Tegen het vergeten. Degenstoten en sabelhouwen

Machiavelli en Shakespeare

Toch is het hier niet meer dan de scheiding tussen ambt en persoon die wordt vastgesteld; deze hangt ten nauwste samen met de aanspraak op legitimiteit, juist wanneer het dynastieke principe zich doorzet. Niet of iemand erin slaagt de feitelijke macht over een vorstendom te vestigen is uiteindelijk doorslaggevend, maar de mate waarin zijn heerschappij wordt erkend als legitiem. Dat is ook het motief achter Machiavelli's ‘amoralisme’: de vorst heeft als vorst dingen te doen (of te laten doen) die hem als privé-burger tot misdadiger zouden bestempelen.

Literair is dit zelden zo treffend verbeeld als aan het slot van Shakespeare's Richard ii. De arme Richard heeft dan al ‘vrijwillig’ de kroon afgestaan aan Hendrik Lancaster, en zich al even ‘vrijwillig’ teruggetrokken in het kasteel van Pomfret. Geestelijk gebroken verblijft hij daar, geheel wars van verdere politieke aspiraties; uit de voorgaande geschiedenis weten wij bovendien dat het hem, al zou hij een terugkeer op de troon ambiëren, daartoe aan oordeelskracht en politieke steun zou ontbreken: Richard moet het maar al te duidelijk zonder virtù en evenzeer zonder fortuna stellen.

Maar de logica van een politieke legitimiteit gebaseerd op dynastieke verbindingen maakt hem nochtans een potentieel gevaar voor Hendrik, louter op grond van zijn bestaan. Sir Pierce Exton hoort de nieuwe vorst tweemaal zeggen, zo deelt hij in het vierde toneel van de vijfde akte een dienaar mee:

‘Heb ik geen vriend, die van mijn angst, die leeft mij wil ontslaan?’

[p. 174]

In het vijfde toneel werpt Exton zich op als die vriend, en vermoordt hij met zijn trawanten Richard in de kerker van Pomfret, om zich in het zevende en laatste, met het gekiste lijk, bij koning Hendrik in Windsor te vervoegen. Maar zijn ontvangst is verre van uitbundig:

Exton, ik dank u niet; voorwaar, ik gruw
Van zulk een daad, waardoor uw boze hand
Vloek brengt op mij en heel dit roemrijk land.

Waarop de verbouwereerde Exton:

Op uwen wensch, heer, is de daad geschied.

En dan Hendrik:

Die gif behoeft, bemint het gif toch niet.⁶⁹

They love not poison that do poison need - dat is een perfecte samenvatting van de onoverbrugbare kloof die Machiavelli's advies hoe de macht te behouden oproept, als het gaat om ragione di stato en individuele ethiek.

69 Vertaling van dr. L.A.J. Burgersdijk, vijfde druk, Leiden: Sijthoff, 1941.