Hoe de wereld in elkaar zit. 25 Jaar maatschappij, politiek en cultuur

[p. 211]

12
Eerste persoon enkelvoud

De kapitein van Köpenick

In hun ‘eerste grijs’ zien officieren en soldaten van de Bundeswehr eruit als veredelde ijscoverkopers. Dat is geen toeval. Toen West-Duitsland in de jaren vijftig in het kader van de navo werd herbewapend is op alle mogelijke manieren geprobeerd te breken met de militaristische tradities van het Derde Rijk en wat daaraan voorafging. De weinig martiale snit van de uniformen is daar een geslaagd voorbeeld van. Tekenend is, omgekeerd, ook dat de paradepas van Hitlers legers nog wel voorschrift is in het Oost-Duitse leger, maar is uitgebannen in het West-Duitse.

Het is gemakkelijk, en het wordt dus ook veel gedaan, om Duits militarisme en het regime van Hitler aan elkaar gelijk te stellen. Maar juist is het niet. De militaristische traditie in Duitsland is van ouder datum dan het nazisme. Militarisme en nazisme verhouden zich tot elkaar als, laten we zeggen, longontsteking tot longkanker. Het eerste, hoe ernstig ook en soms zelfs dodelijk, leidt niet tot het tweede. In onze dagen wordt er weer veel geklaagd over de verdeling van Duitsland. De vereniging ervan wordt gezien als, zo niet wenselijk, dan toch zeker natuurlijk. Zulke redeneringen gaan voorbij aan het feit dat de werkelijk natuurlijke staat van Duitsland verdeeldheid is. Pas na de Frans-Duitse oorlog van 1870-1871 werd Duitsland een politiek geheel, maar niet een eenheidsstaat. Het is dat niet langer dan 75 jaar gebleven. Dat in die 75 jaar het Pruisische militarisme zo'n dominante rol heeft gespeeld in de Duitse politiek is deels zeker ook toe te schrijven aan de onzekerheid waarin de Duitse staat zich steeds bevond.

Op zijn hoogtepunt werd de ideologie van het militarisme niet beter uitgedrukt dan met het gezegde: ‘Der Mensch fängt erst bei Leutnant an’; een uitspraak die toonaangevend is voor het Duitsland dat geregeerd werd door de zwakke en ijdele keizer Wilhelm ii. Eén keer is dat bewind, en de ideologie van het militarisme, op onnavolgbare wijze in zijn hemd gezet. Op 16 oktober 1906 kocht de schoenmaker Wilhelm Voigt, net tevoren uit het gevang ontslagen, bij een uitdragerij de uniform van een gardekapitein. In dienst was hij nooit geweest, maar de reclassering in de gevangenis had een

[p. 212]

sterk militair karakter gedragen. Voigt wist precies hoe hij zich moest gedragen. In deze uniform rondlopend door Köpenick, een stadje dat sinds 1920 deel uitmaakt van Berlijn, wist hij twaalf patrouillerende soldaten onder zijn commando te plaatsen.

Met dit overvalcommando bezette hij het stadhuis van Köpenick, liet de burgemeester en de gemeentesecretaris gevankelijk wegvoeren en legde beslag op de gemeentekas. Niets tekent de mentaliteit van het wilhelminische keizerrijk meer dan dat niemand de autoriteit van deze gardekapitein op de proef durfde stellen. Misschien is even tekenend het feit dat Voigt zich al snel zelf aangaf en dat Wilhelm ii zich gedroeg als een kalief van Bagdad: hij verleende de kapitein van Köpenick onmiddellijk gratie.

Onder de kleine menigte die zijn vrijlating gadesloeg bevond zich mijn grootvader. Een paar jaar na de geboorte van mijn vader had hij Nederland onaangekondigd verlaten om in Duitsland zijn geluk te beproeven. Jarenlang verdiende hij zijn brood met houthakken in het Zwarte Woud. Hoe hij in Köpenick terecht was gekomen is mij nooit duidelijk geworden. Toen hij twee jaar later onverwacht thuiskwam, draaide mijn grootmoeder de sleutel achter hem in het slot met de woorden: ‘Dou komst d'r net wer út’ (Jij komt er niet meer uit).

Ik hield van mijn grootvader, die 74 jaar ouder was dan ik. Dat werd mij afgelopen zondag nog eens in herinnering gebracht. Toen vertoonde de Duitse televisie Wolfgang Staudtes verfilming van De kapitein van Köpenick. Heinz Rühmann, 80 en nu Duitslands lieveling, vertolkte de titelrol. Zeer tot mijn opluchting had de rolprent de tand des tijds doorstaan. Maar vanzelfsprekend ging mijn gedachte uit naar eerste keer dat ik de film zag. Dat was in 1956. Met de hele familie hadden wij mijn grootvader, toen 88, voor wellicht de eerste, en zeker de laatste keer, mee naar de bioscoop genomen. Met het vertoonde toonde hij zich content. Zo was het, vijftig jaar eerder, wel ongeveer gegaan. In 1965 stierf hij. Wilhelm Voigt, die zijn historische daad volvoerde op de dag van mijn verjaardag, overleed in 1920, toen Wilhelm ii al twee jaar houthakte in Doorn.

12 maart 1982