Tegen het vergeten. Degenstoten en sabelhouwen

Monument van staatsraison

Dit is niet het enige monument voor de staatsraison dat bij Shakespeare valt aan te treffen. Men hoeft er niet eens naar te zoeken, men struikelt erover in zijn stukken, of glijdt onderuit, want het bloed dat eraan kleeft, droogt nooit op. Maar het enige fysieke monument van (en zeker niet vóór) staatsraison is te vinden in Istanboel. Het zijn de türbe, de mausoleums van Murad iii (1574-1595), Selim ii (1566-1574) en Mehmed iii (1595-1603); sultans die het Osmaanse Rijk in zijn grote tijd regeerden. Ze staan naast de Aya Sophia, enigszins terzijde aan de westkant. Naast het immense kerkgebouw vallen ze niet erg op. Die van Murad iii is niet open voor bezoek. De twee andere wel. Het licht binnenin is gedempt, te donker in ieder geval om zonder kunstlicht te fotograferen.

In het mausoleum van Mehmed iii staan negentien kisten en kistjes, alle afgedekt met strakgespannen groen laken, waarin de stoffelijke overschotten rusten van de negentien prinsen die werden gewurgd toen hun broer Mehmed de troon besteeg. Selim ii ligt in zijn

[p. 175]

türbe met zijn vrouwen, vijf van zijn dochters en de zeventien zoons die werden gewurgd toen Murad iii sultan werd. Bovendien liggen hier de overblijfselen van eenentwintig zonen en dertien dochters van Murad iii. De jongste prinsjes kunnen nauwelijks vijf zijn geweest toen de boogpees om hun nek werd aangehaald.

Dit was het resultaat van het politieke mechanisme dat de Osmanen hadden uitgedokterd om te garanderen dat de nieuwe sultan geen concurrentie zou kunnen krijgen. De eliminatie van de negentien broers van Mehmed op 28 januari 1595 was een record,⁷⁰ en riep twijfel op aan de wijsheid van deze maatregel: zo werd de kans dat het geslacht zou uitsterven wel erg groot. Daarna werd een humaner mechanisme bedacht, dat ervoor moest zorgen dat de legitieme troonopvolger niet voortijdig aan de macht kwam.

Dit bestond eruit hem vanaf zijn geboorte op te sluiten in de kafes, een afgesloten appartement in de vierde hof van het Topkapi-paleis. Van daaruit heeft men een prachtig uitzicht over de Gouden Hoorn en de Bosporus. Dat is het beste wat er van te zeggen valt. Alle vijftien sultans die tussen 1617 en 1839 de troon bestegen, zijn aldus groot gebracht, compleet onkundig van het rijk dat zij zouden gaan besturen evenals van de wijze waarop zij dat het best zouden kunnen doen. Suleiman ii, slechts drie maanden jonger dan zijn halfbroer Mehmed iv, zou niet minder dan negenendertig jaar in de kafes verblijven. In 1687 werd hij sultan, en dan alleen maar omdat Mehmed iv door het hof tot abdicatie was gedwongen. Mehmed werd - ongebruikelijk - niet geëxecuteerd, maar net als Richard ii verbannen en opgesloten. Volgens sommigen stierf hij drieënhalf jaar later aan droefgeestigheid, volgens anderen aan gif.

Waren deze instrumenten van staatsraison effectief? Meer dan de helft van de sultans die in de laatste drie eeuwen van zijn bestaan het Osmaanse Rijk regeerden, werd afgezet na even adembenemende als ingewikkelde paleisintriges. Waren het er anders meer geweest, of minder? Gegeven het principe van dynastieke legitimiteit maakte de voorradigheid van familieleden het in ieder geval gemakkelijker de troon te ontruimen, wanneer de behoefte daaraan in het miasma van het hof politiek gewicht kreeg.

Nu doe ik het met de herinnering, maar ik zou graag een foto hebben van deze türbe, met al die groene kisten en kistjes, de tulbanden en tulbandjes op het hoofdeinde, in het schemerige licht dat de ramen toelaten. Nooit heb ik een gruwelijker demonstratie van het begrip raison d'état gezien.

70 Negentien volgens Robert Boulanger, Turkey, Paris: Hachette World Guides, 1970, 219. Achttien volgens Alan Palmer in zijn Decline and Fall of the Ottoman Empire, London: John Murray, 1992, 20. Dat las ik pas toen ik alweer terug was uit Turkije; toen ik er was, heb ik ze niet geteld.