Schemeringen van de dood

Aan Flor Van Reeth

[p. 5]

Felix Timmermans

In 1909, dat is vijftig jaar geleden, schreef Felix Timmermans zijn eerste boek in de licht-lugubere mijmertoon van een zieke, die vreesde, dat een borstkwaal langzaam zijn levenslust zou vernietigen. Dit gebeurde niet. Timmermans genas. In 1911 getuigde zijn Pallieter van de herontwaakte levensdrift, waardoor iedere somberheid voorgoed verdreven werd. Het leek wel, of de kunstenaar toen eerst zijn loopbaan begon. De Timmermans, die hierna bij zijn lezers aanhoudende bewondering veroverde, scheen een vrolijke man, met heel zijn wezen gekeerd naar de zonzijde van het bestaan. Hij had de weemoed uitgebannen. Zijn werk bracht zijn levensvreugde over op de lezers met dezelfde natuurlijkheid als waarmee een brandende haard een woonkamer gezellig maakt in de winter.

Toch hield zijn warme levensliefde een onuitgesproken besef van vergankelijkheid tot achtergrond. Het schemert door in de gepeinzen van de jongeman, die optreedt in de romans De pastoor uit den Bloeyenden Wijngaerdt en Ik zag Cecilia komen. Het doortrekt de levensbeschrijvingen van Pieter Breughel en Adriaan Brouwer. Het geeft een bijna tragisch verloop aan de feiten, die verhaald worden in Boerenpsalm.

Jeugdwerk kan door een kunstenaar overtroffen, maar niet verloochend worden. Het onthult in argeloze zelfbelijdenis een lyrisch grondgevoel, dat later, wanneer het vermogen tot evenwichtige uitbeelding is toegenomen, zichzelf gaat verschuilen achter de schijnbare werkelijkheid van de voorgestelde gebeurtenissen.

Bij Felix Timmermans is dit lyrische grondgevoel van

[p. 6]

droefheid innig verwant aan zijn religieuze verhouding tot het raadsel van de dood. Dit was bij hem geen simpele verhouding, gelijk bij de naïeve gelovige, die zich met een kinderlijke voorstelling van de hemel tevreden stelt of bij de overtuigde goddeloze, die meent, dat met terugval tot de stof alles voor altijd afgelopen is. Aan de werkelijkheid van Gods wereldbestuur heeft Timmermans in heel zijn leven nooit rnstig getwijfeld, maar de geheimen van het hiernamaals doorhuiverden hem met onzekerheid over zichzelf en over de diepste betekenis van zijn bestaan.

In de twijfelingen van Isidoor komt in De pastoor uit den Bloeyenden Wijngaerdt veel tot uitdrukking van hetgeen Felix Timmermans als jeugdige kunstenaar, aangetast door een gevaarlijke ziekte, moet hebben doorworsteld, voordat hij in de vijf vertellingen, die hier herdrukt worden, een aannemelijke vorm kon geven aan zijn gevoel. In vergelijking tot zijn latere boeken krijgt deze eerste novellenbundel, waarin de stijl nog tast naar gaafheid, de kracht van een getuigenis over de dingen, die zijn weemoed onderhielden, toen zij teruggedrongen scheen door zijn levensvreugde. Zonder dit boek te hebben gelezen, is het moeilijk, de zware oorsprong van die vreugde te ontdekken.

De strijd van zijn aangeboren dichtersnatuur om de verovering van de vorm, waarin zijn geestelijke levenservaring het zuiverst tot uitdrukking kon worden gebracht, was in 1909 nog niet tot rust gekomen. Voordat Schemeringen van de dood in 1910 werd uitgegeven, had Felix Timmermans in Vlaamsche Arbeid gedichten gepubliceerd. Het smartte hem, dat hij hierin niet de voltogenheid van vorm kon bereiken, die hij verlangde.

[p. 7]

Altijd bleef er in zijn prozaverhalen een streving naar de bouwvorm van het gave gedicht, al berustte hij bij de gedachte, dat het schrijven van verzen niet geheel met zijn kunstenaarsroeping verenigbaar bleek. Eerst op zijn laatste ziekbed gaf hij deze berusting prijs voor een andere. Hij schreef toen de treffende gedichten van zijn bundel Adagio, die naar de vorm geen meesterstukken mogen heten, doch naar de geest de kringloop van zijn kunstenaarsleven besluit bij het punt, waar hij begonnen was. Dit is de meditatie van een gretig-levend mens over de macht, waarmee de dood aanschemert in elke verrukking.

anton van duinkerken