Heidelbergse catechismus

Christelicke onderrichtinghe, ghelijck die in kercken ende scholen der cheur vorstelicken Paltz, ghedreuen oft gheleert wort

[fol. 23v]

Dat derde deel,

Van de Danckbaerheyt.

Vraghe.

DEwyle wy dan wt onse ellende sonder alle onse verdienste wt ghenaden, door Christum verlost zijn, waerom sullen wy goede wercken doen?

Antwoorde.

Daerom, dat Christus, nademael hy ons met zijn bloet ghekocht heeft, ons oock door synen heylighen Gheest vernieuwet tot synen Euenbeeldt, dat wy met onsen gantschen leuen, ons dancbaer tegen God voor syne weldaden bewijsen^a, ende hy door ons gepresen worde^b. Daer na oock, dat wy by ons seluen ons geloofs wt syne vruchten gewis zijn^c, ende met onsen Godvreesenden wandel, onsen naesten oock Christo gewinnen^d.

a Rom. 6. ende 12
1. Pet. 2.
1. Cor. 6.

b Matth. 5.
1. Petri 2

c Matthei. 7.
Galat. 5.

d 1. Petri 3
Rom. 14.

Vraghe.

Konnen dan de ghene niet salich worden, die haer van haren ondanckbaren onboetueerdighen wandel tot God niet en bekeeren?

Antwoorde.

Gheensins: Want gelijck de Schriftuere seyt: Geen onkuyscher, Afgoden dienaer, Ouerspeelder, Dief, Ghieri-

[fol. 24r]

gher, Dronckaert, Lasteraer, Roouer, ende dier ghelijcken, en sal dat Rijcke Gods besitten^e.

e 1. Cor. 6.
Ephe. 5.
1. Joan. 3.

Vraghe.

In hoe veel stucken staet de warachtige boete ofte beteringe des menschen?

Antwoorde.

In twee stucken: In afsteruinge des ouden^f, ende opstandinghe des nieuwen menschen.

f Rom. 6.
Ephe. 4.
Coloss. 3.
1. Cor. 5.

Vraghe.

Wat is de afsteruinghe des ouden menschen?

Antwoorde.

Hemseluen de sonde van herten laten leedt zijn, ende de selue hoe langer hoe meer haten ende schuwen^a.

a Rom. 8.
Joan. 2.

Vraghe.

Wat is de verrijsenisse ofte opstandinghe des nieuwen Menschen?

Antwoorde.

Hertelicke vreuchde in God^b, ende lust ende liefde te hebben na den wille Gods, in alle goede wercken te leuen^c.

b Rom 5. ende 14.
Esaie. 27.

c Rom. 6.
Galat. 2.

Vraghe.

Maer welcke zijn goede wercken?

Antwoorde.

Alleen die wt waren ghelooue^d, na de Wet Gods^e, hem ter eeren geschieden^f, ende niet die op onse goetduncken, ofte menschen insettinge gegront zijn^g.

d Rom. 14.

e 1. Sam. 11.
Ephes. 2.

f 1. Cor. 10

g Deut. 20
Ezech. 20
Esaie 29
Matth. 15.

[fol. 24v]

Vraghe.

Hoe luydet de Wet des Heeren?

Antwoorde.

GOD spreeckt alle dese woorden:

Dat eerste Ghebodt.

⁺Ick ben de Heere dyn God, die ick dy wt Egypten Landt, wt den Diensthuyse gheuoert hebbe. Ghy en sult geen ander Goden voor my hebben.

+ Exodi 20
Deut. 5.

Dat tweedde Ghebodt.

Ghy en sult dy gheen Beeldtnisse, noch erghens eene ghelyckenisse maken, noch des dat bouen in den Hemel, noch des, dat onder op Aerden, ofte des, dat int water onder der Aerden is, ghy en sultse niet aenbidden, noch haer dienen. Want ick de Heere dyn God, ben een sterck yuerich God, die de boosheyt der Vaderen thuys soeckt aen den kinderen, tot int derde ende vierde gheslachte der ghenen die my haten: Ende doe bermherticheyt aen veel duysenden die my lief hebben, ende myne gheboden houden.

[fol. 25r]

Dat derde Ghebodt.

Ghy en sult den Name des Heeren dyns Gods niet misbruycken: Want de Heere en sal dien niet onghestraft laten, die synen Name misbruyckt.

Dat vierde Ghebodt.

Gedenckt des Sabbath daechs, dat ghy dien heylicht. Ses daghen sult ghy arbeyden, ende alle dyne wercken doen: Maer op den seuenden dach, is de Sabbath des HEEren dyns Gods, so en suldy gheenen arbeyt doen, noch v sone, noch v dochter, noch dyn knecht, noch dyne maget, noch dyn Vee, noch de Vreemdelinck die in dyner Poorten is. Want in ses dagen heeft de Heere Hemel ende Aerde ghemaeckt, ende de Zee, ende al wat daer in is, ende ruste op den seuenden dach. Daerom segende de Heere den Sabbath dach, ende heylichden.

Dat vijfde Ghebodt.

Ghy sult v vader ende v moeder

[fol. 25v]

eeren, op dat ghy langhe leuet in het Landt, dat v de Heere uwe God geuen sal.

Dat seste Ghebodt.

Ghy en sult niet doodt slaen.

Dat seuende Ghebodt.

Ghy en sult geen ouerspel doen.

Dat achtste Ghebodt.

Ghy en sult niet stelen.

Dat neghende Ghebodt.

Ghy en sult gheen valsche ghetuyghenisse spreken teghen dynen Naesten.

Dat thiende Ghebodt.

En laet v niet lusten dyns Naesten huys. En laet dy niet ghelusten dynes Naesten vrouwe, noch synes knechtes, noch syner Maecht, noch synes Ossen, noch synes Ezels, noch alles dat dyn Naeste heeft.

Vraghe.

Hoe worden dese Geboden gedeylt?

Antwoorde.

In twee Tafelen^a: Der welcker de eerste in vier Gheboden leert, hoe wy ons teghen God sullen houden. De anderde in ses Gheboden, wat wy onsen Naesten schuldich zijn^b.

a Exodi 34.
Deut. 4. ende 10

b Mat. 22.

[fol. 26r]

Vraghe.

Wat eyscht de Heere int eerste ghebodt?

Antwoorde.

Dat ick by verlies myner zielen weluaert ende salicheyt, alle Afgoderie^c, Toouerie, bygheloouige segeninge^d, aenroepinghe der Heylighen, ofte andere Creatueren^e, mijden ende schuwen sal. Ende den eenigen waren God recht bekennen^f, hem alleen betrouwen^g, in aller ootmoedicheyt^h, ende lijdtsaemheytⁱ, van hem alleen alle goet verwachten^k, ende hem van gantscher herten lief hebben^l, vreesen^a, ende eeren^b: Also dat ick eer alle Creatueren ouergeue, dan int alderminste tegen synen wille doe^c.

c 1. Cor. 6. ende 10

d Leuit. 19
Deut. 18

e Matth. 4.
Apoc. 19. ende 21

f Joan. 17

g Jerem. 17

h 1. Petri 5

i Heb. 10
Coloss. 1.
Rom. 5.
1. Cor. 10
Philip. 2

k Psal. 104.
Esaie 45
Jacobi 1

l Deut. 6
Mat. 22.

a Deut 6
Psalm. 111
Prouerb. 1. ende 9
Matth. 10

b Matth. 4.
Deut. 10.

c Matth. 5. ende 10
Actum 5

Vraghe.

Wat is Afgoderie?

Antwoorde.

In de plaetse des eenighen waren Gods, die hem in zijn Woordt heeft geopenbaert, ofte beneuen den seluen wat anders dichten, versieren, oft hebben, daer op de Mensche zijn betrouwen sett^d.

d Ephes. 5.
1. Paral. 16
Philip. 3
Galat 4
Ephes. 2
1. Joan 2
2. Joan.
Joan. 5.

Vraghe.

Wat wil God int anderde Gebodt?

Antwoorde.

Dat wy God in geender manieren voorbeelden ofte voorschilderen^e, noch op eenighe andere wijse, dan hy in zijn

e Deut. 4
Esaie 40
Roman. 1.
Actum 17

[fol. 26v]

woordt beuolen heeft, vereeren sullen^f.

f 1. Sam. 15
Deut. 12.
Matthei 15

Vraghe.

En salmen dan gantsch gheen ghebeeldtnisse maken?

Antwoorde.

God en kan, noch en sal op gheener manieren afgebeeldet worden: Maer de Creatueren, ofse al moghen af ghebeeldet worden, so verbiedt dan nochtans God der seluen gebeeltenissen te maken, ende te hebben, om datmense wil vereeren, ofte hem daer mede dienen^a

a Exodi 23 ende 34
Numer. 33
Deut. 7. ende 12. ende 16
2. Regum 18

Vraghe.

Moghen dan de Beelden, niet als der Leecken Boecken, in de Kercken gheleden worden?

Antwoorde.

Neen: Want wy en sullen niet wijser zijn dan God, welcke syne Christenheyt niet door stomme Afgoden^b, maer door de leuendighe Predicacie zijns woordts, wil onderwesen ofte gheleert hebben^c.

b Jeremie 10
Habacuc 2

c 2. Petri 1
2. Timoth. 2

Vraghe.

Wat wil dat derde ghebodt?

Antwoorde.

Dat wy niet met vloecken^d, oft met valschen Eedt^e: noch oock met onnoodighen sweeren^f, den Name Gods niet lasteren ofte misbruycken, noch ons met onse stilswijgen ende toesien sulc-

d Leuit. 24

e Leuit. 19

f Matthei 5
Jacobi 5

[fol. 27r]

ker schrickelicker sonden deelachtich maken: Ende in summa, dat wy den heyligen Name Gods anders niet, dan met vreesen ende eerbiedinge gebruycken^a, op dat hy van ons recht bekent^b, aengheroepen^c, ende in allen onsen woorden ende wercken^d ghepresen worde.

a Esaie 45

b Mat. 10.

c 1. Tim. 2.

d Rom. 2.
1. Tim. 6
Coloss. 3

Vraghe.

Is dan sweeren ende vloecken, Gods Name lasteren, also een sware sonde, dat God oock ouer de gene toornet, die, so veel aen haer is, de selue niet en helpen weeren ende verbieden?

Antwoorde.

Ja gewislicken^e: Want geene sonde grooter en is, noch God swaerder vertoornet, dan lasteringe zijns Naems. Daerom hyse oock met den doodt te straffen beuolen heeft^f.

e Leuit. 5

f Leuit. 24.

Vraghe.

Machmen dan oock Godsalich by den Name Gods eenen Eedt sweeren?

Antwoorde.

Ja: wanneer het de Ouericheyt van haren Onderdanen, ofte sus oock de noot wteyscht, om trouwicheyt ende waerheyt, tot Gods eere ende des Naesten weluaert daer door te onderhouden ende te voorderen. Want sulcken Eedtsweeren is in Gods Woordt beuesticht^a, ende daerom oock van den Heylighen int Oude ende Nieuwe Testament,

a Deut. 6. ende 10
Esaie 46
Hebr. 6

[fol. 27v]

recht ghebruyckt gheworden^b.

b Genesis 21. ende 31.
Esaie 9
1 Sam. 14
2. Samuel. 3
1. Regum. 1
Roman. 1.
2. Cor. 1.

Vraghe.

Mach men oock by den Heylighen ofte andere Creatueren Eedtsweeren?

Antwoorde.

Neent: Want een rechten Eedt is een aenroepinghe Gods, dat hy als de eenighe herten kenner, der waerheyt ghetuyghenisse wille gheuen, ende my straffen, so ick valsch sweere^c, welcke eere dan gheenen Creatueren toe en koemt^d.

c 2. Cor. 1.

d Matthei 5
Jacobi 5

Vraghe.

Wat wil God in dat vierde gebodt?

Antwoorde.

God wil ten eersten, dat dat Predic-ampt ende Scholen onderhouden worden^e, ende dat ick sonderlinge op den Vyerdach tot der Ghemeynten Gods vlijtich komen sal^a, om dat Woordt Gods te leeren^b, de heylige Sacramenten te ghebruycken^c, den Heere opentlick aen te roepen^d, ende de Christelicke aelmisse te gheuen^e. Ten anderen, dat ick alle de dagen mijns leuens van mynen boosen wercken vyere, den Heere door synen Geest in my wercken late, ende also den eewigen Sabbath in desen leuen aenuanghe oft beghinne^f.

e Titie
1. Tim. 3 4. ende 5
1. Cor. 9.
2. Tim. 2. ende 3

a Psalm. 40 ende 68
Actum. 3.

b 1. Cor 14

c 1. Cor. 11.

d 1. Tim. 2.
1. Cor. 14.

e 1. Cor. 10.

f Esaie 66

Vraghe.

Wat wil God int vijfde Ghebodt?

Antwoorde.

[fol. 28r]

Dat ick mynen Vader ende Moeder, ende allen die mijn Ouersten ghestelt zijn, alle eere, liefde, ende trouwe bewijsen, ende my aller goeder leere ende straffe, met behoorlicker gehoorsaemheyt onderworpen^g, ende oock met haren feylen gedult hebben sal^h, dewijle ons God door hare handen regeren wilⁱ.

g Ephe. 5. ende 6.
Coloss. 3.
Prou. 1. 4. 15. ende 20
Exodi 21.
Rom. 13.

h Prouerb. 23
Genesis 9
1. Petri 2

i Ephe. 6.
Coloss. 3.
Roman. 13.
Matt. 22.

Vraghe.

Wat wil God in dat seste ghebodt?

Antwoorde.

Dat ick mynen Naesten, noch met ghedachten, noch met woorden oft gelate, veel weynigher metter daet, door my seluen, ofte anderen, lasteren, haten, beschadighen, ofte dooden^a: maer alle wraeckghiericheyt af legghen^b, oock my seluen niet schuldich maken, ofte moetwillich in perijckel begeuen en sal^c: Daerom oock de Ouericheyt, om den doodtslach te weeren, het Sweerdt draecht^d.

a Matthei. 5. ende 26
Genesis 9

b Ephe. 4.
Rom. 12.
Mat. 5. ende 15

c Rom. 13.
Coloss. 2.
Syrach. 3.
Matthei 4.

d Genesis 9
Exodi 21.
Matthei 26
Roman. 13

Vraghe.

Dit Ghebodt spreeckt doch alleen van dooden?

Antwoorde.

Tis waer: Maer God wil ons door verbiedinge des doodtslachs leeren, dat hy de wortel des dootslachs (als nijdt^e, Haet^f, Toorn^g, Wraeckghiericheydt) hatet, ende dat sulcks alles voor hem

e Roman. 1.

f 1. Joan. 2.

g Jacob. 2.
Galat. 5.

[fol. 28v]

eenen heymelicken doodtslach zy^h.

h 1. Joan. 3.

Vraghe.

Maer ist dan daer mede ghenoech, dat wy onsen Naesten, als nu gheseyt is, niet en dooden?

Antwoorde.

Neent: Want dewijle God, nijdt, haet, ende toorne verdoemt: so wil hy van ons hebben, dat wy onsen Naesten lief hebben als ons seluen^a, tegen hem lijdtsaemheyt, vrede, saechtmoedicheyt^b, bermherticheyt^c, ende vriendelickheyt bewijsen^d, syne schade, so veel ons moghelick is, af wenden^e, ende oock onse vyanden goet doen^f.

a Matthei. 7. ende 22

b Ephes. 4
Galat. 6
Matthei 5
Rom. 12

c Matthei 5
Luce 6

d Rom. 12.

e Exod. 23

f Matthei 5
Rom. 12

Vraghe.

Wat wil dat seuende Ghebodt?

Antwoorde.

Dat alle onkuysheyt van God vermaledijdt zy^g, ende dat wy daerom de selue van herten vyandt zijn^h, ende kuysch ende tuchtich leuen sullenⁱ, het zy in den heylighen Echten staet ofte Huwelick, ofte buyten den seluen^k.

g Deut 18

h Jude 1

i 1. Thess. 4

k Heb 13
1. Cor. 7

Vraghe.

Verbiedt God in dit Ghebodt niet meer dan Ouerspel, ende diergelijcke schanden?

Antwoorde.

Dewijle beyde onse lichame ende ziele een Tempel des heyligen Geests zijn, so wil hy, dat wy se beyde reyn ende heylich

[fol. 29r]

bewaren. Daeromme verbiedt hy alle onkuyssche wercken, gebeerden, woorden^a, ghedachten, lust^b, ende wat den mensche daer toe trecken oft verwecken mach^c.

a Ephes. 5.
1. Cor. 6.

b Matth. 5.

c Ephes. 5.
1. Cor. 15.

Vraghe.

Wat verbiedt God int achtste ghebodt?

Antwoorde.

Hy en verbiedt niet alleen de dieuerie^d ende roouerie^e, welcke de Ouerheyt straft: maer God noemt oock dieuerie, alle boose stucken ende aenslagen, daermede wy onses Naesten goedt gedencken aen ons te brenghen, het zy met gewelt, oft een schijn des rechts^f: als onrecht ghewicht^g, Ellen, mate^h, ware, munte, woeckerⁱ, oft door eenich middel dat van God verboden is. Daer beneuen oock alle ghiericheyt^k, ende onnutte verquistinge, oft toebrenginghe syner gauen^l.

d 1. Cor. 6.

e 1. Cor. 5.

f Luce 2.
1. Thess 4.

g Pro. 11. ende 16

h Ezech 45.
Deut. 25.

i Psalm. 15.
Luce 6.

k 1. Cor. 6.

l Prouerb. 5.

Vraghe.

Wat ghebiedt dy van God in dit ghebodt?

Antwoorde.

Dat ick mijns Naesten nutticheyt, waer ick kan ende mach, voordelick zy: teghen hem also handele, als ick wilde datmen met my handelde^a: ende trouwelick arbeyde, op dat ick den behoeftighen in syner noodt helpen mach^b.

a Matth. 7.

b Ephes. 4.

[fol. 29v]

Vraghe.

Wat wil dat neghende Ghebodt?

Antwoorde.

Dat ick tegen niemandt valsche getuyghenisse en gheue^c, niemandt syne woorden verkeere^d, gheen achterklapper ende lasteraer en zy^e. Niemandt onuerhoort, ende lichtelick verdoemen en helpe^f: Maer allerley liegen ende bedriegen, als eygen wercken des duyuels^g, by swaren Gods toorne te vermijden^h: In Gherichts ende allen anderen handelinghen, de waerheyt lief hebbe, oprecht segghe ende bekenneⁱ: oock mynes Naesten eere ende vromicheyt, na mijn vermenghen helpe ende vordere^k.

c pro. 19. ende 21

d Psalm. 15.

e Rom. 1.

f Matth. 7.
Luce 6.

g Joan. 8.

h pro. 12. ende 13

i 1. Cor. 13.
Ephes. 4.

k 1. Petr. 4.

Vraghe.

Wat wil dat thiende Ghebodt?

Antwoorde.

Dat oock de alderkleynste lust ofte ghedachten, erghens teghen een Ghebodt Gods, in ons herte nemmermeer en komen: maer dat wy altoos van gantscher herten alle sonde vyant zijn, ende lust tot alle gerechticheyt hebben sullen^a.

a Rom. 7.

Vraghe.

Maer konnen de ghene, die tot God bekeert zijn, sulcke gheboden volkomelick houden?

Antwoorde.

[fol. 30r]

Neen: maer oock de Alderheylichsten hebben, so langhe sy in dit leuen zijn, alleen een kleynen aenuanck oft beghin deses ghehoorsaemheyts^b: doch also, dat sy met ernstlicken opsate niet alleen na sommighen, maer na allen Gheboden Gods beghinnen te leuen^c.

b 1. Joan. 1.
Rom. 7.
Eccle. 7.

c Rom. 7.
Jacob. 2.

Vraghe.

Waer om laet ons dan God also scherp de thien Geboden prediken, dewijle sy in dit leuen niemandt houden en kan?

Antwoorde.

Ten eersten, op dat wy onse gantsche leuen lanck, onse sondelicke aerdt hoe langher hoe meer bekennen^d, ende so veel des te begheerlicker vergheuinge der sonden, ende gherechticheyt in Christo soecken^a. Daer na, dat wy sonder ophouden ons beulijtigen, ende God bidden om de genade des heyligen Geests, dat wy hoe langher hoe meer, tot dat Euenbeeldt Gods vernieuwet worden, tot dat wy dat Perck der volkomenheyt na dit leuen verkrijghen^b.

d 1. Joan. 1.
Psalm. 32.

a Rom. 7.

b 1. Cor. 9.
Philipp. 3.