De historie van Belgis

[p. V]

Noticie op Marcus van Vaernewyck.

De groote en wyd vermaerde stad Gend bezat in de zestiende eeuw een uytnemende groot getal oude edele en beroemde vlaemsche geslachten, welkers leden deel hadden in de regeering dier stad, en waer onder het geen van Vaernewyck wel een der aenzienelykste was: ten eersten door deszelfs oudheyd, als zynde geenzins afkomstig der engelsche graeven van Warwick, zoo als zommige schryvers beweird hebben, maer in tegendeel aborigenes, antochton en indigenes, dat is oorsprongelyk uyt deze gewesten en landzaed van Vlaenderen; ten tweeden door de heerlykheden welke het zelve bezeten heeft, waer onder die van Vaernewyck (gedeeltelyk gelegen buyten de Walpoort of Brugschepoort der stad Gend en gedeeltelyk binnen de parochie van Meerkerke, nu Mariakerke, by Gend), Bost, nu Rooborst, in het land van Aelst, Bellinghen, Exaerde, in het land van Waes, Diepenbroeck te Lovendeghem, Moortsele, Schendelbroeck, Steenkerke te Swynaerde, Capryke, Somergem, Lembeke, Spelt en Wazières omstreeks Ryssel, de voogdyen van Cherscamp en Wichelen en de burggraevy van Angest wel de voornaemste waeren; ten derden door het groot getal ridders welke het zelve heeft voortgebragt, dewyl in eenen en den zelven tyd, te weten ontrent den jaere 1330, zeven ridders van den naem en wapen van Vaernewyck in leven zyn geweest, naementlyk Thomaes, Ywein, Jan, Rogier, Jan, Willem¹ en Baudewyn; ten vierden door het

1 Dezen Willem van Vaernewyck was eenen der hoofdmannen van den vermaerden Jacob van Artevelde, naer wiens dood hy het opperbevel nam der vlaemsche krygs-benden en zig vervoegde met William Hastings, die de engelsche aenvoerde; vervolgens bemagtigden zy te saemen de stad Dendermonde. Willem van Vaernewyck woonde te Gend in de Onderstraet.

[p. VI]

bedienen der voornaemste ampten en officiën van Vlaenderen, als van hoog-baillin van den stede en lande van Dendermonde, hoog-bailliu van den stede en lande van Aelst, hoog-bailliu der stede van Andenaerde, hoog-bailliu en hoofdschepene van den lande van Waes; en ten vyfden door deszelfs allianciën met de edelste en vermaerdste geslachten van Vlaenderen enz., zoo als met de Alisock, d' Aranda, van Axpoele, Baronaige, de Baenst, de Bacquere, Bette, de Beer, de Block, de Blois, Boulet, Borluut, de Bruxelles, Boulaert, van den Bossche, Briseteste, Cabelliau, van Caudenhove, Catz, van der Camere, de Cerf, 's Cleerex, Cortewille, Courtroisin, Collins, de Crombrugghe, Damman, D' Isque, Dons, Dullaert, van Daeromme, van den Eechaute, van Edingen, de Gand-Villain, de Gavre, Gualderotti, de Saint-Genois, van Ghendt Goethals, de Gruutere, Hallins, van Halewyn, van der Haeghen, Hellin, van Heurne, de Jaeghere, de Jeude, de Jonghe, van Kempen, van Keverwyck, van Ketz, van Leeuwe, van Liedekerke (eenen zytak van het huys van Gavre), van Lovendeghem, de Lummene gezeyd van Marcke, van Massemines, van der Meersch, van der Moere, van der Meere, de la Barre van Mouscron, van Moerbeke, de Mirabello gezeyd van Hale, van Munte, de Montenegro, de Maecht, Mulaert (eenen zytak van het huys van Gavre), van Nevele, van Overbeke d' Oisy, Lanchals, de Pape, van der Piet, van de Putte, Ramirez, van Raveschoot, Rym, van Royen, van Rode, van Rousselaere, de Sequeira, Sersanders, van Seclin, Serclaes, van Siclers, van Steehaut, Soetendale, van Steenbeke, van Steenkerke, de Stoppelaere, van Stavele, van Steenlant, van Somerghem, Tollins, Triest, van Vichte, Verrebrouck, Uutenhove, Uutendale, de Vos, de Walle,

[p. VII]

van de Werve, van Wyneghem, van de Zande, van der Zype enz.

Dat het geslacht van Vaernewyck voor een der oudste van Vlaenderen moet gehouden worden, is hier door bewezen, dat Arnold van Vaernewyck, gemael van jongvrouw Verdelinde van Moerbeke, in 1120 ridder was, dat eenen Simoen van Vaernewyck, ridder, gemael van jongvrouw Catharina Soetendale, raedsheer van den graeve van Vlaenderen Philippe van Elsatien, benevens andere edele raedsheeren van dien vorst, in 1190 getuygen waeren van eenen act, waer by Raes van Gavre bekende, dat de visschery van Evergem aen de abdy van S. Baefs te Gend behoorde. Eenen anderen Simoen van Vaernewyck, kleyn-zoon van den voorgaenden en gemael van jongvrouw Margareta van Halewyn, overleden: hy in 1306 en zy in 1297 en beyde te Mariakerke begraeven, was den 31 january 1260 scheydsman ter zaeke van een ontstaen geschil tusschen den abt en het klooster van O.L. Vrouw van Baudeloo te Sinay en jongvrouw Avesoete, weduwe van den ridder Villanus.

Thomaes van Vaernewyck, zoon van dezen tweeden Simoen, had, onder andere kinders: 1.^o Thomaes van Vaernewyck, ridder, vader van Willem van Vaernewyck, prior van het Karthuyzers-klooster te Royengheim (nu Roygem, by Gend), voorschepen van Gedeele te Gend in 1321 en voorschepen van der Keure in 1324, 1327, 1330, 1333 en 1337; 2.^o Willem van Vaernewyck, stigter en begiftiger van gemeld klooster, eenen der hoofd-mannen van Jacob van Artevelde en aenzienelyken grond-eygenaer in de Assels te Drongen, die te Gend geweest is 7.^en schepen van der Keure in 1312; en 3.^o Ywein van Vaernewyck, hoog-bailliu van de stede en lande van Aelst en gemael van Sara, vrouw van Steenkerke te Swynaerde. Dezen Ywein was vader van Jacob van Vaernewyck, die getrouwd was: eerst met jongvrouw Catharina van Daeromme, by wie hy verwekte jongvrouw Amelberge van Vaernewyck,

[p. VIII]

en in tweede houwlyk met jongvrouw Margareta 's Cleerex, by wie hy won zeventien kinders, waer van Fierin of Olivier van Vaernewyck den oudsten was, het geen blykt uyt de staeten van goed, gepasseert voor schepene van Gedeele der stad Gend in het jaer 1417 en den 14 october 1442. Olivier van Vaernewyck, getrouwt: 1.^o met jongvrouw Margareta van Leeuwe en 2.^o met jongvrouw Margareta Alisock, stierf in den ouderdom van honderd tien en niet negentig jaeren zoo als het by misslag staet in de Preuve voor het geslacht van Vaernewyck, vader zynde van achttien en niet zestien kinders, zoo als men in gemelde Preuve leest, waer van Marcus van Vaernewyck den jongsten was, gelyk het blykt uyt eenen act, gepasseert voor schepenen van der Keure der stad Gend, van den 24 maert 1533, en uyt een koop-contract aengegaen te Seevergem, den 15 july 1563; hebbende dezen Marcus, by zyne egtgenoote jongvrouw Catharina van Steehaut, dogter van jonkheer Lieven, schildknaep, heer van Raveschoot, onder andere kinders, twee zoons verwekt: 1.^o Pieter van Vaernewyck, geallieerd met jongvrouw Clara van Keverwyck, van wie de hedendagsche familie Vaernewyck afstamd¹ en 2.^o Marcus van Vaernewyck, schryver der Historie van Belgis, van wie wy het leven beschryven.

Deze beroemde familie van Vaernewyck, als-

1 Het is verkeerdelyk dat verscheyde geslacht-schryvers, misleyd door den Receuil de la Noblesse de Bourgogne, Limbourg, Luxembourg, Gueldres, Flandres, Artois, Hainaut, Hollande, Zèlande, Namur, Malines etc., par J. Leroux, Lille 1715, gedagt hebben, dat de roemryke familie der van Vaernewyck uytgestorven zynde, vervangen is geworden door de gene van Philippe Theodore de Gand of van Ghendt, die, volgens het geen in gemeld boekwerk aengehaeld is, fol. 281, by diploma des konings van Spagnien Philippe IV van den 9 september 1645, tot den adelstand verheven wierd en 's konings goedkeuring bekwam tot het aennemen en draegen van den naem en wapens der familie van Vaernewyck; zulks heeft ons hewogen den volgenden onpartydigen uytslag onzer opzoekingen ontrent dat voorwerp nen den lezer mede te deelen, op dat hy onderrigt zy, dat de hedendagsche familie de Vaernewyck afstamd niet van Philippe Theodore van Ghendt, maer wel in regte mannelyke linie van het aloud edel gendsch geslacht van Vaerneuyck.
Den schryver van dit boekwerk, Marcus van Vaernewyck, filius Marcus, had, zoo als hier boven gezeyd is, eenen broeder, genoemt Pieter, die, uyt zyn houwelyk met jongvrouw Clara van Keverwyck, onder andere kinders, eenen zoon, genoemt Jan, agter liet, in het jaer 1566 stierf en in S. Jans-kerk te Gend begraeven wierd. Zulks blykt uyt eene wettelyke verkaeveling, gepasseert voor schepene van Gedeele der stede van Gend, den 21 april 1576. Jonkheer Jan van Vaernewyck, overleden in 1610 en begraven in S. Baefs-kerk, trouwde jongvrouw Catharina van der Zype, vrouw van Diepenbroek (eene heerlykheyd, gelegen binnen de parochie van Lovendegem, welke door dit houwelyk in het geslacht der van Vaernewyck kwam, waer in het tot hier toe gebleven is) en van Groot Waxiers, dogter van jonkheer Geeraerd van der Zype. In gemelde verkaeveling leest men, dat den oudsten zoon van jonkbeer Jan van Vaernewyck en jongvrouw Catharina van der Zype was jonkbeer Francies van Vaernewyck, het geen ook blykt uyt eenen act van leen-verheffing, gepasseert voor het leen-hof van S. Pieters nevens Gend, ten jaere 1620; by was te Gend geboren en den 25 july 1570 in de parochiaele kerk van S. Michiels gedoopt, en trouwde in de zelve kerk den 28 july 1593 met jongvrouw Jacquemyne de Bacquere, dogter van jonkheer Denys de Bacquere, heer van Beaupays, en van jongvrouw Jacquemyne van Overbeke, het welk bewezen word door instrument van liquidatie, gepasseert den 18 october 1659 voor meester Jan Baptiste Ottevaere, notaris te Gend. Mh.^r Denys van Vaernewyck, ridder (verheven den 8 november 1657), heer van Lembeke en Diepenbroeck, schepenen van der Keure en kapiteyn van eene vrye compagnie van 500 mannen, geboren te Astene, by Deynze, den 29 july 1603, overleden binnen Gend den 4 july 1670 en begraven in de hoofd-kerk van S. Baefs aldaer, word geprobeert te zyn zoon van den voornoemden jonkheer Francies van Vaernewyck, nyt eene verkaeveling van goederen gepasseert voor schepene van Gedeele der stad Gend, den 6 september 1674, alwaer ook gezien word, dat hy getrouwt was geweest: 1.^o met jongvrouw Anna van der Meeren, dogter van jonkheer Guillielmus van der Meeren, heer van Oycke, Asperen en Synghem en onder-baillieu der stad Gend, en 2.^o met jongvrouw Anna Marie de Cerf, dogter van jonkheer Jacobus de Cerf, heer van Belleghem, en van jongvrouw Anne de Brune. Jonkheer Floris Bonaventura van Vaernewyck, heer van Lembeke en Diepenbroeck, kapiteyn ten dienste van Zyne Katholyke Majesteyt, van 1673 tot 1690, gedoopt in S. Baefs-kerk te Gend den 21 mey 1659 en aldaer begraven den 28 maert 1721, was zoon van den voornoemden Mh.^r Denys van Vaernewyck en van zyne tweede gemaelin jongvrouw Marie de Cerf; hy trouwde den 24 juny 1690, in gemelde kerk van S. Baefs, met jongvrouw Maria Barbara Odiilio de Hellin, dogter van Mh.^r Karel de Hellin, burggraeve van Angaai, heer van Wassenhove enz., en van jongvrouw Maria Joanna de la Jonchiėre, zoo als het blykt uyt den staet van goed, gepasseert voor schepene van Gedeele der stad Gend, den 8 december 1706. Zy stierf in 1698 en wierd in de kerk van het Recollecten-klooster te Gend begraven. Jonkheer Claude Bonaventura van Vaernewyck, heer van Lembeke, Diepenbroeck en Belleghem, geboren te Gend den 3 april 1693, was zoon van den voormelden jonkheer Floris Bonaventura van Vaernewyck, gelyk het blykt uyt den gemelden staet van goed, en trad den 24 november 1722 te Ohain, in Waelsch-Braband, in houwelyk met zyne nigt jongvrouw Maria Theresia de Hellin, eenige erfgenaeme en dogter van Mh.^r Jan Baptiste de Hellin, burggraeve van Angest, en van jongvrouw Maria Philippina de Lalaing; hy stierf den 20 april 1750 en wierd begraven in het klooster der Chartreusen tot Gend, agterlaetende, onder andere kinders, jonkheer Francies Marie Joseph Frederik de Vaernewyck, heer van Belleghem, schepenen van der Keure der stad Gend en leenman van den Oudenburg, geboren den 31 augusti 1737, getrouwd in S. Baefs-kerk te Gend den 27 january 1763 met jongvrouw Isabella Joanna Josepha Coleta Dons, oudste dogter van jonkheer Jan Joseph Dons, baron van Lovendeghem, en van jongvrouw Anna Francisca Vilain XIIII, vader der heeren gebroeders de Vaernewyck, die alsnu binnen de stad Gend verblyven.
Zoo als men uyt bet hier boven aengehaelde ziet, is het immers belachelyk te denken, dat de hedendagsche familie de Vaernewyck uyt meergemelden Philippe Theodore de Gand of van Ghendt zou gesproten zyn, dewyl Mh.^r Donys van Vaernewyck, heer van Lembeke en Diepenbroeck, ten jaere 1645, wanneer het de Gand toegelaeten wierd den naem en wapens der van Vaernewyck aen te nemen, nog in leven was; dat Mh.^r Denys van Vaernewyck in regte linie afstamde van jonkbeer Pieter van Vaernewyck, filius jonkbeer Marcus, en voorts van jonkheer Simoen van Vaernewyck, die in de 13.^e eeuw leefde; en dat de bedendagsche familie de Vaernewyck in regte mannelyke linie van gemelden Mh.^r Denys van Vaernewyck voortgesproten is.
Ook vind men in het koninglyk diploma, aen gemelden Philippe Theodore de Gand verleent, de volgende bespreken: ‘Sur l'expose fait par le petitionnaire Philippe Theodore de Gand, ne et demeurant a Alost, qu'il etait fils legitime et seul enfant de fou Franchois de Gand et de Damoiselle Catherine de Vaernewyck, de meme heritier futur de son Oncle maternel Messire Theodore de Vaernewyck, escuyer, qui est en grand aage et celibataire, lequel auroit toujours permis qu'il porta son nom et l'auroit adopte, par acte legal de la Cour Feodale d'Alost, le 31 octobre 1644, et sur la remonstrance de bonne foy, que personne masculine ne resteroit de sa dite famille, apres la mort de son diet Oncle, ce qui se doit entendre de la branche et particuliere familla au quartier d'Alost, puisque le suppliant ne connoistroit aultres et auroit appris de ses diets Oncle, Mere et Parents, de n'y avoir d'autres du lignage de Vaernewyck. Tout ce que dessus considere, et sous reserve de non-prejudice des autres qui se pourroient de la meme famille, branche et lignage, portant ledict nom et armes, en co trouver interesses, ensuite de ce, il a plu a Sa Majeste de m'ordonner par acte, depeche sous la signature et cachet secret d'icelle etc., etc. ’Den gemelden Philippe Theodore de Gand, die op deze wyze den naem en de wapens van het geslacht der van Vaernewyck bekomen had, is binnen de stad Aelst gestorven en äldaer begraven in de kerk van het klooster der Carmeliten-Discalsen, alwaer zynen zark tot de vernieting der kloosters in de Nederlanden bestaen heeft en melding maekte van het uytsterven van den naem der van Vaernewyck in den lande van Aelst, dewyl Philippe Theodore de Gand geene kinders agtergelaeten heeft.
Zoo als 'er verkeerdelyk gedagt word, dat de hedendagsche familie de Vaernewyck van meergemelden Philippe Theodore de Gand afstamd, word'er niet min verkeerdelyk vermoed, dat de edele heeren gebroeders de Vaernewyck, alsnu te Gend verblyvende, onvoorzien zynde van kinders van het mannelyk geslacht, den naem en wapen van hun doorlugtig huys, by octroi van Z.M. den koning, zouden overzetten aen eene familie waer mede zy geallieert zyn, dewyl'er nog eenen staek van het oud edel gendsch geslacht der van Vaernewyck, van den tak der heeren van Steenkerks te Swynaerde, tegenwoordig nog binnen de stad Mechelen bestaet en door de gemelde heeren gebroeders de Vaernewyck alhier voor hunne bloedverwanten niet konnen ontkend worden, te weten: de afstammelingen van jonkheer Jan Karel Joseph van Vaernewyck, zoon van den hier boven gemelden jonkheer Floris Bonaventura van Vaernewyck, heer van Lembeke en Diepenbroeck, die den 25 juny 1695 te Gend ter weireld kwam, broeder was van den hier boven vermelden jonkheer Claude Bonaventura van Vaernewyck, heer van Lembeke, Diepenbroeck en Bellegem, uyt wien de heeren gebroeders de Vaernewyck alhier voortgesproten zyn, den 1 september 1761 overleed en uyt zyn eerste houwelyk met jongvrouw Helena Theresia de Crombrugghe, dogter van jonkheer Gillis, heer van Rynsacker, eenen zoon achterliet, genaemd jonkheer Joris de Vaernewyck, oud-kapiteyn in roomsch keyzerlyken en koninglyken dienst, getrouwd met jongvrouw Maria Josepha de Sequeyra, dogter van jonkheer Joseph, kapiteyn in spaenschen dienst, en van jongvrouw Barbara de Tello, wiens afstammelingen binnen de stad Mechelen verblyven; zynde, volgens verhef van den jaere 1791, alle de leenen van den gendschen staek der familie de Vaernewyck op het hoofd van Mh.^r Francies Frederik de Vaernewyck, burggraef van Angest, heer van Diepenbroeck enz., blyven volgen en alsnu den titel van burggraef van Angest toegekent aen jonkheer Karel de Vaernewyck, kamerheer van Z.M., lid van de eerste kamer der staeten-generael en van het ridderschap der provincie van Oost-Vlaenderen.

[p. IX]

nu de Vaernewyck genoemt, draegt sedert onheugelyken tyd voor wapen dry zilvere leeuwen met goude kroonen op een zwart veld, hebbende tot

[p. X]

oorlog-kreet deze zinspeling op haeren naem: Laet Varen Nydt, of enkelyk Laet Nydt, het welk men gelooft genomen te zyn, naer het vereffenen van

[p. XI]

een geschil, dat die familie in de 12.^o of 13.^o eeuw met een ander edel geslacht geduerende lange jaeren zoude gehad hebben.

[p. XII]

Onzen Marcus van Vaernewyck kwam, volgens zyne eygene aenteekening in een memoriael voor de naerkomers, waer van men eenen uyttrek vind in de Preuve voor het geslacht van Vaernewyck, ter weireld binnen de stad Gend, op eenen woensdag, 21 december 1518, ten vyf uren vier-en-vyftig minuten des avonds, en was den jongsten van twee zoons, hebbende zynen vader den oudsten zoon Pieter van Vaernewyck by deszelfs houwelyk met jongvrouw Clara van Keverwyck, met verscheyde leen-goederen, te Swynaerde en in andere parochien gelegen, taemelyk begiftigt.

Alhoewel Vaernewyck in de voorreden van den tweeden boek zyner Historie van Belgis beweird, dat hy maer eene maend onderwys genoten heeft, om te leeren lezen en schryven, het geen zeldzaem, doch geenzins onmogelyk is, en hy in de opdragt van gemeld boekwerk van zig zelven spreekt, als of hy maer eene tael magtig was, moet hy zeer wel opgevoed en eenen kundigen man zyn geweest. Inderdaed, wanneer men de verschillige zoo prosaïsche- als rym-werken, welke ons van hem overblyven, met oplettentheyd leest, zal men welhaest ondervinden, dat hy, verre van maer alleen vlaemsch te konnen, ook fransch, italiaensch, spaensch en vooral latyn kon, dewyl hy verscheyde jaeren Vrankryk, Italien en Spagnien doorrezen heeft en vele schryvers bybrengt, waer van hy uyttrekken geeft, wiens boekwerken in het latyn, fransch, italiaensch of spaensch opgestelt zyn, en waer van men tot hier toe geene vlaemsche vertaelingen bezit, als zyn de werken van Meyerus, Lucius van Tongeren, Julius Trevirensis, Annius van Viterba, eenige aloude schryvers, Paradin, Paulus Emilius en vele kronyken van verschillige abdyen, kloosters enz.

Uyt het geen Vaernewyck verhaeld van de vermaerde universiteyt van Loven, zoude men konnen vermoeden dat hy aldaer eenigen graed

[p. XIII]

in de regten genomen heeft, want anders zoude hy misschien niet zoo bekwaem zyn geweest tot het bedienen van voornaeme ampten in het magistraet van Gend, zoo als van schepenen in beyde de banken en gouverneur der arme-kamer, waer in hy zig zoo achtingsweirdig en zoo beminnelyk aen het volk wist te maeken. Ook schynd het, uyt het geen hy van de universiteyt van Montpellier zegt, dat hy aldaer de lessen eenigen tyd bygewoont heeft. Zulks word nog gestaeft door den titel van meester, welken hem in vele handschriften, publieke acten en contracten van zynen leeftyd gegeven word, en alsdan alleen toegekend wierd aen oeffenaers van vrye konsten of gegradueerde in de H. Godheyd, rechten, medecynen en andere wetenschappen (waer in Vaernewyck ook wel eenigen graed zoude konnen gehad hebben, doordien hy in de zelve zeer geoeffend schynt te zyn geweest).

Vaernewyck doorbragt zyne jongheyd met reyzen, doorliep veelerley landstreken, alwaer hy, ter zelver tyd nieuwsgierig en eerzugtig, alles onderzogt wat eenigzins bemerkensweirdig was, en ging ten hove, alwaer hy den aerd der groote leerde kennen. Eene zulkdaenige handelwys verschafte hem menigvuldige kennissen in verscheyde wetenschappen, en, gevoegd by de grondregels welke hy in goede schryvers geput had, maekte van hem eenen taemelyken gods- en regts-geleerden, eenen deugdzaemen zedekundigen, eenen geachten geschiedenis-schryver, eenen iverigen geslachts-onderzoeker en oudheyds - kundigen, eenen goeden tael - kundigen, eenen grooten liefhebber der fraeye konsten, eenen eerlyken en regtveirdigen bestierder, eenen regtzinnigen wethouder en eenen luymigen digter, wiens verzen, in weerwil der groote veranderingen welke de vlaemsche tael sedert zyne eeuw ondergaen heeft, niet geheel zonder verdiensten zyn en door de beminnaers der oude poëzy met smaek gelezen worden.

[p. XIV]

Den letterkundigen roem, welken Vaernewyck verworven had, en vooral zynen saemenlevenden en minzaemen aerd, verschaften hem vele vrienden, waer onder geleerde mannen en geachte konstoeffenaers, zoo als den priester en latynschen dichter Joannes de Vivario of van de Vyver, de diplomaeten Karel Rym en Augerus Ghiselins, heer van Busbecq, den reyzer Borluut, de kronyk-schryvers Meyerus, Damhouder en Reygersberg, den aerdrykskundigen Marchantius, den beeldhouwer Jan de Heere, de schilders Lucas de Heere en Lucas van Leyden en vele groote en persoonen van aenzien, die in zyne hanteering vermaek schepten en genoegen vonden zich met hem eenigen tyd in hunne kasteelen en lusthuyzen op te houden.

Vaernewyck, die in het schryven van volgeestige werken een groot behaegen schepte, had reeds zyn veertigste jaer bereykt, aleer hy dagt zig door den houwelyks-band te verbinden. Noch eene schitterende schoonheyd, noch overgroote rykdommen waeren de voorwerpen niet, welke de gene bezat op wie zynen keus viel. Den zedigen Vaernewyck vond zyne ega en trouwde in den zomer van het jaer 1558 met jongvrouw Livyne Hallins, filia Pieters en Maria van den Bossche, van een edel gendsch geslacht, het welk aen de stad Gend verscheyde schepene in beyde de banken had gegeven, en behoorende aen de familie van Hendrik Hallins, die ten jaere 1552 door de gebroeders Simoen en Judocus Rym uyt minnen-nyd vermoord wierd, welke grouweldaed, naer eenen bloedigen twist veroorzaekt te hebben, die verscheyde jaeren duerde, eyndelyk geboet wierd door het stigten van een godshuys voor agttien behoeftige vrouwen, in het huys het welk de slagtoffers van de woede der Ryms bewoont hadden, eerst Hallins-Hospitael en nu S. Catharina-Godshuys genoemt. Deze jongvrouw Livyne Hallins was middenmaetig begoed en reeds vyf-en-dertig jaeren oud, doch was eene deugd-

[p. XV]

zaeme, goedaerdige en menschlievende vrouw, die haeren gemael eenige jaeren overleefde en in het jaer 1577 het tydelyk met het eeuwig verwisselde.

Vaernewyks houwelyk wierd gezegend met vyf kinderen, naementlyk: Marcus, jong overleden; Adolphus, die in het jaer 1586 nog minderjaerig was en reeds in het volgende jaer als advocaet by den provincialen raed in Vlaenderen postuleerde; Clara, getrouwd: 1.^o met Francies de Scheppere. die by haer twee kinders verwekt heeft: Jan en Marie, beyde als weezen bekend in den staet van goed, ten jaere 1586 voor schepene van Gedeele gepasseerd, en 2.^o met Lucas Cruyl, uyt welk tweede houwelyk geboren is den eerweirdigen heer en meester Michiel Cruyl, prior van het Wilhelmynen-klooster te Aelst in 1641, overleden den 5 july 1659; Josyntje, onbedegen overleden; en eyndelyk Margareta, getrouwd met meester Hendrik Malassis, advocaet in den provincialen raed in Vlaenderen.

Niettegenstaende Vaernewyck eenen werkzaemen schryver was, die menigvuldige boekwerken, zoo in rym als in onrym, verveirdigd heeft, vond hy nogtans tyd en lust om verschillige openbaere ampten te bedienen en daer in zyne geliefde vaderstad, door zyne kundigheden, regtveirdigheyd en regtmaetigheyd uytnemende nuttig te zyn. By het opregten der arme-kamer te Gend, door keyzer Karel den V, wierd hy met de bestiering der algemeyne kasse gelast en had reeds te vooren geduerende eenen taemelyk langen tyd de fonctien van stapelheer uytgeoeffend; in 1564 was hy negensten schepenen van der Keure en in 1568 zesden schepenen van Gedeele en had waerschynelyk laeter het voorschependom mogen verhopen, indien de dood hem niet was komen verrassen en hy niet den 20 february 1568 aen eene korte ziekte overleden was. Hy wierd waerschynelyk begraeven in S. Jans- (nu S. Baefs) kerk, alwaer zynen broeder Pieter, gestorven in het jaer 1566, ook ter aerde besteld wierd en naderhand deszelfs afstammelingen hunne vrye sepulture gehad hebben.

[p. XVI]

Vaernewyck was zeer deugdzaem en had de faem van den liefdaedigsten poorter der geheele stede van Gend te wezen. Dewyl de vlaemsche digt- en tael-konst eene zyner meest geliefkoosde oeffeningen was, had hy zig doen inschryven in de vierde kamer van Rhetorica, staende onder de bescherming der H. Moeder Gods Maria, gezeyd Maria tHeeren, en hebbende eene kapel in de parochiaele kerk van S.^t Jacobs, achter den hoogen autaer. Dit broederschap, waer van Marcus van Vaernewyck eenen der voornaemste leden was, wierd den 14 augusti van het jaer 1478 door het gendsch magistraet herkent, zoo als het blykt uyt eene ordonnancie van schepene en raed der stede van Gend, waer in men het volgende leest: Zo wien ghelieuen zal in dit gheselscip oft broederscip te commene ende ontfaen te zyne, wordt ghehouden te gheuene eenen groot tzynen incommene, ende voort alle jare eenen groot ter reparacien vander cappelle ende aultare voors. ende onderhoudene van den Godlycken dienste die men daer inne doet. Dat omme tzelue gheselscip te regierne zyn zullen alzoot gheweest hebben een dekin ende twalef prouiserers goede eerbaer lieden wezende ghelyc men dat tot noch toe onderhouden heeft. Dit broederschap is tot hier toe in de gemelde kerk nog in wezen, doch is nu enkelyk niets anders dan een kerkelyk broederschap, het welk zig niet meer met rhetoryke bemoeyd. In het jaer 1557 was Vaernewyck eenen der proviseerders van dit broederschap met de heeren Daneel van der Meere, Dominicus Seseyn, Lieuen Hebscaep, Jan Duusaert, Joos van Zele, Lieuen Wierick, Jacob de Vos, Arent Puridaen, Heyndrick van der Meere, Lieuen de Bock en Lieuen van Belleghem, zynde den deken heer Gillis Ghyselyns; doch Vaernewyck, om zich voortaen van dien last te onttrekken, begiftigde het broederschap met eene rente, waer van wy hier den act van woorde tot woorde laeten volgen: Maerck van

[p. XVII]

Vaernewyck stelt ter dood XX sch. grooten, voor welcke XX sch. grooten den voornoemden Marcus het gulden van Marien tHeeren den rente brief van dien metten transpoorte daer toe dienende gheleuert in den handen van Gillis Ghyselyns als deken afgheghaen onser Vrauwen daghe septembris XV^c LVIII lestleden ende den seluen doen stellen in den nieuwen registre int capittel van de rentbrieuen, midts welcke jonste es de voornoemde Marcus van Vaernewyck zyn leuen lanck exempt ende onghehauden van dienste ten ware dat hem andersyns beliefde, ende in gheual yemandt naermaels ware die hem seluen Marcus tot eenighen dienste ofte seruitie wilde bringhen, so wert den seluen deken alsdan met synen prouiserers wesende ghehauden wederomme te restituerene de selue ghyfte van twintig sch. grooten tsjaers met croose verloopen naer rate van tyde den voornoemden Marcus weder te restituerene also voors. es. De voornoemde wettelicke van daten XII decembris LIII, registre f.^o LXXVII, ende den transpoort van III in sporcle (february) XV^c LVII (ouden styl), registre f.^o CXI. Actum ten voornoemden daghe van sporcle. My als deken Gillis Ghyselyns.

Hoewel Vaernewycks werken zekerlyk niet zonder gebreken zyn, moet men nogtans bekennen, dat hy in Vlaenderen een ligt zyner eeuw is geweest, dat hy vele oudheyds-kundige bezonderheden voor den dag gebragt en aen de naerkomelingschap medegedeeld heeft, welke zonder hem in de vergetentheyd zouden geraekt zyn, en dat hy veel medegeholpen heeft om de vlaemsche tael te zuyveren van de bastaerd-woorden welke het gebruyk der fransche tael in deze landen daer in gebragt had, zoo als men zien kan in de noten van de uytgaeve van de rymchronyk van Melis Stoke, door wylent den heer Balthazar Huydecooper.

Vaernewyck heeft zeer veel geschreven, doch weynige zyner boekwerken zyn door den druk

[p. XVIII]

bekend gemaekt en vele van zyne handschriften, naer zyne dood in handen van onkundige menschen geraektzynde, zyn, zoo als het eenvoudiglyk in de Preuve van het geslacht van Vaernewyck gezeyd word, gedestrueerd geworden. Ziet hier de gene welke wy gezien hebben en in de boekzaelen van oudheyds-minnaers berusten:

Die Cronycke van Vlaenderen in tcorte, metsgaders van Brabant, Arthois, Henegauwe, Hollant, Zeelant, Vrieslant ende andere omligghenden landen. Onder wien dat zy van den beghinne des weerelds gheweest zyn: met haerlieder oorsprough, afcomste en regiment, tot dezen teghenwoordighen tyde van onzen alder ghenaedigsten ende onverwinnelicsten conyngh Philippus van Oostenrycke, conyngh van Spaengen, van Inghelant, van Vrankerycke etc., grave van Vlaenderen. Uut dyverschen gheapprobeerden autheurs met neerstigheyt byeen vergadert. Ghendt, voor Gheeraert van Salenson, 1557, en Ghendt, Gheeraert van Salenson, 1565, beyde in-4.^o, met houte plaeten.

Vlaemsche Audtvremdigheyt, inhoudende veel wonderlicke antiquiteyte, van den natuere, ghelegentheyt, oorsprongh ende eerste fondatien des selven landts, met meer ander ghenougelicke en vremde dinghen: al t'selve vergadert, ghecomponeert en rhetoryckelicken ghestelt by ballaeden, deur Marcus van Vaernewyck. Ghendt, Jan van Salenson, 1560, in kleyn -8.^o.

Nieu Tractaet en curte Beschryvinghe van dat edel Graefschap van Vlaenderen en ander omliggende landen, door Marc van Vaernewyck. Ghendt, Gheeraert van Salenson, 1563, in -8.^o. (Dit werk is in vlaemsche verzen).

Die waerachtighe Gheschiedenisse van allen gheloofweerdighe saken van den alder onverwinnelycksten ende alder moghensten keyser van Roomen Carolus de vyfste van dien name, coninck van Spaengnen etc. Met allen geschiedenissen die binnen onsen tyden hier ende in ander landen gheschiet zyn, beghinnende van den jare 1500 tot 1564. Ghendt, G. van Salenson, 1564, in-4.^o.

Den Spieghel der Nederlandscher Oudtheyt, inhoudende die constructie ofte vergaderinghe van Belgis. Ghendt, Gheeraert van Salenson, 1568, in-fol. (Dit werk bevind zig in de boekzael der hoogeschool). Zommige schryvers willen dat'er eenen druk bestaet van 1565

[p. XIX]

in-4.^o, maer dat het zoo niet is, blykt uyt den tweeden druk, ook onder den zelven titel, zoo als den eersten, uytgegeven, en waer op nog staet: ghemaeckt deur Marcus van Vaernewyck: excellent Poët ende Historiographe Moderne. Nu tweedemael ghedruckt, ende in veel plaetsen ghecorrigiert etc. Ghendt, by de weduwe van Gheeraert van Salenson, 1574, in-fol., waer van eenige boek-minnaers dezer stad een exemplair bezitten. Den derden druk voert voor titel: De Historie van Belgis, die men anders noemen mach den Spieghel der Nederlandscher Oudtheyt, door M. van Vaernewyck. tHantwerpen by Hier. Verdussen, 1619 in-fol. Er zyn exemplairen van dezen zelven druk waer op staet: Tot Brussel, by Fernande van Hoeymaker, wonende in de Hemelstraet, in de dry Coddinnen. Deze dry eerste drukken hebben by elken boek de voorreden des auteurs en houte plaeten, welke in de volgende uytgelaeten zyn. Den vierden druk is ook t'Antwerpen, by Reynier Sleghers, 1665, in-4.^o. Den vyfden te Gend, by C.J. Fernand, op den Reep, 1784, 2 deelen in-8.^o

Vaernewyck heeft nog, volgens dat hy zelf schryft, de hier naer genoemde boekwerken gemaekt, welke, zoo men meent, noyt in druk gegeven zyn en waer van'er mogelyks verscheyde noyt voltrokken zyn geweest:

Tractaet van die fundatie en situatie der stede van Ghendt.

Naem-lyste van het magistraet der stede van Ghendt, met die chronycke van het ghene onder hunne bestieringhe is ghebeurt.

Voyagie naer Seeland.

Die historie van Tobias (in rym).

Tractaet van die verlichte heydenen, in dry boecken.

Van die wonderlycke en vermaerde steden ende edificien der geheele wereld.

Die zeevaert van Lucianus.

Rymwercken ende Ghedichten.

Saemenspraecke der honden (in verzen).

Tractaet der suyverheyt, anders ghenaempt perel der suyverheyt ende deucht.

Die leecken philosophie, in achtthien boecken.

Tractaet der afgodderye.

Schilt van het kersten gheloove (geapprobeert door den eerw. pater predikheer Joannes Bunderius).

[p. XX]

Antidote of teghen-vergift teghen die peste der betteryen.

Alghemeyne wapenschild teghen die hooft-zonde.

Dry brieven teghen eenen wederdooper.

Spieghel der wederdoopers.

Vat van wondere.

Den vierkanten wetsteen, handelende van die onghelooven der heydenen, joden, turcken en valsche christene.

Den kaelen-raed.

De daghen der eerbaerheydt ende deucht, inhoudende dertich balladen met eene tusschen gevoegde prosa als een dialogue.

Die 20 lancien die de werelt op de borst ryden, synde paradoxen met tusschen gaschoten odekins.

Marcias Willinghe.