moat by ús it folk dat yn de jierren tweintich en tritich te demon- | |
| |
strearen gyng it ek field ha.
Ik ha it feest lykwols net útsitten. Om goed fjouwer oere bin 'k út de rige stapt en op in draf nei it busstasjon gien. Ik seach fyftjin kij stean mei jaren dy't op barsten stienen omdat se de middeis net molken wienen. Der wienen twa nijmelke kij by en dat dearde my it measte oan. Dat justjes letter as oars mar paraat, siet ik om seis oere ûnder de kij. De patron seach it oan en swijde, madame brocht in flesse bier en neffens my is der neitiid mei gjin wurd wer oer praat.
De patron hie alris frege nei myn carte de travaille of carte de séjour. Ik hie net ien fan beiden en bearde dat jo soks yn it departemint Seine et Oise ek net noadich hienen. Dat wie ek sa, al moast de patron fan Ferme le Pivot de gendarmes út en troch in sekje weet of in pear kilo bûter taskowe. Yn it departemint Pas de Calais koe dat blykber net. De boarge-master wie tagelyk ûnderwizer, it wurk waard oerdei dien troch de gemeentesiktaris. Dêr hienen se in dwerch foar, nei alle gedachten by wize fan wurkferskaffing. It wie in Dorknoper dy't de befolkingsadministraasje sekuer byhold en blykber ek net om te keapjen wie.
De patron frege fan alles foar my oan en op 't lêst folden wy al formulieren yn foar de Nederlânse ambassade yn Parys. Mar it smiet neat op. Ik leau dat ik wer nei hûs moast en dêr de saken regelje ear't ik yn Feuchy vacher wurde mocht. Dêr koe neat fan komme. Wy lieten it sloere en sa hie it miskien noch wol in skoft duorje kind, mar der kaam wat tusken. Wy krigen tongblier ûnder it fee, mond- en klauwzeer. Net ûnder de kij, mar yn it bargehok. Ik wist net iens dat bargen tongblier krije koenen. Moarns seach ik ien fan de dieren mei in nuvere swolm op 'e snút. Ik tocht dat ik him te bot skopt hie. It wienen liders, dy bargen. As se mei de kop skean op jo takamen, moasten jo se fuort oer de snút slaan,
| |
| |
oars bieten se je yn 'e skonken. Mar de jûns kamen der al in stik as fjouwer mei blieren op 'e snút op my ta en ik hie se dy deis net ôfstraft.
Ik sei tsjin de patron dat de feedokter komme moast. Hy seach it oer en helle de skouders op, mar hy belle al, want hy miende dat ik der ferstân fan hie. Mei dy foarsizzing op de earste dei dat der de nachts in keal komme soe, hie 'k suver wat gesach opboud en dat waard in pear wike letter noch fersterke troch in aksidint. Doe kaam ik moarns yn 'e stâl en stienen der twa fan de bêste kij te smûgen. Se liken my grouwer ta as normaalwei. Ik hie in stikmennich molken en doe wie de iene ko al hast in ballon en gong it mei de oare dy kant ek út. De grouste joech him del, dêr waard it minder fan. De heule luchtbel ferpleatste him nei de boppekant en it like der op dat er barste soe. It sil miskien tsjin fiven west ha en ik woe de patron der by ha. Dy wie foar sân oere moarns net te sprekken. Ik krige de faam der al ôf en doe madame. En dy belle de feedokter. It sil noch wol in heal oere duorre ha, mar de man kaam al. De iene ko wie yntusken hast smoard, ik stie der by en ik wist net wat ik dwaan moast. De feedokter wol, hy helle moai hastich it knyft út 'e bûse en sette it yn de ko. It fluite deroer, safolle lucht kaam derút en neitiid noch in fontein oan focht. De twadde ko stie noch oerein, dy hat er spuite. Well done, boy, sei er nei ôfrin tsjin my en kloppe my op 't skouder. Hy tocht dat ik Brit wie, fanwegen myn bryk Frâns. Madame en de faam stienen derby doe't de feedokter syn keunststikken fertoande en de patron krige it letter omstandich te hearren. Middeis by de iterstafel pepere madame it him noch ris yn dat beide kij dea west hienen as ik oan sân oere ta wachte hie. Mar dy steile boer bearde lykas gyng it him net oan.
Wel, no dus fierder oer de bargen. De feedokter kaam en dy moat it daliks sjoen ha. Hy draafde nei de telefoan en in oere letter hienen wy de heule feterinaire tsjinst fan it departe- | |
| |
mint Pas de Calais op it hiem. Iksels moast it hiem ôf, bûten de poarte waard ik ûntsmet. Ik kaam goed út dat ik net op it hiem wenne en dat op it stuit dat de tongblier útbruts de kij net op stal stienen. Oars wienen alle kij tagelyk mei de bargen ôfmakke. Ik stie de jûns op 'e dyk doe't de deade bargen mei in kraantsje op in iepen frachtauto smiten waarden.
Doe kamen de problemen. Myn kij moasten nachts yn 'e weide bliuwe. Moarns moast ik se ien foar ien fange, oan 'e peal bine en melke. Dat wienen se net wend en ik moast der help by ha. Earst de faam derby, doe madame en de jonkjes, op 't lêst it heale doarp. Se jagen mei lasso's op de kij en brochten my segefierend út en troch in ko. Dy hie dan it swit op 'e bealch, mar skopte as er oan 'e peal stie noch like hurd om him hinne. Dêr ha 'k doe it spantou foar ynfierd, krúslings de achterpoaten fêstbine sa't ik dat leard hie by myn earste Fryske boer. It folk yn Feuchy stie der fersteld fan.
Fan de weromstuit joegen de kij hast neat mear. Trije mingel wie al in protte, dat mear as fjouwer aluminium buskes fan tweintich liter molk ik net fol. En de molke woe net bûterje, sei madame. Der sieten ek wer klútsjes yn, ik molk de kij net út. Se naam it my net kwea ôf, want ik koe dy swarte kringen noch sa stiif yn it spantou sette, se sprongen byneed mei twa poaten tagelyk omheuch. En krij dan it lêste der mar ris út.
Op 't lêst molk ik twaris deis, oars wie 't gjin dwaan. Tuskentiden doarme ik wat om, eins wurke ik mar heale dagen. De patron moast yntusken mei de kistkeallen en de oksen rêde. Ik stie kreas ferklaaid - want ik hie nei Arras ta west - foar de poarte en seach it oan. Dat hie 'k net dwaan moatten, hy fernaam my en waard lulk. Merde, merde, raasde er en soalde de donggrippe myn kant út. Ik soe gau fuort, mar hy rôp my by him. No wie 't sa dat ik wol op it hiem komme mocht, mar dan moast ik earst troch de groppe mei de ûntsmettingsfloeistof. Dêr weage ik myn nije brune skuon fan- | |
| |
sels net oan, ik rôp werom dat ik earst myn learzens ophelje soe. Doe waard er dûm, hy stode nei de poarte ta, pakte ûnderweis de donggrippe op smiet noch ris. It skilde aardich, mar de grippe bedarre al op 'e dyk en ik smiet him werom. Wel, doe wienen de rapen gear. Ik ha it net ôfwachte, in heal oere letter hie 'k myn protsje guod ynpakt en wie 'k yn 'e bus ûnderweis nei Arras. Ik tink dat de jonkjes fan madame Scaillerez de oare deis net mear foar my bidden ha. It moat harren wol noflik west ha mei dy slimme namme fan my.
Ik hie in wike earder krekt myn moannelean bard, dat ik koe 't yn Parys in pear dagen úthâlde. De oare moarns kuiere ik al oer de luzemerk by Porte de Clignancourt. Dêr hie 'k earder west, de earste kear mei Jules de Smet. Wy hienen dêr it âlde hoannegewear kocht dêr't ik neitiid mei te streupen gyng. En ik hie in adres. Heit en mem stjoerden my út en troch in pakje âlde Ljouwter Kranten. Dêr hie 'k ris in advertinsje útskuord, in Fryske boer yn Yonne frege in Fryske feint. Jo kinne noait witte, dêrom hie 'k dy advertinsje bewarre. Telefoan hie de man net, der moast in telegram hinne. It loazjemint achter Gare du Nord wie net djoer, mar it koe net te lang duorje.
De earste dagen pleage it my net bot. Liberez Jacques Duclos, stie der op keale muorren en boppe de treppen fan de metro. Jaques Duclos wie de lieder fan de kommunisten, se hienen him wer ris oppakt, lies ik yn Le Parisien en der waard op syn minst twaris wyks foar syn frijlitting demonstreard. Op Ferme le Pivot waarden de politike ûntwikkelingen tanksij monsieur Charpentier in bytsje byholden en de patron joech it oan my troch as wy ûnder de kij sieten. It wie yn de pear moanne dat ik yn Feuchy west hie net bot feroare. Noch altiten in politike chaos, elke pear moanne in nije regearing. En de oarloch yn Algerije fansels.
| |
| |
Doe siet ik even noflik, mar net alheul sûnder soargen (want it wie de tredde deis, it jild rekke op en der kaam mar gjin berjocht út Yonne) op in bankje en dêr kaam de kliber op my ta. Demonstranten, opjage troch de gendarmerie en in heule legermacht. De metro yn, dat wie de iennichste útwei wist ik noch fan earder doe't ik mei Jules de Smet ek ris yn sa'n demonstraasje bedarre wie. Mar diskear rûn ik yn 'e fûke, op it stasjon waarden wy by inoar dreaun en selekteard. Se hellen de Algerijnen en oare brune en swarte minsken derút en de plysje wie net mijen. Sûnt begryp ik moai krekt hoe't asylsikers har fiele dy't sûnder papieren ûnder ús libje. Ik ha se goed rûke kind. Mar ik wie blank, ik hie read hier en ik hie in paspoart, ik wie der samar út. En ik skamme my net iens dat ik blank wie.
Myn bytsje jild wie op, foar it fototastel, op Pivot mei sunich wêzen by inoar sparre, barde ik yn Parys noch net de heale priis werom. Ik soe mar hast mei hingjende poatsjes werom nei Limours en doe kaam der in briefke út Yonne dat ik komme koe.
[Illustration_p35]
De frou hie in pronkkeamer.
In fjouwerkant hûs fan balstiennen, dutsen mei laaien, binnemuorren fan liem en strie. Krekt gjin spitkeet, justjes deegliker, mar net folle mear. Lykwols mei in pronkkeamer.
Ik kin it ynterieur net beskriuwe, want ik ha der noait yn west. Ien kear ha 'k om 'e hoeke fan 'e doar sjoen doe't de boer en de frou der even net wienen. Doe seach ik de klubkes en de fauteuils, de pendule op de skoarstienmantel, it optearde âldhollânse wantkleed achter de spegel, in flierkleed mei blomkes, seil om de kanten en it pluchen tafelkleed. It wie gjin antyk guod, se neamden it doe leau ik old finish.
| |
| |
It wie yn Saint Denis sur Quanne, in pear hûndert kilometer súdlik fan Parys yn it departemint Yonne. Neffens my fierhinne it earmste part fan it lân. In ferlitten lânskip fan heuvels, in inkelde dobbe en toarre bosken dêr't allinne krieën en roeken mei lijen oan 'e kost kamen. Ik ha der noait in oar stikje wyld sjoen, net iens in wylde knyn. Hjir en dêr wie in hoekje útrûpele brune greide dêr't in spultsje stie. Almeast in boufal trouwens, jierren herwaarts moatte de lytse boeren dy't it dêr besocht ha al belies jûn ha.
It hie in ommelânse reis west. Fan Parys moast ik earst mei de trein nei Montargis en dêr mei de bus fierder. Op healwei moasten je nochris oerstappe, mar earst wol trije oeren wachtsje. It wie dêr merk, mar ik doarste myn lêste pear franks net út te jaan, want ik wist net wat de busreis koste. Dat ik rûn mei de honger yn 'e hals oer dy merk dêr't stokbôle en brette hintjes en bargefleis fan it spit te keap wie. Ik hie de moarns oars net hân as twa seane aaien. Der wie al in pomp mei kâld wetter, je waarden op 't lêst ladderich fan al dat wetter.
Yn 'e neimiddei kaam ik yn Saint Denis oan. De koffer moast mar yn it kafee bliuwe, want it wie noch withoefier rinnen nei Ferme la Vacherie, seinen se. Se wiisden my in paad troch it fjild, dat wie koarter. De sinne gyng ûnder en soks wie noflik, want it hie in gleone dei west. It wie in mankelyk lânskip, likernôch as fan foar de skepping, tocht my, doe't de ierde neffens Genesis ‘woest en ledig’ wie. En sa't ik sei, der wie dêr gjin wyld, net iens in protter of in mosk.
Myn nagelnije skuon begûnen te knipen. Dat dienen se yn Parys al, mar dêr kinne jo se al min útlûke. Dat koe hjir wol, mar ik hold de sokken oan, want der lei in protte skerpe stien op it paad. Op healwei, it waard al skimerich, kaam ik in fanke oer 't mad dat mei twa bonkerakken fan kij te weidzjen wie. Sij rûn op bleate fuotten en se wie frijwat
| |
| |
skruten. Ik leau dat se útnaaid wie as se dy beide kij sa gau meikrije kind hie. Doe't ik it letter oan 'e boer fertelde, sei dy earst in raar wurd en doe dat it dy ferrekte Poalen wol wer west ha soenen. As se it heal rêde koenen lieten se har fee op syn lân weidzje.
It wie in Hoekstra en ik wit net folle mear fan dy man. Hy kaam leau ik fan Moarmwâld, yn elk gefal út de Dokkumer Wâlden. En al hoe gleon it waar ek wie, hie hy altiten de lange breidene ûnderbroek oan. Want hy hie it yn it krús fan de rêch en ek noch rimmetyk. De frou krige ik de earste fjirtjin dagen noch net te sjen, dy wie op it stuit by har âlden yn Fryslân. Se wie der gauris even by wei, neffens my wie 't minske dea-ûngelokkich yn Frankryk. Hy miskien ek wol, mar dat liet er dan net merke.
De boer en ik koenen goed, mar sij wie my te deun. Se makke sels sûpenmoallenbrij en dat wie ynoarder, mar wy krigen der net iens in skepte sûker yn. Fierders wie de kost o sa sober, jo krigen sêd, mear ek net. Ik krige kâlde thee en kofje mei nei 't lân, streksum drinken en grif sa goed wol as de wyn en cider dy't wy op Ferme le Pivot ferstrekt krigen. Mar op sokke kondysjes krije jo fansels gjin Frânse feint, dy bleauwen dan ek noait langer as in moanne, ha 'k wol begrepen.
It sil wol net oars kind ha. Ferme la Vacherie gyng mei syn tweintich melke kij yn dy kontreien foar in grut bedriuw troch, it wie lykwols klearebare earmoed. Ik fertsjinne der ek mar in bytsje, noch net it tredde part fan wat ik yn Feuchy hie. En ik moast der mear foar dwaan. Moarns earst melke, tegearre mei de boer. Dat wie it oer gear kommen mar, want it wienen lytse mielen. Ik pjukte myn kij yn in goed oere leech en koe der dan noch wol twa fan de boer by ha. Soks paste him mei syn minne rêch. It wienen almeast swart-bûnte kij dy't de boer meinaam hie út it Fryske lân. Dêr hienen se neffens my yn de tierige greiden bliuwe moatten, want yn
| |
| |
dat toarre fjild fan Yonne gedijden se net. Dy kij koenen net rinne en om oan fretten te kommen moasten se dat wol, alle dagen ytlike kilometers. Yn Feuchy wienen myn swarte, heechskonkige kij moarns yn in sucht yn de weide. Se koenen de stoomtrein Arras-Parys yn de bocht by Feuchy hast byhâlde. Mar dy swartbûnten op Ferme la Vacherie hienen der moarns al wurk fan om by de dobbe te kommen en as ik se neitiid wat tyske wjukkelen se mei dy fiersten te grutte jaren as oansketten guozzen foar my út. Ik wie der tiden mei ûnderweis. De stikken greide dêr't noch wat gers waakse woe, wienen ôffredige. As it fretten dêr op wie, moasten se harsels rêde. Dat dienen se net, se sochten it skaad op en gyngen lizzen. Dat dan moast ik se driuwe.
Ik hie dêrby help fan de bolle. It wie in krusing fan in autochtoane swarten-ien en in Fryske. Hy hold de kudde by inoar en fitere de stadige skiters by 't ferweidzjen oan. Hy hie in kodek fan swier jute by wize fan skelk foar it boarst, want hy sprong by 't ferweidzjen alle kij. Mei de skelk dertusken slagge it him net. It gyng net iens sa sear om ús eigen fee, mar mear om de deunske kij dy't de buorlju út en troch mei opsetsin tusken uzes jagen. Dat besparre harren in reis nei in bolle dy't betelle wurde moast en dy't boppedat sok bêst wurk net makke. Dy ferrekte Poalen, sei de boer as ik ús bolle jûns sûnder skelk thúsbrocht, der mei wol in hingslot op.
Wy hienen neist hûs in pear bunder jirpels, heule minnen, de boer woe se sels eins net ite. De slimste pleach wie de colorado-kever. Der moat mar wer in amerfol blau guod op, sei de boer stinnend. Dan hienen wy elk in âlderwetse keunst-meststruier foar 't boarst en struiden rynsk mei DDT, dat guod wie doe in segen foar de jirpelbou. Hienen jo deis yn wolkens DDT omkuiere, dan moasten jo nachts soms in kear as trije nei it húske. Sa fergyng it my alteast, ik ha de boer der noait oer heard. It kin dus ek wêze dat it by my mear de
| |
| |
deeglike Fryske kost west hat dêr't ik net mear ta wend wie. Oars net slim, mar it húske stie midden op it hiem, it wie in heule loop, gauris tefier. En de skoattels moasten ek altiten fan de doar, de frou wie fanwegen de Poalen spoekbang foar ynslûpers.
Wat wie dat mei dy Poalen? Wy hienen gjin buorlju, de neisten wennen altiten wol in kilometer as seis fan ús ôf. En dat wienen mar trije of fjouwer húshâldings. Mar wol allegear Poalen. En se holden ús yn 'e gaten. Der rekke by 't kealjen in rier dea. Dat is te sizzen, wy krigen it fiersten te swiere keal der mei it lûkapperaat al ôf en de ko kaam neitiid oerein, mar de jûns wied er net by de ploech en de oare jûns fûnen wy him dea yn in strewelleboskje, yn in wolk fan blaumiggen. Hy moat hjir fuort mar yn 'e grûn, sei de boer. Wy hienen der hakken en in bile by en it ferge oeren, want de boaiem wie stiennich en dêrûnder siet in laach fels dy't sa hurd wie as beton. It wie gleonhjit waar, wy switten as oandragers en hienen op 't lêst ús nocht. Wy krigen it deade rier der krekt ûnder, mear net, mar it wie ús wol goed.
Twa dagen letter fytste der in gendarme it hiem op. In Frânse gendarme yn fleurich read-swart tenu en op syn sportfytske wie in ferskining. Heul wat oars as sa'n skiere Fryske fjildwachter op de heuge tsjinstfyts. Mar beide soarten binne almeast leedoansizzers.
Der wie yn it doarp fleis ferkocht, sei de gendarme, en neffens sizzen kaam dat fleis fan Ferme la Vacherie. Dat kin net, wy slachtsje sels net, sei de boer. Syn wurdeskat yn 't Frâns wie noch lytser as mines, al wenne er dêr al fjouwer jier. Miskien hat de gendarme him net begrepen. Oars net slim, gyng de gendarme fierder, mar it hie bliken dien dat it fleis net goed wie. Njonkenlytsen krigen wy it foar te ferstân: de Poalen hienen it deade rier opgroeven en slachte. Se hienen in part fan it fleis yn it doarp ferkocht en foar eventuele reklames ferwiisd nei Ferme la Vacherie. Wy moasten
| |
| |
mei ús trijen nei it plak ta wêr't de deade ko lein hie ear't de gendarme it leauwe woe.
By einbeslút woe de gendarme witte wa't ik wie, dêr hie 'k daliks al bang foar west. It paspoart koe 't net mei ta, ik moast de oare deis op it gemeentehûs ferskine en my ynskriuwe litte. Jules de Smet yndachtich sei ik noch tsjin de boer, dat er it mar gau ôfkeapje moast mei in farske hin en tûzen franks, mar dat hie de boer net yn 't sin. Ik tink dat er gjin weet hie fan dy wizânsje. De oare deis gyng ik op 'e fyts fan de boer nei it doarp om my ynskriuwe te litten. De boargemaster hie de sikretary oan hûs, mar it skikte him net want hy wie krekt mei de bargen dwaande. Ik liet him myn paspoart sjen en skreau de gegevens foar him op in papierke. Hy soe wol ris sjen, sei er en dan soe ik it mei de tiid wol hearre.
As der ris in dei net tefolle oar wurk wie, dan stjoerde de boer my it fjild yn mei de stikelstekker. Ik stiek der gjin stikels mei, mar wylde ierdbeien. De greide wie der read oer, op plakken stie mear ierdbei as gers. De ierbei is in krûpplant, elke nije leat set wer woartel. Der wie alsa gjin begjinnensein oan. De earste dagen lei 'k der by op 'e knibbels en iet ik de ripe ierbeien derôf ear't ik de plânt útroege. It wienen lytse beien, mar wol de helte lekkerder as de kweekte. En it wie wer ris wat oars as de kâlde thee en kofje dêr't ik it fierders mei dwaan moast.
It wie in lânskip sûnder koelte. It kin wêze dat it in bysûndere simmer west hat, mar ik ha der noait in suchtsje wyn fernommen. Moarns fjouwer oere wie de blakke sinne der al en hy gong jûns withoelet ûnder. De heule dei wie der gjin streekje oan it swurk. Ien kear ha wy in swiere tongerbui hân mei in heal oere lang in stjalprige rein. It wie in ferromming. Mar de frou wie bang foar swier waar, by elke slach pipe se deroer. Se gyng op in stuit nei de pronkkeamer. Ik fertink
| |
| |
har derfan dat se it âldhollanse wantkleed om de spegel hinne teard hat.
It wie ek in hoar lânskip. Der wienen gjin wegen mei auto's of trekkers, as der earne in hûn blafte wie 't al drok. Jo hearden de miggen gûnzjen en as it melkerstiid wie, hoegde de boer mar ien kear hoi te roppen, ek al wie 'k kilometers fuort. Soms beneare dy stilte, ‘laaiende stilte’ skriuwt Albert Helman. Dan wie 't suver in ferlossing as der in ko balte. Ik mei graach allinne wêze, mar it kin te bot, yn dy tiid kaam it yn elk gefal noch te bot oan.
Dat ik swalke op de frije sneintejûnen om utens, op syk nei wat oanhâld. Jo kamen geandefoet net fier, net folle fierder as it doarp en dat wie al in kilometer as seis. Yn it doarp wie neat te belibjen, yn de twa kafees likemin. De minsken wienen stûf en as jo wat fregen seinen se ja of nee, soms heulendal neat en as ik trochsette gongen se fuort. Se hienen dêr blykber in hekel oan frjemd folk. Hoe't de Poalen der fersille rekke binne, ha 'k noait begrepen.
As ik mei hynder en wein ús pear buskes molke fuortbrocht - de reed del mei twa nuvere bochten, troch in stikje bosk en dan by in droege dobbe lâns - stie by it asfaltdykje inkeld de molkrider te wachtsjen. Hy hie in frachtautootsje, in Ford mei in iepen laadbak dêr't in buske as fjirtich op koe. Wy leveren gauris seis-sân bussen ôf en wienen fierwei de grutste leveransier. De chauffeur smookte Gitane en ik Gauloise en wy wikselen út. By dy gelegenheid hearde ik dat er maquisard west hie, lid fan de Frânse ûndergrûnse dy't yn 1940-'45 te fjoer en te swurd it regym fan de maarskalk Pétain yn it net besette part fan Frankryk bestried. It gyng net allinne tsjin Pétain en de Dútsers, mar ek tsjin it grut-grûnbesit en de bybehearrende feodale tastannen. It moat dêr nei de kapitulaasje fan de Dútsers rûch gien wêze, in soarte fan Bijltjesdag, mar dan wol even wreder as by ús. Neitiid waard alles wer fierhinne lykas eartiids. Dat is te siz- | |
| |
zen, de grutte lânhearren ferkochten al, mar net oan de lytse Frânse hierders. Wol oan de Nederlanners en dat hat miskien de oarsaak fan de frjemdlingenhaat west. Ik ha der noait west, mar der is yn Yonne in frij grutte Nederlânse boerenkoloanje. Der binne fuort nei de oarloch foaral Seeuwen hinnegien. Dat folk doogde net, fertelde de boer my letter, allenduvels griffemearden en o sa op harren sels. En by de gatten om ticht.
Ien kear ha 'k by in Poalse famylje op besite west. It kaam op in sneintemiddei tafallich sa út. Op in útein fan ús lân lei de ruïne fan wat yn it ferline in beskieden kastiel west hie en dat woe 'k ris besjen. Der skarrelen in man en twa jonkjes om dy't bakstiennen ôfbikken en op in karre laden. Ik kaam har leau ik oer 't mad. Se seinen bonjour monsieur, se wisten fansels wêr't ik wenne, se seagen my hast alle dagen mei it fee yn 't fjild. Earst wachten se ôf, mar doe't ik der neat fan sei, gyngen se fierder. En doe't de karre fol wie, sei de man dat ik meikomme moast. Achter sa'n toar boskje fan hagedoarn stie by in heal droege dobbe de keet fan dy húshâlding. In fjouwerkant hok fan balstiennen en dutsen mei strie. Der siet yn de beide sydmuorren ien rútsje, mar it measte ljocht moast troch de iepen doar komme. It wie ien romte, tsjin de fierste muorre wie in iepen hurdstee. Der leinen in stik as trije lange peallen yn it berutsen fjoer, de úteinen stieken de keamer yn. As der fan de oare ein in stik ôfbrând wie, skoden se de peallen op. Der stienen wat pannen en potten om de hurd hinne. Troch de iepen doar koe 'k dat sa'n bytsje waarnimme.
De famylje wenne op it hiem, yn de blakke sinne en dat dearde harren blykber net. Se hienen hinnen en bargen en der leinen trije megere kij oer 't hiem. Der wienen mear bern as kij, wol in stik as seis en de âldste wie it fanke dat ik op de dei fan myn kommen mei de trije kij op ús greide oan- | |
| |
troffen hie. Ik krige selsmakke drank en in stik bôle mei tsiis. De man syn kennis fan it Frâns wie like behyplik as mines, dat wy wienen gau útpraat. De frou knikte allinne mar en de bern stienen te gouwen. Dat ik sei de minsken dach en gyng op hûs oan.
In pear dagen letter kaam de frou achter yn it fjild by my mei in deunske ko en doe prate se al, mar it wie Poals. It koe al min oars, tocht my, dat ik die ús bolle de skelk foar wei. Dat mocht net fan de boer, net iens mei jild ta, want syn beslach wie aardich sûn, mar dy bonkerakken fan de Poalen hienen neffens him alle feesykten fan de wrâld ûnder de lea. De oare wyks wie se der al wer en letter kaam se nochris. Ik tink dat de oare Poalen har stjoerden, want trije deunske kij yn twa wike op in beslach fan trije dat kin neffens my net. Ik doarste it net mear oan en sei dat it sa wol ta koe. Doe toande se my har bleate ûnderliif, dan hie 'k der ek noch wat fan. Soks doarste ik net heal, it wie trouwens in smûsterich frommes, ik griisde der wat fan. Nachts dreamde ik al dat it âldste fanke yn de oanbieding wie, se waard hyltiten begearliker.
Ik woe fuort. De gelegenheid die him foar doe't se my fan thús in oprop foar de militaire tsjinst stjoerden. Ik moast yn 'e hjerst opkomme en dan 22 moanne by de marine tsjinje. It hie de tiid dus noch wol, mar ik sei myn boer op, want ik woe dat lêste skoft noch even earne oars hinne. Hy koarte my op it lean, want der stie in moanne foar it opsizzen, sei er en ik woe de oare wyks. Dat wy krigen spul. Moarns ier pykte ik derút, mei de boer syn âld fyts, want dy hie 'k noadich foar it ferfier fan de koffer. Ik wit net oft de boer syn âld rydrak neitiid fûn hat, oars leit it no noch yn 'e berm neist de bushalte yn Saint Denis.
It koartste paad wie troch it fjild, it selde as op de hinnereis. En dêr wie se wer mei de trije kij. Se sei bonjour monsieur
| |
| |
en wachte ôf wylst se mei de grutte tean fan de rjochterfoet krinkjes yn it sân fan it paad tekene. Ik sei bonjour made-moiselle, wy seagen inoar even ferlegen oan en gongen doe elk ús wegen.
|
|
Auteursrechtelijk beschermd