Tegen het vergeten. Degenstoten en sabelhouwen

[p. 171]

Een mislukte machiavellist

Il Principe is de mooiste open sollicitatiebrief ooit geschreven, maar hij heeft de steller ervan niets opgeleverd. De geadresseerde, Lorenzo de' Medici, dan de feitelijke heerser van Florence, heeft het boek waarschijnlijk niet eens gelezen. Volgens de legende toonde hij, toen Machiavelli hem zijn meesterwerk aanbood, meer belangstelling voor twee jachthonden die hem bij dezelfde audiëntie werden geoffreerd.

In de opdracht maakt Machiavelli kort en goed duidelijk wat het belang is van zijn rapport. Hij schrijft Lorenzo dat geen groter gift in zijn vermogen ligt dat deze, waaruit hij ‘in zeer korte tijd inzicht (kan) krijgen in alles wat ik mezelf gedurende zo veel jaren en ten koste van zo veel ongemakken en gevaren geestelijk eigen heb gemaakt’.⁶⁸

In de eerste helft van het boek wordt duidelijk hoezeer Machiavelli de situatie van Lorenzo (of liever gezegd van de familie Medici, want het boekje was oorspronkelijk bestemd voor Giuliano de' Medici, die echter in 1516 stierf) voor ogen had bij het schrijven.

In deze eerste elf hoofdstukken analyseert Machiavelli de wijze waarop heersers aan een vorstendom komen, en vervolgens de wijze waarop zij dit kunnen behouden. Eén conclusie luidt dat die vorst in de meest precaire positie verkeert, die eerst privé-burger is geweest, een vorstendom heeft veroverd dat oorspronkelijk een republiek was; die zijn nieuwe bezit dankt aan de fortuin en de krijgsmacht van een ander, en daarna niet in het veroverde gebied verblijf houdt. Dit nu was precies de situatie van de Medici. Florence was tot 1512 een republiek, en de Medici hadden toen de macht overgenomen niet door virtù en op eigen kracht, maar dankzij fortuna en de wapenen van Ferdinand van Spanje, terwijl zowel Giuliano als Lorenzo zich weinig in de stad zelf plachten op te houden.

Achteraf is deze diagnose maar ten dele treffend gebleken. Machiavelli laat één factor buiten beschouwing: de verheffing van Giovanni de' Medici tot paus (Leo X), in 1513. Daarmee werd het familiebewind in Florence van een zware rugdekking voorzien. Pas in 1527, ver na de dood van Leo X, worden de Medici's opnieuw uit

68 Niccolò Machiavelli, De heerser, vertaling Frans van Dooren, Amsterdam: Atheneum/Polak & Van Gennep, 1987, 59.

[p. 172]

Florence verjaagd. Tegen die tijd kan de voormalige geheimschrijver van de republiek zich verheugen in de gunst van de familie, zij het dat zijn positie niet te vergelijken is met zijn vroegere. Eerst mag hij optreden als geschiedschrijver, in 1526 wordt hij secretaris van het comité dat toeziet op onderhoud en versterking van de stadswallen en daarna verricht hij ook nog wat kruimeldiplomatie.

Als de republiek op 16 mei 1527 wordt hersteld, zien de nieuwe machthebbers Machiavelli als een meeloper van de Medici. Op 10 juni verwerft hij bij de stemming over de vervulling van zijn oude post, Secretaris van de Tweede Kanselarij, slechts 12 van 555 stemmen in de Grote Raad. Elf dagen later sterft hij verbitterd.

Als machiavellist was Machiavelli hoe dan ook geen succes, waarbij ik in het midden laat in hoeverre zijn virtù tekortschoot dan wel fortuna hem te weinig begunstigd heeft.