Een eeuw modern kapitalisme. De Regouts. Leed en strijd van Maastricht's proletariaat

[p. 227]

Chronologie

1830-1839

Belgische Opstand Limburg bezet door de opstandelingen; behalve de vestingstad Maastricht, die onder militair bestuur van generaal Dibbets wordt geplaatst. Het isolement waarin de stad komt te verkeren, wordt voor Petrus Regout de aanleiding om van de (stagnerende) handel in kristal, glas en aardewerk over te schakelen op eigen fabrikage van deze produkten. Begin van de industrialisatie.

1850

Oprichting van de papierfabriek Lhoest-Weustenraad et Cie. (de latere Koninklijke Nederlandse Papierfabriek: K.N.P.)

1858

Regout publiceert brochure ‘Pauperisme en Industrie’: de staat, aldus Regout, moet bedelaars in handen van de industriëlen geven die hen tegen lage lonen in hun fabrieken te werk stellen. De ondernemers ontvangen hiervoor van de staat een vergoeding.

1864

Ingebruikneming van de door Regout gestichte ‘cité ouvrière’ (Groete Bouw) in de Sint Antoniusstraat.

1866

Cholera-epidemie. Deze slaat vooral toe in de volksbuurten, waar bijna driehonderd doden vallen.

1874

J.H. Wijnen, kapelaan van de Sint-Matthiasparochie, schrijft een brochure ‘De arbeid der kinderen in fabrieken, onder godsdienstig, zedelijk en stoffelijk oogpunt beschouwd’, waarin de kinderarbeid aan de kaak wordt gesteld.

1874

Op initiatief van het liberale kamerlid mr. S. van Houten wordt de arbeid van kinderen beneden 12 jaar in fabrieken bij de wet verboden. Eerste voorbeeld van arbeidswetgeving in Nederland.

1878

Paus Leo XIII publiceert encycliek ‘Quod Apostolici Muneris’: veroordeling van het socialisme.

1884

De 21-jarige Limburgse typograaf Willem Vliegen, afkomstig uit

[p. 228]

Gulpen, vestigt zich te Maastricht, om de propaganda voor algemeen kiesrecht en de Sociaal-Democratische Bond (SDB) ook in het zuiden van de grond te brengen.

1885

Openbare vergadering, waarop voor het eerst twee socialisten uit Holland het woord voeren over de eis van algemeen kiesrecht. Oprichting van een Maastrichtse afdeling van de Bond voor Algemeen Kiesen Stemrecht. Spoedig daarna wordt Vliegen door zijn werkgever (de firma Leiter-Nijpels) ontslagen en daarmee gedwongen Maastricht te verlaten.

1886

Intimiderend politie-optreden tijdens een openbare vergadering van de afdeling van de Kiesrechtbond. Ruim vier jaar lang zal het de socialisten niet lukken in Maastricht in het openbaar te vergaderen.

1886

Staking van de glasblazers bij Regout naar aanleiding van loonsverlaging. Eerste grote arbeidskonflikt in Maastricht. Spontane, ongeorganiseerde aktie; geen woordvoerders; geen socialistische invloeden. Na twee weken mislukt.

1887

Parlementaire enquête naar de toestanden in fabrieken en werkplaatsen. Onthullingen over wantoestanden in de fabrieken van Regout. Rector J.H. Wijnen, die een voor de familie Regout belastend getuigenis heeft afgelegd, wordt door de pastoors van Maastricht terechtgewezen; de bisschop legt hem een zwijgplicht op, en kort daarop wordt Wijnen weggepromoveerd.

1889

(april) Stichting van een sociaal-demokratische club.

(september) Vliegen keert terug naar Maastricht; de sociaal-demokratische club wordt omgezet in de afdeling Maastricht van de SDB. Begin van kolportage met partij-orgaan ‘Recht voor Allen’.

1889

Oprichting van een aardewerkersclub.

1890

Eerste 1 mei-viering in Café Omnibus aan de Boschstraat.

(4 oktober:) Eerste nummer van het eigen socialistisch weekblad ‘De Volkstribuun’.

1891

1 mei-manifestatie op het Vrijthof (bij gebrek aan een lokaal). De politie verhindert het optreden van sprekers. Gevechten en arrestaties.

[p. 229]

(15 mei:) Paus Leo XIII publiceert encycliek ‘Rerum Novarum’: veroordeling van het socialisme; opwekking tot klassenverzoening, en tot het oprichten van katholieke vakverenigingen met dat doel.

1891

(juni:) Tweede Kamer-verkiezingen; Vliegen krijgt in distrikt-Maastricht 70 stemmen.

(augustus:) Gemeenteraadsverkiezingen; Vliegen krijgt 195 stemmen, en in de herstemmingen 368 stemmen.

1892

Als tegenwicht tegen de groeiende socialistische invloed in Maastricht wordt er een R.K. Volksbond opgericht.

1892

De socialist Servaas Baart richt met een aantal andere arbeiders een vakvereniging van aardewerkers op, ‘Loon naar Werk’: de eerste openlijke vakorganisatie van fabrieksarbeiders in Maastricht.

1892

(4 september:) Opening van de ‘Volkstribune’, eigen lokaal van de Maastrichtse SDB-afdeling in de Batterijstraat.

1893

Oprichting van vakvereniging van glasblazers, ‘Verbroedering’. Oprichting van vakvereniging van glasslijpers, ‘Vergelding’.

1894

Spontane staking van aardewerkers bij Frits Regout naar aanleiding van loonsverlaging. Na 7 dagen mislukt.

1894

Een kleine minderheid van de SDB, waaronder de afdeling Maastricht, splitst zich van de bond af en richt de Sociaal-Democratische Arbeiders-Partij (SDAP) op, om meer ruimte te krijgen voor deelname aan verkiezingen en parlementaire aktie.

1895

Staking van de glasblazers, aangevoerd door ‘Verbroedering’, tegen loonsverlaging; wordt na een maand met sukses bekroond.

1895

Oprichting van een Maastrichts Arbeids-Secretariaat, samenwerkingsorgaan van plaatselijke vakorganisaties; evenals het landelijke Nationaal Arbeids-Secretariaat (1893) is het neutraal van opzet, maar wordt het door socialisten geleid.

1895

Dr. H. Schaepman probeert de aardewerkers van ‘Loon naar Werk’

[p. 230]

ervan te overtuigen dat neutraliteit onmogelijk is en dat zij dus hun vakorganisatie dienen om te zetten in een R.K. vereniging. Dit mislukt; daarom wordt er een aparte R.K. aardewerkersvereniging opgericht, ‘God en ons Recht’.

1896

De kieswet-Van Houten brengt een beperkte uitbreiding van het kiesrecht: het grootste deel van de arbeiders blijft nog tot 1917 verstoken van dit recht.

1896

Oprichting van een R.K. vereniging van glasbewerkers ‘Recht en Orde’.

1896

Staking van de glasslijpers onder leiding van ‘Vergelding’ naar aanleiding van loonsverlaging. Omdat Regout de vakbondsbestuurders ontslaat krijgt de staking tevens als inzet het recht op organisatie. Na een langdurige strijd van 7 maanden verloopt de staking, mede als gevolg van geknoei met stakingsgelden.

1897

W. Vliegen en G. Pieters, voormannen van de socialistische beweging in Maastricht, verlaten de stad. De uitgave van ‘De Volkstribuun’ wordt gestaakt. De Maastrichtse arbeidersbeweging, zwaar getroffen door het mislukken van de grote slijpersstaking, zakt voor enkele jaren bijna volledig in elkaar.

1897

Instelling door de wet van de Kamers van Arbeid, bedoeld als middel tot verzoening en samenwerking van kapitaal en arbeid. Evenals elders in het land blijkt dit instituut ook in Maastricht weldra een mislukking.

1900

Stichting van de suksesrijke koöperatie ‘Het Volksbelang’, die een belangrijke positie zal gaan innemen in de Maastrichtse arbeidersbeweging.

In de Bogaardenstraat wordt een nieuw Volkshuis geopend.

1901

‘Samenwerking’ wordt het nieuwe socialistische blad.

1902

Als reaktie op het sukses van ‘Het Volksbelang’ wordt er een R.K. koöperatie opgericht.

1903

Algemene spoorwegstaking als protest tegen de anti-stakingswetten

[p. 231]

van het ministerie-Kuyper. Ook in Maastricht wordt deze staking een fiasko.

De uitgave van ‘Samenwerking’ wordt gestaakt.

1905

Eerste nummer van het nieuwe blad ‘De Voorvechter’.

1907

Oprichting van de Maastrichtse Bestuurdersbond (samenwerkingsorgaan der ‘neutrale’ (in feite socialistische) plaatselijke vakverenigingen).

1908

H.J. van Vorst, ex-priester, wordt algemeen propagandist van de socialistische beweging in Maastricht en blijft dit tot 1910. Tijdelijk wordt de beweging gekenmerkt door een fel antiklerikalisme.

1909

Staking van de glasblazers op de ‘Stella’ naar aanleiding van enkele tegen de vakorganisatie gerichte ontslagen. Na vijftien weken wordt de aktie opgegeven, zonder dat de eisen zijn ingewilligd.

1910

Opnieuw uitgave van een blad met als titel ‘De Volkstribuun’, onder redaktie van W.C. de Jonge. Terugdringing van het antiklerikalisme van Van Vorst.

1913

De SDAP krijgt ministerszetels aangeboden door de vrijzinnig-demokratische kabinetsformateur Bos. Het partijkongres wijst dit aanbod echter af. De afdeling Maastricht behoort tot de minderheid die vóór regeringsdeelname stemt.

1914-1918

Eerste Wereldoorlog. Mobilisatie, werkeloosheid, duurte, honger.

1917

‘Noodkist-rede’ van dr. H. Poels, waarin de sociale misère van Maastricht (o.a. de woonsituatie in de Groete Bouw) nu ook van katholieke zijde scherp aan de kaak wordt gesteld.

1917

Invoering van het algemeen kiesrecht.

1918

(november:) Revolutieverwachtingen ook in Nederland. Ook in Maastricht wordt een aktie-komité opgericht. Troelstra's ‘vergissing’: hij roept de arbeiders op de macht over te nemen, maar hij taxeert de situatie verkeerd; bovendien willen SDAP en NVV hier niets van

[p. 232]

weten. Niettemin leidt de angst van de bourgeoisie voor een revolutie tot een reeks van sociale hervormingen.

1919

De eerste gemeenteraadsverkiezingen na de invoering van het algemeen kiesrecht brengen 9 SDAP-ers in de Maastrichtse raad.

1926

Oprichting van de Eerste Nederlandse Cement Industrie (ENCI).

1928

Ontruiming van de ‘Groete Bouw’ op last van de gemeente (die het gebouw in 1918 van de N.V. De Sphinx had overgenomen).

1929

Staking bij de Maastrichtse Zinkwit-Maatschappij naar aanleiding van het ontslag van zes georganiseerde arbeiders (leden van de NVV-bond). Het recht op organisatie wordt inzet van de aktie. De R.K. bond poogt de staking te breken. De situatie escaleert. Op 16 oktober komt het tot een schietpartij waarbij een arbeider en een politieagent, beiden door politievuur, omkomen.

Een maand later wordt de staking opgegeven.

1933

(november:) Voor het eerst in de geschiedenis van de Sphinx wordt dit bedrijf lamgelegd door een algemene staking. Deze duurt elf dagen en levert uiteindelijk een CAO op waarin een deel van de eisen is ingewilligd.