Hoe de wereld in elkaar zit. 25 Jaar maatschappij, politiek en cultuur

[p. 11]

1
Toestand in de wereld

Tocqueville en de godsdienst

Amerika lag verder van Europa dan nu, toen Alexis de Tocqueville op 9 mei 1831 voet aan land zette in Newport. Hij had er 37 dagen over gedaan om de Atlantische Oceaan over te steken. Nu kost het zes of zeven uur om dezelfde afstand per vliegtuig af te leggen. Daar staat tegenover dat scheepsvracht tussen de continenten er tegenwoordig langer over doet dan in de dagen van Tocqueville. Op weg naar Amerika las ik enkele maanden geleden in het vliegtuig America revisited. 150 years after Tocqueville. De titel klopt niet helemaal want het boek verscheen al in 1978. De schrijver is senator Eugene McCarthy, die in 1968 een vergeefse maar beroemd geworden poging deed de Democratische kandidaat voor het presidentschap te worden. Aan het eind van mijn expeditie stuurde ik, overbelast als ik was, het boek per schip naar huis. Het kwam enkele weken geleden eindelijk aan.

Officieel bezocht Tocqueville, toen een jonge Franse ambtenaar, de Verenigde Staten om er het gevangenisstelsel te bestuderen. Maar in werkelijkheid was het hem om een veel grootser project te doen. Hij wilde de sociale en politieke instituties van Amerika zo precies mogelijk onderzoeken. Niet omdat de Verenigde Staten zo sterk van Europese landen verschilden, maar omdat Tocqueville ervan overtuigd was dat Amerika, niet beladen door feodale tradities, al veel verder was op een weg die Europa nog moest bewandelen.

Anti-Amerikanisme is historisch gezien steeds het privilege van conservatieve stromingen geweest. Tocqueville kwam zelf uit een aristocratisch milieu, maar probeerde door zo nauwkeurig mogelijk onderzoek aan de vooroordelen van zijn omgeving te ontsnappen. Het perspectief dat hij voor de Europese landen voorzag was dat van steeds meer democratie en steeds meer gelijkheid. In Amerika was het al zover, en het zou daar nog verder gaan, zo waarschuwde hij in zijn grote boek De la démocratie en Amérique.

Gelijkheid en democratie! Dat zou op den duur welzeker moeten leiden tot een nieuw despotisme, gebaseerd op de tirannie van de meerderheid. McCarthy wijst erop dat Tocqueville die angst deelde

[p. 12]

met de ‘Founding Fathers’ van de Amerikaanse republiek, die zich er door lieten inspireren bij de inrichting van hun staatsbestel en het opstellen van hun grondwet. Niet zozeer democratie, politiek zelfbestuur, boezemde Tocqueville vrees in, maar gelijkheid. Hij verwachtte daarvan algemene verburgerlijking, vereenzaming, en de vulgarisering van politiek en cultuur. Zo'n ontwikkeling achtte hij onontkoombaar, maar hij meende wel dat er mogelijkheden bestonden aan de negatieve gevolgen van meer gelijkheid te ontkomen. Politiek leiderschap van hoog moreel gehalte, een uitgekiend stelsel van machtenscheiding, rechten voor minderheden en veel vrijwillige associaties - dat kon allemaal zo'n nieuw despotisme in naam van gelijkheid en democratie helpen voorkomen.

McCarthy is geen politiek theoreticus als Tocqueville, maar een eigenzinnig en sardonisch waarnemer, die bijvoorbeeld bij Tocquevilles beschrijving van de Cherokees aantekent dat het hoge niveau van civilisatie van deze indianen onmiskenbaar naar voren komt uit het feit dat ze er negerslaven op na hielden. Wanneer McCarthy de reis van Tocqueville in 1978 overdoet, gaat hij dan ook hoogstens zijdelings in op de politieke theorie van de laatste en wat daarvan heeft standgehouden. Het meest uitgebreid reageert hij nog op een remedie tegen de uitwassen van gelijkheid bij Tocqueville die ik nog niet heb genoemd. Dat is godsdienst. Van deze, vooral voorzover ze de nadruk legt op de dingen die niet van deze wereld zijn, verwachtte Tocqueville een tegenwicht tegen de natuurlijke tendens naar materialisme en vulgariteit. De politieke functie van godsdienst zag hij dus juist in het feit dat hier een ander, hoogstaander perspectief op de maatschappij wordt geboden dan het politieke en het wereldse. Het eerste waardoor Tocqueville bij zijn aankomst werd getroffen was echter de religieuze atmosfeer waarmee in Amerika wel alles leek bezwangerd.

Dat is eigenlijk nooit anders geworden, meent McCarthy, en in dit opzicht is Tocqueville in zijn verwachtingen beschaamd. Ondanks de officiële scheiding tussen kerk en staat wordt de Verenigde Staten al vanaf de stichting, nu tweehonderd jaar geleden, gekenmerkt door een ‘burgerlijke religie’, met als voornaamste ingrediënten: de gedachte dat de goddelijke voorzienigheid speciaal betrekking heeft op Amerika, dat daar een bijzondere opdracht in de wereld uit voortvloeit, en dat alles wat naar religie zweemt goed is voor de staat (pas onder president Eisenhower kregen Amerikaanse munten ingestempeld: op god vertrouwen wij). In al zijn aspecten heeft deze ‘burgerlijke religie’ precies het tegenovergestelde effect van wat Toc-

[p. 13]

queville voor ogen stond. Noch tegen materialisme, noch tegen racisme, zo merkt McCarthy op, is deze religie een wapen gebleken. Maar Tocqueville schreef ook honderd jaar voor Karl Barth onderkende dat in het christendom de georganiseerde religie de verwording is van de oorspronkelijke idee van een gemeenschap van gelovigen. Dit is honderdvijftig jaar na Tocqueville misschien een prikkelender gedachte dan toen.

25 februari 1982