Tegen het vergeten. Degenstoten en sabelhouwen

[p. 89]

Episch filmen

Wat een vergissing is het om Sergio Leone's Once Upon A Time In The West te beschouwen als de enige spaghetti-western die zich met de klassieken van het genre kan meten! Op basis van die reputatie is de film keer op keer op de televisie te zien, maar één keer herzien is voldoende om het onzinnige van deze hoge waardering vast te stellen. Leone's film is een pastiche; een prachtig gelakte carrosserie zonder motor.

Het is een verhaal van wraak, met Henry Fonda miscast als schurk en Charles Bronson als Charles Bronson. Maar de film onthult alleen maar geleidelijk dat dit het verhaal is en vertelt zelf geen verhaal. De meerwaarde van de epische westerns van John Ford is volstrekt afwezig. Bij hem is de western een kader waarin thema's als verantwoordelijkheid, loyaliteit, vooroordeel, angst en solidariteit op een ongebruikelijke manier aan de orde worden gesteld.

Bij Leone is het kader zelf thema. De epiek wordt vooral gesuggereerd door lengte. Het kunstzinnige komt tot uiting in fraaie en langdurig volgehouden camera-instellingen. Zo duurt een meesterwerk al gauw drie uur. Maar voor een aantal handelingen en gebeurtenissen is in de film geen plaats meer; bijvoorbeeld de moordpartij in de trein. Dat wij die niet zien, is niet erg; wel dat in het voorafgaande deze afloop niet is voorbereid. Nog onbegrijpelijker is het hoe Claudia Cardinale in handen van Henry Fonda valt en psychologisch raadselachtig is niet alleen dat zij zich aan hem geeft, maar ook dat zij haar bezit voor een schijntje aan hem en zijn lotgenoten wil laten verkopen. Leone heeft Monument Valley, John Fords favoriete locatie voor zijn westerns, als decor gebruikt, maar zulke citaten accentueren de Grand Canyon tussen Ford en de lege mooifilmerij van Leone.

Michael Cimino is een andere filmer die in de voetstappen van Ford heeft proberen te lopen. In The Deerhunter slaagde hij daarin tot op grote hoogte. Het lange openingsshot, dat het groepje staalarbeiders vasthoudt bij het verlaten van de fabriek, verwijst onopzettelijk dan wel bewust naar Fords How green was my valley, al kan ik mij hier alleen baseren op de fameuze still waarin men de mijnwerkers langs

[p. 90]

de huizen van het dorpje in Wales ziet afdalen. De hele eerste helft van The Deerhunter is daarna een liefdevolle, uitgesponnen en nergens vervelend wordende schildering van een gemeenschap van Oekraïense emigranten in een Pennsylvanisch fabrieksstadje. De rest van de film is een met soms te veel cinematografisch geweld gemaakte vertelling hoe deze gemeenschap wordt aangetast door de oorlog in Vietnam; eindigend met een betraand gezongen God bless America. Gemakzuchtige critici zagen daarin toentertijd chauvinisme van de ergste soort. Cimino drukte er klaarblijkelijk iets heel anders mee uit: verloren illusies, het zoeken naar troost en hoop dat ‘Amerika’ dit moreel failliet te boven zou komen. Hij was misschien te vroeg, maar The Deerhunter is niettemin de enige film van niveau over Amerika en Vietnam gebleven.

Daarna mislukte zijn tweede grote film, Heaven's Gate, op spectaculaire wijze. Het onderwerp, de historische oorlogen tussen Oost-Europese immigranten en veeboeren in het verre Westen, rond 1890, leek bij uitstek geschikt om de traditie van Fords western voort te zetten. De mislukking is indertijd geweten aan de grote coupures waarmee de film tot bioscooplengte was teruggebracht. Nu ik de film, volgens de aankondiging, volledig heb gezien - op de televisie -, weet ik dat dit niet waar is.

Heaven's Gate begint met een schitterende evocatie van de afstudeerceremonieën aan Harvard in de jaren zeventig van de vorige eeuw. O, wat kan Cimino mooi filmen. Twee van de graduates, Kris Kristofferson en John Hurt, blijken vijfentwintig jaar later terecht te zijn gekomen in Wyoming, de een als - inmiddels - alcoholistische veeboer, de ander als sheriff die het voor de immigranten opneemt. Hoe ze daar terecht zijn gekomen, wat ze bezielt, dat wordt ook in de vier uur durende complete versie niet opgehelderd, zoals eigenlijk niets helder wordt, de hele film door niet, tot en met de raadselachtige epiloog. Een aaneenschakeling van vaak schitterend gefilmde dramatische scènes levert geen verhaal op en heel veel daarvan bij elkaar: geen epos.