Het Nieuvve Testament, dat is, Het nieuwe Verbond onzes Heeren Iesu Christi, Na der Grieckscher waerheyt in Nederlandsche sprake grondlick end trauwlick ouerghezett

Bijlage 2: Het voorwoord in De catechismus, oft kinderleere, diemen te Londen, in de Duydtsche Ghemeynte was ghebruyckende. Emden 1557.

Bron: DE CATECHIsmus, oft kinderleere, diemen te Londen, in de Duydtsche Ghemeynte was ghebruyckende (...) Ghedruckt te Embden, by Gellium Ctematium. Anno.1557. Aprili.20, pp. 3-12. Geraadpleegd exemplaar: UB Gent, signatuur: BIB G.000343/5. Fotoscans zijn gepubliceerd op internet onder de link http://search.ugent.be/meercat/x/bkt01?q=900000105799 Kanttekeningen (gezet in Romein) zijn in de onderstaande diplomatische transcriptie gecursiveerd tussen accolades verwerkt. De paginering volgt die van het origineel.

[pag. 3]

Ian Utenhoue de Duidtsche Ghemeynte, die te Londen is, wunscht ghenade ende vrede van Gode den Uader, doer Iesum Christum onsen Heere, Amen.

DE GOdsalighe weluaert eens Landtschaps, beminde broeders na myn verstandt is meest in drie stucken gheleghen: naemelick in de godsalicheyt der Ouerheyt, in de oprechticheyt der leeraers oft Dienaers des wordts Gods, ende in de onderhoudinghe der Christelicker scholen. Sonder de welcke drie, het niet moghelick is, dat het eenighen lande wel soude konnen gaen: Ghelyck het oock wederom niet moghelick is, dat het anders dan wel den Landtscahppe toe gae, daer dese drie ouer een kommen. Want aengaende d’eerste van desen, het is ghewis, dat de Ouerheit eens Landtschaps, den lande is, het ghene dat de maghe den lichame des menschen is: by de welcke, ghelijckerwijse het gansche lichaem gheuoedt werdt ende daer sonder niet gheleuen kan: Also is’t oock niet moghelick, dat eenich Landtschap sonder Ouerheyt ghedurich blyue: Ouermidts de groote ellendicheyt, verdoruenheyt, ende boosheyt, des menschelicken aerts ende natueren, de welcke daerom, doer wterlicken ende politschen regimente gheregeert moet wesen. Maer als het niet ghenoech is, ter behoudinghe des lichamelicken [pag. 4] ghezondtheydts, een maghe te hebben, ten sy dat se goedt ende ghesondt sy: Also is’t oock den Lande niet ghenoech een Ouerheyt te hebben, ten sy dat sy wijs ende godsalich sy. Anders voerwaer is’t onuerdrachlick onder sulcke Ouerheyt te stane: ende is een waerachtighe straffe GODS voer de sonden des volcks. {Iob.34.} wanneer het ongoddelicke Ouerheden onderworpen is. Als het oock in contrarien, een groote onwtsprekelicke segheninghe Gods is, voer den Lande, den welcken een wyse ende godsalighe Ouerheyt, van den Heere, toegheschickt is: ghemerckt dat {Sapi.6.} een wyse Ouerheyt de sterckte ende vasticheyt des volcks is.

Ten anderen, hoe noodtsakelick de oprechte Leeraers ende Dienaers des wordts, den lande syn, kan lichtelick bekendt werden, wt de noodtsakelickheyt des wordts: d’welck alleen het {Ioan.16. Psal.116.} licht, leuen, ende spyse der sielen is, buyten d’welck oock anders niet kan wesen, dan duysterheyt, doodt, end eewighe verdoemenisse. Ende is niet moghelick, dat het den volcke wel toe gae, daer de oprechte leeringhe is ghebrekende {Pro.29.} Want daer de Prophetie oft Goddelicke leeringhe ghebreckt (also de wyse man seyt) daer moet volghen een verstroeyinghe des volcks, {Matt.9.} So dat een volck sonder leeraers van Christo den Heere selue, ten rechten gheleken werdt, by een kudde schapen, dat sonder herder is, d’welck ontwijfelick aller ghebreken der goeder weyden ende wateren, oock allen perikelen der woluen ende verslindender dieren, onderworpen is. {Matt.28 Luc.23.} Hierom heeft Christus de HEere den dienst syns wordts so noodtsakelick in syn [pag. 5] Ghemeynte gheacht, ende oock inghestelt, als den eenighen middel, {Apoc.9.} om de syne in alle eerbaerheyt ende Godsalicheyt, te vergaderen ende te onderhouden.

Ten derden anghemerckt de groote ontwetenschap ende archeyt onser {Gene.6.8} ghescheynder naturen, die ons van den buyck des moeders aen, aengheboren is, so konnen wy lichtelick verstaen, hoe grootelicks den ionghen kinderen de Christelicke onderwysinghe van noode sy: op dat se in den Heylighen wille ende weghen des Heeren gheleert, ende tot de kennisse ende vreese des seluen, {Deut.32.} van der ionckheyt aen, ghebracht synde, tot alle goddelicke handelen bequame werden: ende den dienst gods, des ghelycks des naesten ende des Landts weluaert, mit alder nersticheyt (so sy schuldich syn) veruoorderen: {Exod.12 13. Deu.4.6} daerom de Heere so ernstelickt ouer all beuolen heeft datmen de kinderen in syn goddelicke gheboden nerstelick onderwysen soude: Op dat se doer de aenmerckinghe der grooter onwtspreckelicker weldaden GODS, die hy ons allen in Christo bewesen heeft, tot prysinghe syns naems, ende tot danckbaerheyt gheroert synde, hem in een volstandich ghelooue ende seker hope dienen, in alder heylicheyt ende gherechticheyt. {Ephe.6.} De selue leere gheeft Paulus den Ouders, segghende: Ghy Uaders verweckt dyne kinderen tot gramschap niet, maer brengtse op doer onderwysinghe, ende straffinghe des Heeren: de welcke onderwysinghe den eenighen middel is, om eerlicke ende Christelicke huyshouders ende regimenteurs in den lande te verweruen: Als oock in contrarien, daer dese Kinder onderwysinghe ghe-[pag. 6]breeckt alsulcks niet beuonden werdt: {Deut.21.1.Re.2.4} ghelick ons sommighe exempelen der Schrifturen ende Historien, ia de experiencie selue wel betuyghen: so datter gheen twyfel sy, dat dese drie weldaden de grootste ende de meest nodighe syn, diemen ten behoeue eens landtschaps soude moghen begheeren. Nu aengaende d’eerste, God de Heere heeft ons in dit Rycke seer ryckelick begaeft, van een godsalighe Ouerheyt, naemlick van Koninck Eduward den sesten: de welcke van synder grooter ionckheyt aen, alle afgoderie end valschen godsdienst, wt synen Rycke gheweert hebbende, heeft het waerachtich Apostolisch ghelooue, leeringhe, ende den rechten Godsdienst, opgherecht: so dat wy ten rechten wel segghen moghen na d’exempel {4.Re.22.} Iosie, datter voer hem gheen Koninck gheweest is, niet alleenlick in dit Rycke, marr oock in de gansche Christenheyt, die hem tot den Heere nae syn heylich wordt, so wt ganscher herten ende sielen bekeert heeft, als hy ghedaen heeft, ende is oock te verhopen (ten sy dat ons de Heere om onse ondanckbaerheyt straffe) dat GOD doer hem noch meer ende meer alle godsalicheyt, niet alleen hier, maer oock elders mit der tydt, veruoorderen sal: als wy lichtelick mercken moghen, wt de groote weldaedt, die hy hier onse Duydtsche natie, ia allen wtlandischen (ter begheerte van myn heere Ian a Lasco, onser aller Superintendent) bewesen heeft: haer t’synen grooten koste bereydende eenen bequamen tempel, ende toelatende den oprechten dienst Gods, na de ordinancien Christi des Heeren, ende de onderhoudinghe der Apostelen. Bouen dien, heeft hy [pag. 7] ons oock gheleerde ende oprechte Predikanten selue gheordineert: doer de welcke ons de waerachtighe leeringhe der Propheten end Apostelen rechtsinnich, sonder eenighen menschen deesem, verkondicht wert: so dat wy in dese twee eerste grootelickx van den Heere begaeft syn: daer af hy ghedanckt sy in der eewicheyt.

Nu, op dat het derde, naemelick de kinderonderwysinghe onser Ghemeynten oock niet ghebreken soude, so heeft het den Predikanten ende Ouderlinghen goedt ende noodtsakelick ghedocht, als het oock van noode is, dat wy den Catechismus oft Kinder leere, der Ghemeynten souden voerhouden: te weten den seluen Catechismum, diemen in OostUrieslandt is ghebruyckende, den welcken ick t’harer begheerte in onse Nederlandtsche sprake ouergheset hebbe: Waer in, ick myn eyghen sprake (die door d’misbruyck grootelickx ghescheyndt is) dickmael te buyten gae, als ick desghelycks in onse belydinghe ghedaen hebbe, so wel op dat ickse tot haren oorsprongk (so verre als het my moghelick is) brenghen mochte: als daerom, dat ick van de Ghemeinte, die hier wt mennigherley Landen vergadert is, te beter verstaen mochte wesen.

Uoerwaer wy syn wel schuldich den Heere te dancken, van alle dese syne kostelicke gauen: de welcke onse Uaders noeyt te gheenen daghen, ghesien hebben, want onder de Princen die sy t’haren tyden, ghehadt hebben, daer syn der wel eenighe gheweest, die goedt ghenoemt waren, als sy oock, politischer wyse goedt, wijs, ende gherechtich waren: maer wy lesen van gheene, die de godsalighe kennisse [pag. 8] des Heeren ghehadt, ende den oprechten dienst Gods, wt synen worde, veruoordert hebben: So dat dese onse weldaedt, dies te meerder behoort gheacht te wesen, dat wy se van eenen vremden Prince ontfanghen, daer se ons onse natuerlicke Princen, selue weygheren.

Ten anderen so dencke ick niet, dat onse Nederlandtsche natie voer desen tydt oeyt Ghemeynte ghehadt heeft, daerin d’wordt Gods so louterlick ghepredickt is gheweest, de Sacramenten so oprechtelick wtghericht ende de Christelicke straefue so nerstelick end ghetrauwelick gheoeffent syn gheweest, als in die onse. In de welcke (bouen de onderhoudinghe onser huys armen, doer den dienst der Diakenen behoorlick ghedaen) wy oock de wekelicke collatien der Schriftueren oft Prophetie hebben, {2.Cor.14} daer af Paulus verhaelt, inde welcke alle de Predikatien der voergaender weken, by de Predikanten ghedaen, ghehandelt werden, daer in de Ouderlinghen, ende de ghene die daer vander ghemeynte toe gheordineert syn, op de selue Predikatien, wt der Schrift voort brenghen, datter soude moghen dienen ten breederen verstande des wtgheleyden texts, ende ter stichtinghe der ghemeynten, der welcker argumenten de Predikanten ghenoech doen moeten, ende haer leeringhe alleene wt den worde Gods verandtworden: D’welck den eenighen middel is, om de oprechte Apostolische leere in de kercke te onderhouden, ende de conscientien der Ghemeynten te beuestighen. Waert dat de Roomsche Kercke dat onderhouden hadde, Sathan soude se niet ouerueldicht, end t’onderbrocht hebben. Bouen dit so hebben wy in den seluen [pag. 9] tempel noch twee Latynsche lessen inde welcke: die eene van den voerseyden H. Io. a Lasco, in’t nieuwe, de ander van Gualterus Delenus, in’t oude Testament: des ghelycks de collatien der schriftueren op de selue lesse ghedaen, ter grooter stichtinghe aller gheleerden ende een deels der Ghemeynten. Ten laetsten, so hebben wy tot nu toe (dat ick emmer weet) gheen oprechte Kinder leere in onse Nederlandtsche sprake ghehadt, welck seer te beklaghen is. Want sonder een somme oft kort begryp des waerachtighen gheloofs, so is’t niet moghelick, dat de ghemeene man, in de artikelen des gheloofs, wel gheleert of ghegrondeert mach wesen, bysonder daer gheen oprechte Predikatien, wt den louteren worde Gods, gheschiehen moghen, ende hierom is’t datter in onse landen, onder allen anderen, so veel dolinghen ende ketteryen opghestaen syn, ende de ouerhandt ghenomen hebben: D’welck nochtans doer t’gherechte oordeel Gods ouer onser landen Ouerheyt ende de priesters der seluer, gheschiedt is: nae dat se de waerheyt niet toeghelaten hebben, dat se allen lueghenen ende ketterien de doore openen souden: op dat men se gheloouen ende ontfanghen soude. Als de arme veruoerde menschen (die de lueghenen ontfanghen hebben) wt haedt des Papistschen religions, dat sy doer de klaerheyt des wordts afgodisch bekenden, vande Roomsche kercke eerstmael afweken: so wast voerwaer van noode, dat haer d’warachtich religioen oprechtelick, doer predikatien, oft goddelicke Schriften, verkondicht soude wesen, op dat se eens wat sekers, in [pag. 10] eenich kort begryp, volghen mochten: maer dat haer gheweyghert sijnde, so heeft Sathan, de oude viandt der menschen, sijn onkruydt, doer allerley valsche Propheten, onder haer ghesaeyt: op dat sy dat, voer de waerheyt ontfanghen souden: als sy oock ghedaen hebben: Ia syn doer den haet des Pauwstelicken religioens so verre ghekommen, dat sy oock het goedt in de Roomsche kercke ouerghebleuen, mit den quaden verworpen hebben: als het lichte blycken mach in de ghene, die de twee natueren in Christo den Heere, die verrysenisse der dooden, ende dier ghelycke verloochenen. Ende hebben haer onder haer seluen, leeraers opgherecht die in den wille des Heeren, niet wel gheleert, noch oock na den gheest Gods wel ghesint, maer opgheblasen waren: versmadende alle gheleerdtheyt ende kennenschap der tonghen, oock alle {1.Cor.12.} oprechte wtlegghinghe der Schriftueren de welcke Paulus, als gauen des heylighen Gheests, de Ghemeynte Christi so noodtsakelick gheacht heeft. Wt dien dat ons nu de Heere hier so grootelickx begaeft heeft, so het voren gheseyt is, konnen wy wel aenmercken, syn groote bermherticheyt t’onswaert: de welcke so groot is, alse noeyt te gheenen daghen, tot eenighen menschen gheweest is: Dit is ontwyfelick den dach der besoeckinghen des Heeren, daermede hy nu onse Duydtsche natie, die hier te Londen is, versoeckt, is’t dat wyse verachten, ende niet waernemen, so sal van den Heere ouer ons gheseyt werden, dat hy van den Ioden seyde: {Esaie.1.} Ick hebbe kinderen opghebracht ende verheuen, maer sy hebbben my versmaedt. {Mat.21.} Ende het Rycke Gods sal [pag. 11] van ons gheweert werden, ende ghegheuen den volcke dat boedtuerdighe vruchten voortbrenghen sal: {Mat.10.} ende het sal die van Sodomen ende Gommoren inden dach des oordeels beter gaen, dan ons. Is’t dat wyse oock ter herten nemen, ende ons ganschelick tot den Heere bekeeren, hem voer dese groote weldaden danckende, ende ons ghelooue mit alle Godsalicheyt betuyghende, so sal’t ons doer de segheninghe des Heeren, in alle onse weghen wel gaen: de welcke ons doer synen gheest by sal staen, van nu tot in dat eeuwich leuen. Hier en tusschen sullen wy veel aenstoots hebben, niet alleene vande Papisten, ende gheueynsde, oft ongoddelicke menschen, maer oock van andere die mit allerley ketteryen besmet syn: de welcke ter beuestinghe harer dolinghe, de Schrift oock konnen voordtbringhen, so wel alse {Mat.4.} Sathan haer meester, Christo den Heere voordt ghebracht heeft: Maer so ghestickt ende wtgheleydt, dat haer wtlegghinghe mit de Heylighe Schrift gheensins staende kan blyven: de welcke ghemerckt dat se doer den Heylighen Gheest (die {Ioan.17.} alle wech eendrachtigh, ende eenuaudigh is, hem seluen gheensins contrarierende) van den Propheten end Apostelen gheschreuen is, in alle haer stucken waerachtich moet wesen. Ende dese selue menschen hebben so teghen de waerheyt ghesworen, dat se lieuer die een des anderen ketterie (hoe groot sy oock sy) aenueerden souden, dan die oprechte Apostolische leere, also wy by experiencie wel mercken moghen. {1.Cor.11.} Maer daer moeten ketterien syn, op dat die daer gheproeft syn, gheopenbaert werden. Daerom sullen wy ons hier troosten, {1.Petr.1.} wt [pag. 12] dien dat Christus gheset is ten valle van velen, ende dat hy den steen is daer teghen haer de menighe stooten moeten: hem aenroepende in alle dese, ende andere teghenspoedicheden, {Ioan.10.} wel wetende, dat niemandt de syne wt syne handen kan ghetrecken. God de HEere gheue dat de ghene die wt onwetenschap dolen ten rechten weghe kommen moghen, op dat wy in een ghelooue vereenicht synde, hem eendrachtelick dienen ende prysen moghen, alle die daghen ons leuens, in heylicheyt ende gherechticheyt. Amen.

Hier mede beminde broeders, weest den HEERE CHRISTO onser aller versoender, inder eewicheyt beuoelen, desen onsen kleynen arbeydt danckelick ontfanghende. Te Londen desen xv.MAIE. ANNO.1553.