Bush en Blair en het veld van eer

[p. 33]

De macht van de sterke?

Er is sprake van een groeiende afstand tussen Europa en de Verenigde Staten sinds president George W. Bush aan de macht is. Volgens de Amerikaan Robert Kagan, verbonden aan de Carnegie Stichting voor Internationale Vrede, is dit een onvermijdelijke gang van zaken. In een artikel dat aan beide zijden van de Atlantische Oceaan tot heftige debatten leidt, betoogt hij dat de Verenigde Staten en Europa op geheel verschillende wijze tegen de wereld en de wereldpolitiek aankijken, en dat dit het logische gevolg is van hun verschil in militaire macht.

De Verenigde Staten menen dat ze in ‘de staat der natuur’ leven die de Engelse filosoof Thomas Hobbes beschreef in zijn meesterwerk Leviathan (1651). Daar telt alleen macht en geweld in het onderling verkeer en is het menselijk bestaan ‘afstotelijk, beestachtig en kort’. Europa daarentegen ziet de wereld als de verwerkelijking van de ‘eeuwige vrede’ die de Pruisische wijsgeer Immanuel Kant in zijn gelijknamige werk Zum ewigen Frieden (1795) voorstelde als de gewenste uitkomst van de gang der geschiedenis.

Dit verschil in visie vloeit voort uit het verschil in macht. Na de Koude Oorlog is Amerika niet alleen de enige ‘supermogendheid’, er is ook geen tegenstander die zich er militair mee kan meten. In zo'n situatie kunnen de Verenigde Staten ongestoord in de wereld optreden. Sinds de Koude Oorlog hebben de Amerikanen inderdaad vaker militair geïntervenieerd dan tijdens. Amerika heeft de macht, en wil die gebruiken.

Europa heeft zich in tegenstelling tot wat sommigen verwacht-

[p. 34]

ten, niet tot een militaire supermogendheid ontwikkeld en kan zich daarom ook niet als zodanig gedragen. Vandaar dat het zijn politiek niet op militair vermogen baseert, maar op samenwerking, internationale afspraken, diplomatie en volkenrecht - om zo de eigen veiligheid te verzekeren. Europa moet wel, stelt Kagan. Voor Amerika ligt het anders: multilateralisme - het meewerken op basis van internationale rechtsregels - gaat ten koste van de eigen vrijheid van handelen. Het Hobbesiaanse wereldbeeld van de Verenigde Staten komt voort uit de eenzame positie als wereldmacht: ‘Een internationale sheriff, die weliswaar zichzelf heeft aangesteld, maar in brede kring wordt verwelkomd, die vrede en rechtvaardigheid probeert af te dwingen in wat Amerikanen zien als een wetteloze wereld waarin bandieten moeten worden verdelgd of afgeschrikt.’

Aldus levert Kagan een intellectuele verklaring van de kloof tussen Amerika en Europa die diepere oorzaken aanwijst dan de toevallige bewoner van het Witte Huis. Naast een verklaring is het echter ook een rechtvaardiging van de Amerikaanse politiek, al eindigt Kagan met de hoop dat de Verenigde Staten zich voldoende over hun Hobbesiaanse onveiligheid kunnen heenzetten om een internationale rechtsorde te aanvaarden. Wat de stichters van de republiek a decent respect for the opinion of mankind noemden.

Zoals gezegd heeft dit betoog in de Atlantische wereld diepe indruk gemaakt. Niet op mij. Ik vind dat het aan alle kanten rammelt. Het begint er al mee dat Kagan Amerika gelijkstelt aan de huidige regering. Vergeten is hij dat in 1991 de Amerikaanse volksvertegenwoordiging met een miniem verschil de oorlog tegen Irak goedkeurde, en dat de Britse premier Margaret Thatcher eraan te pas moest komen om president George Bush sr. ertoe te brengen niet in de Iraakse verovering van Koeweit te berusten. Verder deugt het contrast tussen een Hobbesiaanse en een Kantiaanse visie niet. Machtspolitiek is nooit een kwestie van één tegen allen met militair geweld, maar speelt zich altijd af in een wereld waar geschreven en ongeschreven gedragsregels bestaan, die juist ten voordele kunnen worden gebruikt. Dat demonstreert Kagan wanneer hij zich in de beeldspraak over Amerika als sheriff verstrikt. Diens optreden heeft im-

[p. 35]

mers alleen maar zin en betekenis als het gebaseerd is op de wet die voor iedereen geldt.

Ten slotte overschat hij de Amerikaanse positie. Militaire macht is niet doorslaggevend, zoals de aanslag op de Twin Towers in New York aantoonde. Los daarvan is het beroep op militaire middelen een zwaktebod - een werkelijk sterke staat hoeft daartoe niet zijn toevlucht te nemen, omdat zijn reputatie van macht voldoende is om mogelijke tegenstanders op voorhand tot inbinden te brengen.

Oorlog in plaats van diplomatie is immers een kostbare aangelegenheid. De Tweede Wereldoorlog konden de Verenigde Staten zelf betalen. De oorlog in Indo-China leidde tot stagflatie en de val van de dollar. De Golfoorlog moest voor bijna 80 procent worden bekostigd door andere staten. Daarnaast is Amerika geen eiland, noch een rogue elephant die alleen en ongestoord zijn gang kan gaan, terwijl de bange Europeanen de gordijnen dichtdoen. De aanstaande oorlog van Bush tegen Irak is niet alleen een ongewis militair avontuur, maar ook een bedreiging van de wereldeconomie, waarvan de Amerikaanse nog steeds de kern vormt.

Kagans essay over de macht van de sterke laat zich zo vooral lezen als een waarschuwing over heersende misvattingen in Washington.

10 augustus 2002