Dagboek van een onderhandelaar

[p. 7]

Voorwoord

De kabinetsformatie is een fiasco geworden voor de democratie. De langste formatie in onze parlementaire geschiedenis heeft ook nog een kabinet opgeleverd dat door de kiezers niet is gewild, gezien de verkiezingsuitslag op 25 mei die aan duidelijkheid niets te wensen overliet. Veel mensen vragen zich in verbijstering af hoe dit mogelijk is geweest. Anderen stellen zich die vraag niet eens en keren zich met weerzin af van de politiek. Niemand kan er meer een touw aan vastknopen. Ondanks alle openheid, die een groot deel van de formatie heeft gekenmerkt, is het verloop ervan toch té grillig en té ondoorzichtig geweest om begrijpelijk te zijn. Als één van de onderhandelaars, die er van dag tot dag bij is geweest, kan ik alleen aan het laatste nog iets veranderen. Het minste wat ik kan doen is vertellen wat er gebeurd is, wat ik heb meegemaakt, wat er in mij is omgegaan.

De beslissing om dit dagboek van een onderhandelaar te publiceren, heb ik al na enkele maanden genomen op een moment dat het eindresultaat nog niet vaststond. Maar reeds toen begon de lange duur van de formatie mij te benauwen. Elke dag dat de formatie langer duurde kwam de politiek meer in diskrediet. En ik was daarbij één van de hoofdrolspelers. Ik, die in 1967 in het rapport Een stem die telt één van de pleitbezorgers was geweest voor staatkundige vernieuwing met als kernpunt dat alleen de kiezer behoort te beslissen over de vorming van een kabinet, was nu nationaal recordhouder kissebissen ná de verkiezingen. 1977: Een stem die telt, 161 dagen, 162 dagen, 163 dagen...

Dit fiasco hebben de kiezers niet verdiend. Nooit eerder waren zoveel mensen naar de stembus getrokken om hun vertrouwen uit te spreken in de politiek. Een opkomst van 87,5% betekende een daad van burgerzin op een moment dat onze democratische rechtsorde door de kaping van een trein en een school zwaar werd beproefd. ‘Een overwinning voor de democratie,’ dat was het algemene oordeel op die gedenkwaardige avond van 25 mei.

Maar de kiezers waren niet alleen gekómen, ze hadden ook gekozen. Zij zorgden voor een aardverschuiving in het politieke krachtenveld,

[p. 8]

een historische overwinning van tien zetels voor de Partij van de Arbeid, een vertrouwensvotum voor het eerste kabinet-Den Uyl. Zeven maanden formatie zijn uitgemond in het tegendeel: een kabinet Van Agt/Wiegel; Den Uyl geen minister-president maar oppositieleider. Welke fouten er ook gemaakt zijn, door wie dan ook, waar dan ook en wanneer dan ook, zij rechtvaardigen in geen geval dit resultaat.

Het vertrouwen in de politiek is geschokt. Er hangt een sfeer van katterigheid, van apathie, van berusting zelfs. Zo van ‘er moest ooit eens een eind aan komen. Elk kabinet is beter dan geen kabinet’. En zo hebben we dan een minister-president die er geen geheim van maakt dat hij een aversie heeft tegen het politieke bedrijf. Die aversie is aan de winnende hand. Dat laatste benauwt mij het meest. Want een aversie tegen de politiek bedreigt de democratie in haar fundamenten.

Als ooit gebleken is dat onze democratie alleen kan gedijen als de invloed van de kiezers op het politieke gebeuren wordt vergroot, is het nu. De onverschilligheid doorbreken, de aversie bestrijden, dat is de eerste taak waar democraten uit verschillende kampen vandaag voor dienen te staan.

Een vereiste daarvoor is dat men weet, geïnformeerd is over wat er werkelijk is gebeurd. Met dit dagboek wil ik daartoe een bijdrage leveren. Niet om mijzelf te rechtvaardigen of schoon te wassen, noch om boete te doen voor gemaakte fouten. In deze verslaglegging van het gebeurde worden de feiten gebracht zoals ze zich aan mij hebben voorgedaan. Het is aan de lezer om te oordelen waar feiten fouten waren.

Het is ook geen poging tot analyse van het formatieproces. De (ex-)politicoloog in mij wacht gelaten het oordeel van de professionals af. Mij ontbreekt daarvoor op dit moment de afstand.

Evenmin is het de bedoeling om met een nadere uitleg achteraf de gesloten akkoorden nog wat in het eigen voordeel op te poetsen. Een nadere toelichting op de diverse formatiedocumenten met een nieuw licht op de kleine lettertjes zal men tevergeefs zoeken. Volledigheid wordt niet nagestreefd. De andere deelnemers aan het formatiegebeuren zouden stellig andere ervaringen hebben geaccentueerd op grond van hun eigen waarneming. Ik wil de feiten laten spreken die naar mijn waarneming beslissend waren voor het verloop.

Wel acht ik het mijn democratische plicht zoveel mogelijk de sfeer waarin en de omstandigheden waaronder in binnen- en buitenkamer door mij gewerkt moest worden in alle openheid te schilderen. Alle gesprekspartners hebben niets nagelaten om deze kabinetsformatie te maken tot het meest open onderhandelingsproces dat ooit heeft plaatsgevonden. Althans tot de elfde van de elfde, de dag waarop ik

[p. 9]

als onderhandelaar buiten de deur kwam te staan. Tot dat moment strekt mijn informatie en dus dit dagboek, dat beoogt de openheid van die tijd zonder terughoudendheid te vervolmaken.

Daarbij moet ik vooral aandacht besteden aan de manier waarop de hoofdrolspelers hebben gehandeld en met elkaar zijn omgegaan. Meer dan ooit tevoren heeft deze formatie in het teken gestaan van mensenwerk. Daarop valt nu het volle licht, met name de wijze waarop ik persoonlijk een en ander heb ervaren. Persoonlijk.

‘Politieke onverschilligheid is alleen te doorbreken,’ zo zegt het nieuwe beginselprogramma van de Partij van de Arbeid, ‘als de politici de samenhang kunnen laten zien tussen het persoonlijke en het politieke handelen.’ Vanuit dat motief is dit boek geschreven. Het is een egodocument. Een boek over mijzelf. Impressies van een politicus die verantwoordelijkheid heeft gedragen in een politieke gebeurtenis die zonder weerga is. Die in een warreling van rationele en emotionele momenten, van jubel en verguizing, zijn lijn heeft proberen uit te zetten en te volgen. Een democraat die met lede ogen heeft aanschouwd hoe in zeven maanden tijd een overwinning van de democratie is omgezet in een fiasco.