Hoe de wereld in elkaar zit. 25 Jaar maatschappij, politiek en cultuur

Europa doet flink

Sinds het Verdrag van Maastricht (1992) pretendeert ‘Europa’ meer te zijn dan een economisch samenwerkingsverband. Het hernoemde zich toen van ‘Europese Economische Gemeenschap’ in ‘Europese Unie’. Speerpunt van de nieuwe, politieke, eenheid zou het ‘Gemeenschappelijk Buitenlands en Veiligheidsbeleid’ (gbvb) zijn. Op dat moment was de grootste crisis die zich in recente tijden afspeelde aan de grens van het verenigde Europa al in volle gang. Maar de Europese Unie slaagde er niet in een gemeenschappelijk beleid ten aanzien van de oorlogen in voormalig Joegoslavië te ontwikkelen. Uiteindelijk werd de internationale politiek ten aanzien van Joegoslavië bepaald door de ‘Contactgroep’, een ad-hocgezelschap, waarvan ook enkele grote lidstaten van de eu deel uitmaakten.

Het gebrek aan Europese eenheid en vastbeslotenheid bij werkelijk belangrijke zaken moet nu kennelijk goedgemaakt worden door een gemeenschappelijk binnen-Europees veiligheidsbeleid. Zo kan men de maatregelen bestempelen die veertien lidstaten van de eu hebben aangekondigd voor het geval in de vijftiende, Oostenrijk, de fpö van Jörg Haider tot de regering toetreedt.

Formeel is dit geen actie van de eu, maar van de meeste aangesloten staten. Dit onderscheid zal snel vergeten worden. De voorgenomen stappen zullen worden gezien als het optreden van de eu tegen een lidstaat. Dit beeld wordt nog versterkt door uitspraken van de Franse voorzitster van de Europese Parlement, Nicole Fontaine, en de Franse minister van Buitenlandse Zaken, Hubert Védrine. Zij opperden de mogelijkheid Oostenrijk als lid te schorsen - iets waartoe de Europese verdragen overigens geen ruimte bieden.

Deze ‘Europese’ politiek is oliedom en vormt tegelijkertijd een gevaarlijk precedent. Nooit eerder was in de eu sprake van zo'n vergaande en ongehoorde bemoeienis met de binnenlandse politiek van een lidstaat. Die bemoeienis is niet gebaseerd op de Europese verdragen, maar vloeit alleen maar voort uit een kennelijk algemeen gevoelen - althans bij de regeringsleiders, want volksvertegenwoordi-

[p. 82]

gingen zijn er niet aan te pas gekomen. Führungsempfinden dus, geen Volksempfinden.

Voor de toekomst van de Europese democratie is dit huiveringwekkend: regeringen van lidstaten die maatregelen nemen tegen een van hen, zonder zich te kunnen baseren op recht of democratie. Dom is dit gezamenlijk optreden ook. Het heeft al niet kunnen voorkomen dat er nu inderdaad een akkoord over de vorming van een regering is bereikt tussen de fpö en de övp. Politiek staan twee zaken centraal in een beoordeling van Haiders partij. De eerste is de verklaring van zijn succes; de tweede hoe daarmee om te gaan. Haider heeft na zijn aantreden als partijleider de zieltogende fpö, die toen -1986 - nog geen 2 procent van de kiezers meer achter zich wist - tot de derde partij van Oostenrijk gemaakt. Dat succes is niet gekomen omdat hij de oorspronkelijk liberale partij in een neonazibeweging heeft veranderd. Wie alleen maar de echo's van het verleden wil beluisteren, mist de signalen van het heden.

Het succes van de fpö heeft met twee factoren te maken. De eerste is het feit dat de Oostenrijkse politiek al jarenlang beheerst wordt door een roodzwarte coalitie. Zo'n lange regeerperiode - de sociaaldemocraten leveren zelfs al tientallen jaren de kanselier - leidt onvermijdelijk tot politieke inteelt en zelfgenoegzaamheid. In het geval van Oostenrijk komt daar nog het Proporz-systeem bij. In de omvangrijke Oostenrijkse staatssector worden alle belangrijke functies zorgvuldig verdeeld onder aanhangers van de regeringspartijen, van bankdirecteur en manager van een overheidsbedrijf tot hoofdredacteur van een televisiezender.

Haider heeft bekwaam de groeiende afkeer van dit op patronage gebaseerde stelsel weten te mobiliseren, daarbij geholpen door het feit dat de regeringspartijen steeds meer hun ideologische uitstraling hebben verloren en steeds meer op elkaar zijn gaan lijken. Maar hij speelt ook in op een andere factor: de wijdverbreide gevoelens van onzekerheid die voortvloeien uit het wegvallen van grenzen, geografische, economische, culturele. Deze processen van mondialisering hebben reële kosten, die onevenredig neerkomen op de bevolking. De traditionele politieke partijen, niet alleen in Oostenrijk, miskennen dat. Daarin ligt een voorname oorzaak voor de opkomst van nieuwrechtse partijen, niet alleen in Oostenrijk.

De actie van de veertien regeringen miskent deze achtergrond volkomen en werkt alleen al daarom averechts. Maar zij miskent ook het daadwerkelijke probleem in Wenen. Voortzetting van de roodzwarte coalitie zou de positie van Haider alleen maar versterken.

[p. 83]

Datzelfde geldt ook voor de eerdere optie van een sociaal-democratische minderheidsregering. Zolang Haider zich vrijblijvend als opponent van het verrotte politieke establishment kan opstellen, houdt hij de wind in de zeilen.

Het dilemma van de Oostenrijkse politiek is daarmee beschreven. President Lyndon B. Johnson bracht het in een heel andere situatie kernachtig onder woorden, toen hij het advies kreeg een onbetrouwbare regeringsfunctionaris te ontslaan. Johnson deed dat niet: ‘It is better to have him inside the tent pissing out, than outside the tent pissing in.’ Aan deze eenvoudige staatsmanswijsheid ontbreekt het kennelijk in de Europese hoofdsteden.

2 februari 2000