Hoe de wereld in elkaar zit. 25 Jaar maatschappij, politiek en cultuur

Recept: verzuiling

Premier Lubbers is ermee begonnen. Denk ik, want door een recente verhuizing schuilt mijn enig bruikbare archief in mijn geheugen. Daarna volgde een ideologische ondersteuning van zijn standpunt naar de cultuursociologische inzichten van professor Zijderveld. Ten slotte moet ook professor Arend Lijphart, de Amerikaans-Nederlandse politicoloog, zich voor dit recept hebben uitgesproken.

Het recept luidt: integratie door middel van verzuiling. De Turken en Marokkanen in Nederland kunnen maar het best Nederlander worden door het voorbeeld van gereformeerden en katholieken aan het eind van de vorige eeuw te volgen. Zij moeten hun eigen scholen, partijen, kranten, sportverenigingen, omroepen, en de spreekwoordelijke geitenfokverenigingen oprichten. Zo hebben de kleine luiden van Abraham Kuyper zich tot Nederlandse staatsburgers geemancipeerd. Zo hebben de katholieken en de socialisten het ook gedaan. Zo moeten de in Nederland wonende en werkende moslims het daarom ook doen.

Dit verzuilingsrecept past precies in de officiële ideologie van het het cda. Daarin is de modieuze afkeer van de overheid als ‘Heer Albedil’ (Dries van Agt) vertaald in een onbegrensd vertrouwen in wat de christen-democraten ‘het maatschappelijk middenveld’ noemen. Dit bestaat in zijn algemeenheid uit private organisaties die op kosten van de belastingbetaler naar eigen inzicht publieke functies uitoefenen. Het christen-democratische recept voor de integratie van

[p. 113]

de islamisten in Nederland is niet onweersproken gebleven. In nrc Handelsblad en in hp/De Tijd toonden Marc Chavannes, respectievelijk J.J.A. van Doorn zich critici met sterkere argumenten dan de voorstanders wisten aan te voeren.

Wat mij in dit debat (althans: dat moet het worden, want van een serieus weerwoord van de kant van Lubbers, Zijderveld en Lijphart is nog niets vernomen) vooral verbaast is het ahistorische karakter ervan. Daarnaast valt de ongeïnformeerdheid op die de liefhebbers van verzuiling aan de dag leggen.

Laat ik met dat laatste beginnen. Het streven naar een islamitische zuil berust op de gedachte dat de islam in Nederland vergelijkbaar is met de Katholieke, Nederlands-Hervormde of Gereformeerde Kerk. Die vormden de basis van drie ‘zuilen’ en drie daarmee corresponderende politieke partijen (kvp, chu en arp).

Maar de islam is een religie, geen kerkgenootschap. Zij kent geen kerkelijke organisatie en geen kerkelijke hiërarchie. Zij bestaat - ook in Nederland - uit een veelheid aan religieuze en naar taal en nationaliteit georganiseerde varianten. Er bestaat, met andere woorden, helemaal geen sociale basis voor een ‘islamitische zuil’. Evenmin als er in Nederland historisch een ‘protestantse zuil’ heeft bestaan. Alleen een katholieke zuil was mogelijk, omdat hier religie en kerkelijke organisatie elkaar tot op de millimeter afdekten.

Maar een katholieke zuil is in Nederland anno domini 1992 ondenkbaar en onbestaanbaar. De voorstanders van verzuiling zullen dat toegeven, maar hun argument luidt dan: dat is nu juist het succes van de strategie van de verzuiling. De katholieken, althans wat ervan rest, laten zich niet meer in hetzelfde politieke, maatschappelijke en culturele hoekje drijven alleen maar omdat zij het geloof delen.

Dat verhaal deugt niet, maar zelfs als het wel zou kloppen, dan nog zou dat niet inhouden dat de islamitische minderheden in Nederland deze weg zouden moeten volgen om succesvol (en ‘met behoud van eigen identiteit’) Nederlander te worden, ‘te integreren’.

Ik noem drie afdoende bezwaren. Het verzuilingsrecept van Lubbers c.s. gaat ervan uit dat dit werkelijk een recept is, een welbewust gekozen strategie tot emancipatie van een bepaalde bevolkingsgroep. De literatuur over verzuiling in Nederland bevat vele verklaringen van dit eigenaardige verschijnsel. Maar ik geloof niet dat iemand ooit op basis van historisch onderzoek staande heeft gehouden dat ‘verzuiling’ een bewuste strategie tot emancipatie was. Dat wij achteraf constateren dat het zo heeft gewerkt, is iets anders.

Het tweede bezwaar is van andere aard. De verzuiling in Neder-

[p. 114]

land heeft altijd betrekking gehad op Nederlandse minderheden. Het protestantisme in Nederland was (en is, in vrijwel al zijn vele tientallen varianten) een uitgesproken Nederlands protestantisme. Het Nederlandse katholicisme was eveneens allereerst Nederlands. Ultramontanisme is hier nu even uitzonderlijk als in de negentiende eeuw. En ook het Nederlandse socialisme is altijd allereerst Nederlands socialisme geweest, zelfs voor P.J. Troelstra in 1914 verklaarde dat de nationale gedachte in een tijd van wereldoorlog de klassentegenstellingen oversteeg. De emancipatie van buitenlandse minderheden heeft zich in Nederland nimmer via het dubieuze mechanisme van de verzuiling voltrokken. Dat geldt voor de Portugese joden in de zestiende eeuw en de Franse hugenoten in de zeventiende; het geldt evenzeer voor de Indische Nederlanders in de jaren vijftig.

Er is, ten slotte, het argument dat sociale processen die aan het eind van de vorige eeuw werkten in een samenleving die nogal anders in elkaar zat, hetzelfde resultaat kunnen boeken in de wereld waar wij nu in leven. De verhoudingen tussen moeders en kinderen bij Marokkaanse Amsterdammers nu zijn niet te vergelijken met die tussen gereformeerde ouders en kinderen in Amsterdam honderd jaar geleden.

Van de vele argumenten tegen het verzuilingsrecept voor islamieten is dat van de ahistoriciteit het simpelste en daarom meest afdoende. Ik vind het treurig dat verstandige politici en hoogleraren daaraan zo lichtzinnig voorbij zijn gegaan gaan met hun goedkope recept.

8 januari 1992