Neergang van de democratie?

[p. 21]

Co-referaat
Elitaire redding van de democratie
Jeroen Buve

Het mag toevallig zijn dat deze Von Laun Lezing, gehouden door de meest bedreven analyticus van de sociaaldemocratische beginselprogramma's, midden in de lezingencyclus over het conservatisme valt. Ofschoon van opzet geen sprake kan zijn, zou het toch aardig zijn als de door het Von Laun Instituut filosofisch neutraal ter sprake gebrachte grondslagen van onze democratisch gevoerde politiek tot een partijideologische kruisbestuiving aanleiding zouden geven. Ik wil daar wel een voorzet voor geven.

Het hier door Tromp gediagnosticeerde verloop van waarde-georiënteerde instituties of Weltanschauungsparteien naar instrumentele instituties of Appropriationsparteien is eigenlijk niet meer dan een verbijzondering van het veel algemenere verschijnsel van de grotere waardering van functionele of instrumentele rationaliteit ten koste van substantiële rationaliteit. Tromp sluit hier aan bij het woordgebruik van Karl Mannheim. Kort samengevat gaat het echter om het verschil tussen pragmatisch en principieel handelen, waarbij een praktische aanpak staat tegenover een meer wezenlijke.

Tromp die meer voor het principiële en daarmee voor het wezenlijke is, ziet als wezenlijk voor de democratie het open debat onder gelijkberechtigden. Ik kan daarin meegaan als zo'n debat erop gericht is, dat uiteindelijk de redelijkheid komt bovendrijven, waar wij er rationeel niet meer uitkomen.

De door Tromp gesignaleerde tendens is, dat er naar die redelijkheid niet meer of steeds minder gezocht zal worden, naarmate men zich in een plebiscitaire democratie directer op een persoonlijk mandaat kan beroepen: men hoeft zich dan niet meer continu voor een forum, maar alleen voor zijn kiezers te verantwoorden en dat is eens in de vier jaar. Dan komt niet meer de redelijk-

[p. 22]

heid maar de autoriteit en de macht bovendrijven, wat haaks op de democratie staat.

Dat gevaar is minder bij kleinschalige directe democratie omdat daar de politieke gemeenschap nog onderling en tussentijds tot oordelen kan komen om de gekozene te adviseren of te kritiseren. In een plebiscitaire democratie is de democratie niet meer verankerd in zo'n politieke gemeenschap; het is een democratie van campagnepartijen, waarbij het vooral om de stemmen gaat, niet meer om de leden. Een campagne wordt door de media gewonnen, niet door de leden, en de media kosten geld. Dat is het door Tromp geschetste scenario van wat uiteindelijk tot een presidentieel stelsel moet leiden en tot een monetarisering van de politiek. Tromp noemt dat een façadedemocratie: ofschoon naar buiten toe niet meer tussen frontstage en backstage onderscheiden wordt, leidt dat niet tot meer openheid, maar tot achterkamertjes politiek, waar dan de feitelijke besluitvorming plaats vindt.

Tromp wijst er met klem op dat dit geen onvermijdelijk proces is, maar het resultaat van een bewust genomen beslissing. Ik citeer: ‘Het is afhankelijk van de mate waarin politieke elites weerstand bieden aan de vluchtige, op onmiddellijke bevrediging gerichte verlokkingen van het plebiscitair syndroom, van de mate waarop media hun politieke verantwoordelijkheid niet inruilen voor gemakzuchtig vermaak, van een bezinning op principes van representatieve democratie en rechtsstaat...’

Als een socialist het over ‘politieke elites’ heeft, spits ik mijn oren; niet omdat ik filosofen zonder meer tot die politieke elite zou rekenen (eerder het tegendeel), maar omdat ik denk dat je haast filosoof moet zijn om te kunnen aangeven wat hier onder politieke elite begrepen moet worden.

Want een politieke elite die de door Tromp gevraagde weestand kan bieden, zal een elite moeten zijn die zich richt op wat wezenlijk is voor de democratie. Maar dit wezenlijke is nooit zichtbaar of aanwijsbaar, omdat het daarbij om de principes van de representatieve democratie gaat. Die principes zitten in mijn hoofd. Als ik handel overeenkomstig die principes, dan kan ik voor mijn eigen gevoel nog zo briljante resultaten boeken, toch zal ik nooit objectief kunnen aantonen, dat er ook maar enig oorzakelijk verband is tussen ener-

[p. 23]

zijds wat ik gerealiseerd heb en anderzijds die principes op basis waarvan ikzelf vind dat ik het gerealiseerd heb. Want die principes bestaan nu eenmaal niet, ze bestaan alleen als gedachtespinsels in mijn hoofd, en dat geldt niet als objectief maar als subjectief. En wat niet is, kan ook niets mogelijk maken en zeker niets doen. Dat is de grens van elk mechanisch, dat wil zeggen: efficiënt oorzakelijk denken.

Toch ben ik het met Tromp eens, dat de democratie op een elite is aangewezen, die de principes van de democratie weet te implementeren. Als filosoof sta ik nu voor het volgende dilemma: die elite moet iets doen, wat wetenschappelijk gezien niet kan. Welnu, na de voortreffelijke analyse van Tromp weten wij, dat er bij ons niet eens een echte representatieve democratie zou zijn, als die elite dat niet deed.

Ik denk dan ook dat een politiek filosoof zou moeten beginnen met het stellen van een indringende vraag aan de universiteit waar hij werkt: ‘Mag ik van jullie wel zo denken als ik voor noodzakelijk houd, om iets objectiefs en inhoudelijks te kunnen zeggen over de representatieve democratie?’ Als dat niet mag, dan zie ik mij genoodzaakt de biezen te pakken, maar als het van u wel mag, dan heeft u een levensgroot wetenschapsfilosofisch probleem, dat niet alleen de politicologie maar alle wetenschappen aan uw universiteit betreft.

Nu lijkt dit tragischer dan het in feite is. Want in feite is het theoretische model van de mechanica op veel fronten allang opgegeven, niet het minst in de kwantummechanica. Maar wat er in alle disciplines eigenlijk allang gaande is, is nog aan geen enkele universiteit theoretisch adequaat doordacht.

Omdat in Plato's Gorgias volgens de sofist Callicles die overigens zo aan de Universiteit van Amsterdam zou kunnen doceren de democratie vanwege het onrealistische gehalte van haar principes ‘een algemeen erkende absurditeit’ is, zou de politieke filosofie van de representatieve democratie bij uitstek het breekijzer kunnen en zelfs moeten zijn, om de hegemonie van het mechanische denken aan onze universiteiten op zijn grenzen te wijzen. Het Von Laun Instituut zou daar uitstekend bij kunnen assisteren.

Dit zou het einde van mijn verhaal kunnen zijn, ware het niet, dat ik u nog wat

[p. 24]

schuldig ben: een voorzet voor een kruisbestuiving tussen socialisme en conservatisme. Als u goed geluisterd heeft, dames en heren, en dat heeft u, dan heeft u ook begrepen dat ik iets heel gemeens heb uitgehaald: ik heb van Bart Tromp een essentialist gemaakt, wat hij in elk geval in zijn vorig jaar verschenen proefschrift beslist niet wil zijn.

Welnu, ik denk, dat zowel het socialisme als het conservatisme er in de nabije toekomst niet meer omheen zullen kunnen, intellectueel toe te laten, dat het mogelijk is, het wezen van de dingen op een zodanige manier te verwoorden, dat die woorden weldegelijk een objectief dwingende betekenis voor ons handelen in de geest van die partij of beweging hebben, ook al is die link causaal en daarmee objectief wetenschappelijk niet aantoonbaar. Het kan zijn en zal ook zo zijn dat dan de ene partij bijvoorbeeld het wezen van de traditie naar voren schuift en de andere het wezen van de vooruitgang. Maar het kan nooit zo zijn dat het wezen van de traditie voor de één dit en voor de ander dat is. In mijn proefschrift Macht und Sein heb ik daarvoor een sluitend bewijs kunnen leveren, dat tot nog toe niet weerlegd werd.

Ook in zijn proefschrift worstelt Tromp met dit probleem, heel expliciet waar hij het heeft over de identiteit van partijen en instituties. Hij redt zich er daar uit met een bon mot van Ernest Bevin, uitgedaagd om te zeggen wat ‘socialisme’ is: ‘Socialisme is wat de Labour Party in het parlement doet.’

Nu is een identiteitsvraag geen wezensvraag. De identiteit van iets of iemand kun je namelijk hoogstens bij benadering beschrijven, maar nooit definiëren, conform de klassieke regel: de individuo non est scientia. Er is geen wetenschap mogelijk van een individu. Daarom heeft een individu als zodanig geen wezen, ofschoon wel een identiteit. Als van een bepaalde soort of geslacht heeft een individu wél een wezen, ofschoon het soortbegrip nooit het wezen kan uitdrukken.

Omdat de democratie een soort regering is, kunnen wij het wezen ervan bepalen. Zo kan men ook van het socialisme bepalen wat voor soort partij of denkstroming het is. Hetzelfde geldt voor het conservatisme. Welnu ik denk, dat in de nabije toekomst zowel het socialisme als het conservatisme er een redelijk belang bij zullen hebben, dat hun elites weer, zonder door de wetenschap teruggefloten te worden, zullen kunnen zeggen, wat ze wezenlijk zijn

[p. 25]

en dat zij op basis van die principiële wezenskennis zullen kunnen aangeven, waarheen de partij of de beweging zou moeten gaan. Die wezenskennis is namelijk beslissend voor de redelijkheid, waarvoor Tromp vanavond terecht een lans gebroken heeft. Wanneer deze ontwikkeling doorzet, zullen zowel de conservatieven als de socialisten en zeker socialisten zoals Tromp al gauw ervaren, dat waarschijnlijk alleen een echte elite in staat is, het wezen van een partij of beweging zo te doorgronden en zich eigen te maken, dat de principes van die partij inhoudelijk adequaat in de maatschappij gerealiseerd of geïmplementeerd kunnen worden. Als partij of beweging hebben beide die elite nodig, omdat die verder, zelfs veel verder moet kunnen kijken dan de verlokkingen van de materieel beheersbare werkelijkheid om hen heen suggereren. De conservatieven zullen dan bijvoorbeeld gaan inzien, waarom van hen niet alles mag, wat kan en de socialisten waarom veel meer kan dan mag. Ergens moeten die wegen elkaar toch kruisen.