Tegen het vergeten. Degenstoten en sabelhouwen

[p. 5]

Renate Rubinstein noemde hem ‘onze beste politieke commentator’, maar in zijn nieuwste boek demonstreert Bart Tromp dat het bereik van zijn analyse breder is dan politiek alleen. Of misschien ook wel dat politiek over veel meer gaat dan politiek.

De thema's en onderwerpen die hier aan de orde komen, lopen zeer uiteen. Enkele resten van de Koude Oorlog worden opgeruimd, de Zwarte Dood van de veertiende eeuw vergeleken met de nucleaire angsten van de jaren tachtig. Verder een polemiek met Tinbergen, betreffende diens convergentietheorie en de ware aard van het kapitalisme. Daarnaast legt Tromp uit waarom de opera Simon Boccanegra niet kan worden overgeplaatst naar het hedendaags Amsterdam, belicht hij het machiavellisme bij Shakespeare en Stalin en komt hij terug op de verhouding tussen W.F. Hermans en de Nederlandse politiek. ‘Paars’ heet hier een onzinnig politiek begrip, het onderwijs wordt geanalyseerd als de sovjetzone van de Nederlandse samenleving en door het hele boek heen worden postmodernistische posities geattaqueerd.

Veel van deze beschouwingen spelen zich af in de grensgebieden tussen politiek, wetenschap en literatuur. Wat hen verenigt, is niet alleen de heldere stijl en het analytisch vermogen van de auteur, maar ook een manier van zien waarin het heden evenzeer belicht wordt vanuit het verleden als omgekeerd. Een manier van zien waarbij de betrokkenheid van de auteur bij zijn onderwerpen toch steeds een kritische afstand veronderstelt.

[p. 9]

Inleiding

Mijn eerste boek, De samenleving als oplichterij (1977), gaf ik als motto een citaat mee uit Hobbes' Leviathan: ‘To know why and how is a lust of the mind that by a perseverance of delight in the continual and indefatigable generation of knowledge exceedeth the short vehemence of any carnal pleasure.’ (‘Het hoe en waarom van de dingen te kennen is een lust van de geest, die de korte heftigheid van elk vleselijk genoegen verre overtreft; want het genot bij het verwekken van steeds nieuwe kennis is duurzaam en blijvend.’)

De aardigste reactie die ik daarop kreeg, was een lange en enthousiaste brief over mijn essays van de toentertijd in Nederland meest vooraanstaande feministe, die zich echter aan het slot toch afvroeg of ik mij met dit citaat van Hobbes niet in een te kloosterlijke richting begaf. Haar zorg was misplaatst. De tegenstelling die Hobbes construeert is er niet een van wederzijdse uitsluiting. Ik las en lees zijn zinsnede allereerst als een ode aan intellectuele nieuwsgierigheid; de intellectuele nieuwsgierigheid die ook ten grondslag ligt aan dit boek.

Vandaag de dag is het helaas nodig deze te onderscheiden van wetenschappelijk onderzoek en politiek engagement. Aan Nederlandse universiteiten wordt de klassieke academische Lehr- und Lernfreiheit, de ruimte om naar eigen inzicht te onderzoeken en te doceren op basis van kennis van zaken, steeds drastischer ingeperkt door politiek-ambtelijke willekeur en dwang tot conformisme aan op niets gebaseerde standaarden. Politiek engagement, altijd al een moeizaam begrip, is steeds meer teruggedrongen tot partijtrouw, conformisme aan de heersende ideologie of, negatief: afzijdigheid en innere Emigration.

Terwijl iedereen in de academie zich van ministers en beleidsvoerende instanties druk moet maken over ‘de groei van kennis’, ben ik meer geïnteresseerd in de strijd tegen het vergeten; tegen het vergeten van wat al bekend is, en in het daarvan gebruikmaken bij het beoordelen van heden en verleden op een manier dat een geïnteresseerd publiek daar wat aan heeft.

[p. 10]

Mijn strijd tegen het vergeten heeft in dit boek de vorm aangenomen van een vijftigtal grotere en soms kleinere essays. Dr. Johnsons korzelige definitie van dit genre in zijn fameuze Dictionary luidde kortaf: ‘An essay is an irregular, undigested piece.’ Aan zijn eerste kwalificatie beantwoorden deze stukken in zoverre zij niet in vorm op elkaar lijken. Soms gaat het om de analyse van een bepaalde politieke constellatie, dan weer zijn bepaalde aspecten van het hedendaagse intellectuele landschap belicht aan de hand van persoonlijke belevenissen en herinneringen. Soms gaat het om loutere observaties van gebeurtenissen die zich in een recent of verder weg liggend verleden afspeelden; soms inspireert de lezing van al dan niet biografische literatuur tot commentaar en kritiek. De treffendheid van Johnsons tweede kwalificatie van het essay heb ik naar vermogen geprobeerd te ontwijken. Beknoptheid is niet identiek aan oppervlakkigheid; noch is het - bij de onmiskenbare inslag van polemiek tegen gevestigde meningen - noodzakelijk elke analyse of diagnose met paukenslagen af te ronden. Toen senator Sam Ervin indertijd het rapport van zijn speciale commissie over Watergate presenteerde, ging hij in op de klacht dat dit verslag van de high crimes and misdemeanors die president Nixon tot aftreden hadden gedwongen, niet was afgerond met een klinkende conclusie. In zijn onnavolgbare zuidelijke tongval zei Ervin: ‘Sommige mensen die een paard tekenen schrijven daar dan onder: “een paard”. We just drew the horse.’ Aan deze woorden spiegel ik mij graag.