Hoe de wereld in elkaar zit. 25 Jaar maatschappij, politiek en cultuur

De heilige Bertolt

Honderd jaar geleden is Bertolt Brecht geboren en de herdenkingen daarvan bevallen me niks. Het begint er al mee dat ik moet uitleggen dat B. Brecht (1897-1956) schrijver was, voornamelijk geroemd om zijn politiek geëngageerde toneelstukken die al jaren niet meer worden opgevoerd; principieel communist; dichter en toondichter van twee muziekdramatische meesterwerken: de Dreigroschenoper en Mahagony, allebei getoonzet door Kurt Weill.

Voorzover Brecht in Duitsland en Nederland is herdacht gebeurde dat door hem te castreren. Pijnlijk en nog eens pijnlijk in het figuurlijke: hij werd gevierd precies om datgene wat hij veroordeel-

[p. 147]

de. Zijn werk werd teruggebracht tot aangename satire, geschikt voor het amusement van degenen die erdoor op de korrel werden genomen; zijn gedichten opgevoerd als algemeen menselijke solidariteitsliederen.

Zelf formuleerde Brecht rare theorieën over toneel en opera. Toneel moest ‘vervreemden’, dat wil zeggen de toeschouwers niet in staat stellen zich met de hoofdrolspelers en hun problemen te identificeren. Zijn ‘episch theater’ was er slechts op gericht te laten zien hoe de wereld in elkaar zat. Nog harder ging Brecht tekeer tegen de ‘kulinarische Opera’, waarvan onderwerp en muziek tegemoet kwamen aan de emotionele en culturele behoeften van het publiek. Dat zou juist mores geleerd moeten worden!

Sinds John Fuegi's biografie van Brecht, The Life and Lies of Bertolt Brecht weten wij dat Tucholsky indertijd helemaal gelijk had met zijn vraag: ‘Het is van Brecht? Maar wie heeft het dan geschreven?’ Dat waren zijn vriendinnen die er geld noch eer aan overhielden. Van de hedendaagse (niet zelden vrouwelijke) Brecht-liefhebbers krijgen die nu te horen: dan hadden jullie maar beter uit moeten kijken. De liefhebbers van juist die delen van het verzameld werk (ooit twintig delen bij Suhrkamp Verlag - in de nieuwe editie zijn de namen van die vrouwen weer weggelaten) troosten zich vervolgens met de gedachte dat wat zij mooi vinden niet op het conto staat van de weerzinwekkende man uit Augsburg.

Weerzinwekkend was hij, niet alleen in zijn persoonlijk leven en gedrag: laf en hypocriet. Toen zijn vriendin Karola Neher, Polly Peachum in de Dreigroschenoper, in 1933 voor Hitler naar de Sovjet-Unie vluchtte en in 1937 in Stalins Grote Terreur omkwam, hield Brecht daar zijn mond over. Hij bleef publiceren in het door Moskou betaalde tijdschrift Das Wort. Het beroemde gedicht over de arbeidersopstand van de 17de juni 1953 in de ‘Deutsche Demokratische Republik’ die met sovjet-Russische tanks werd neergeslagen, het gedicht waarin Brecht het communistische regime aanried een ander volk te kiezen om over te heersen, kwam pas na zijn dood boven water. Zijn kapitaal sloeg de antikapitalist op in een Zwitserse bank.

Van de vroege ddr werd Brecht huiskunstenaar. Zijn Berliner Ensemble specialiseerde zich onder zijn wettige echtgenote (en daarna weduwe) in het opvoeren van ‘authentieke’ Brecht-vertolkingen en is daarmee doorgegaan tot de Val van de Muur. Dit kwam neer op het dragen van water naar de zee.

De beste toneelstukken van Brecht vallen uiteen in twee categorieën. De eerste is vormingstheater - maar op hoog niveau. Hier is

[p. 148]

mijn voorbeeld De heilige Johanna van de slachthuizen, waarin Brecht (of een van zijn vrouwelijke tekstschrijfsters) kordaat een tekenfilmwereld van het Amerikaans kapitalisme gestalte geeft. Dit is - net als Costa-Gavras' film Z (over een mogelijke staatsgreep in Griekenland, 1966) een prachtig tendensstuk. Maar zo'n stuk is politiek en artistiek alleen maar doeltreffend in een wereld waartegen het zich keert, een wereld die zich erdoor weet geraakt. Daarom was het onzin de antikapitalistische stukken van Brecht in de ddr op te voeren. De inspanningen van het Berliner Ensemble deden denken aan de fameuze opmerking van paus Pius xii tegen bondskanselier Adenauer, toen deze Zijne Heiligheid de verdiensten van het christendom nog eens goed wilde uitleggen: ‘Aber Herr Bundeskanzler, ich bin schon katholisch.’ In de tweede categorie heeft Brecht de greep op de politieke strekking verloren. Leben des Galilei is daarom zijn meesterwerk - het heeft geen voorgeprogrammeerde tendens en conclusie.

Wie Brecht nu heilig verklaart als politiek geëngageerd kunstenaar kan echter niet heen om de kern van dat engagement en de gruwelijke vorm die het heeft aangenomen, bijvoorbeeld in het ‘leerstuk’ Die Massnahme. Daarin brengt een jonge communist door zijn ijver, zijn medelijden, zijn ethische zuiverheid, kortom, zijn menselijkheid ‘de zaak’ - het revolutionaire werk in China - ongewild in gevaar. Oog in oog met de gevolgen van wat hij met de beste bedoelingen heeft bewerkstelligd, stemt hij in met de oplossing die de partij hem biedt en laat zich ‘im Interesse des Kommunismus’ door de communistische ‘Agitatoren’ doodschieten. Waarop het koor het stuk besluit met het lied ‘Lob der Partei’. (Dat later door Ulrike Marie Meinhof herschreven werd tot ‘Lob der raf’.)

George Lukácz kritiseerde het ‘leerstuk’ omdat ‘strategisch-tactische problemen van de partij’ erin verengd zouden zijn tot ‘ethische vraagstukken’. Juister lijkt het oordeel dat dit de ultieme artistieke bejubeling is geweest van het twintigste-eeuwse totalitarisme. Over de Brecht die dit stuk schreef heb ik bij de huidige herdenkingen niets vernomen.

18 februari 1997