|
| |
| |
| |
VI Tweede kabinetscrisis
(26 februari 1982-25 mei 1982)
| |
Vrijdag 26 februari
Mijn eigen problemen worden al weer snel overschaduwd door de problemen waar
het kabinet voor staat. Het banenplan moet worden gepubliceerd en we moeten
een voorjaarsnota uitbrengen. Beide hebben natuurlijk met
financiële middelen te maken. Fons wil 4,5 miljard ombuigen, Joop
wil 1 à 1,5 miljard extra voor directe werkgelegenheid. Voor mij
heeft investeren prioriteit, investeren en nog eens investeren. Daarom ben
ik er voor dat we ca. 4 miljard ombuigen, waardoor het beslag van de
overheid op de middelen lager wordt. Dat heeft een gunstig effect op de
rente en daarmee op de investeringen. Vervolgens zouden we van die 4
miljard, 1 miljard weer kunnen uitgeven aan het direct bevorderen van
investeringen.
Ik heb m'n twijfels of de PvdA-ministers nog wel vierkant achter Joops
redeneringen staan. Ze zeggen het niet, het is een gevoel van me. Ed van
Thijn misschien, en Jos van Kemenade. Maar daarmee is het wel zo'n beetje
gezegd, lijkt me.
Er is besloten dat Joop zijn werkgelegenheidsplan dinsdag naar buiten mag
brengen, met de mededeling dat het kabinet een extra bedrag zal inzetten
waarvan de financiële dekking in het kader van de voorjaarsnota
zal worden voorzien. Dat extra bedrag, zo heb ik bedongen, mag alleen worden
gebruikt voor investeringen.
Maandagavond vijfhoek. Dan komt ook de Ziektewet aan de orde. De drama's
daarover gaan onverminderd voort. De vakbeweging gaat volgende week over tot
acties. Waarom moest de PvdA ook weer zo nodig in de regering? Was dat niet
om ons te verzekeren van medewerking van de vakbeweging?
| |
Maandag 1 maart
Ik was vandaag voorzitter van een kabinetsdelegatie die met het
gemeentebestuur van Amsterdam een gesprek had over de sociaal-economische
problemen van die stad. Het gaat nu overal slecht, | |
| |
ook in de
hoofdstad. Men heeft de natuurlijke neiging om het instrumentarium voor het
regionale beleid ook in te willen zetten voor nieuwe probleemgebieden. Dat
kan natuurlijk niet. Die instrumenten moeten gereserveerd blijven voor de
delen van ons land met een historisch bepaalde achterstand, gebieden die ook
achter zullen blijven als de economie weer aantrekt. Amsterdam moet het
hebben van het landelijk gerichte instrumentarium. We zullen immers niet
gauw Hoogovens laten vallen, of Fokker. Daar profiteert Amsterdam van. Wel
zijn er problemen die karakteristiek zijn voor de grote steden, bijvoorbeeld
de slechte verhoudingen op de arbeidsmarkt (leeftijdsopbouw,
opleidingsniveau), waarvoor we kunnen proberen aparte oplossingen te zoeken.
Vanavond in de vijfhoek, kort gehouden omdat de koorts door m'n lijf gierde,
zijn we het er in principe over eens geworden dat de kosten van toch weer
een honderd procent uitkering bij ziekte binnen de loonkostenstijging van 6
à 6,5% moet blijven. Dat betekent zo goed als zeker een
loonmaatregel per 1 juli.
| |
Dinsdag 2 maart
Griep, uit neus, ogen en oren.
| |
Woensdag 3 maart
Het banenplan 1982 is gisteren door Joop gepubliceerd. Algemene kritiek: te
weinig voor de marktsector. Opmerking van Joop in een interview in de Volkskrant: de sociaal-economische visie van D'66 is me
tegengevallen. Dus: van jct.
Het wordt tijd dat ik de wereld eens ga kond doen wat er echt aan de hand is.
In het werkgelegenheidsplan staat opgesomd wat er op het gebied van de
marktsector mogelijk is. Dat is voor '82 geheel vastgelegd, financieel
althans, door het akkoord de Galan/Halberstadt. Voor zover het gericht
beleid betreft, en vormgeving van het industriebeleid, heb ik de hoofdlijnen
daarvan uiteengezet tijdens de behandeling van de begroting ez. Voor het overige is het simpel: lastenverlichting voor het
bedrijfsleven is het sleutelwoord.
In de dertiger jaren heeft Keynes bedacht dat in tijden van crisis de
overheid anti-cyclisch moet handelen (en ook in tijden van hoogconjunctuur).
De overheid moet zijn tekort dus durven verhogen als de investeringen en de
bestedingen achterblijven. Het middel | |
| |
heeft gedurende een
lange reeks van naoorlogse jaren bevredigend gewerkt. Ook nu, als remedie
voor deze depressie wil Den Uyl het toepassen. Hij gaat daarmee voorbij aan
het feit dat sinds 1973 de overheid constant bestedingsimpulsen heeft
gegeven. O.a. daardoor is het consumeren veel harder gestegen dan het
investeren (2,5% tegenover 0,75%). Ondanks de enorm gestegen
aardgasopbrengsten (700 miljoen in '70, meer dan 20 miljard in '82) is het
financieringstekort van de overheid gestegen tot meer dan 8%. Dit alles is
neergeslagen in een uitholling van de rendementen van het bedrijfsleven. De
verhouding eigen/vreemd vermogen is gedaald van 32/68 tot 22/78. En de rente
die over vreemd vermogen moet worden betaald is opgelopen tot ver boven de
10%.
Volgens Joop kampen we met een afzetprobleem, en dus moeten de bestedingen
omhoog, met name de overheidsbestedingen. Dat is onzin. Met een overschot op
de betalingsbalans van zo'n 13 miljard kán de klemtoon niet
liggen op de afzet als probleem. Het probleem zit 'm in de
rendementsverwachting. Wie investeert er nou als hij geen rendement in het
vooruitzicht heeft? Trouwens, ook investeringen zijn een deel van de afzet,
al is de buitenlandse component daarin vrij groot.
De kosten van het bedrijfsleven bestaan voor het grootste deel uit loonkosten
en uit rentekosten. De loonkosten zijn de laatste jaren redelijk binnen de
perken gebleven. Het gaat nu vooral om de kapitaalslasten. Een rente van 12
à 13% is veel te hoog. Daar kan iets aan worden gedaan door de
overheidsfinanciën te saneren. De rentestand wordt maar voor een
deel bepaald door de situatie van de dollar. Zwitserland heeft een rente van
7%, in België is hij 15% of meer. Maar in België is
het financieringstekort dan ook 16%, en in Zwitserland zeer laag. Zowel in
België als in Zwitserland kan men vrijelijk dollars kopen en
verkopen.
De weg naar herstel is duidelijk: het financieringstekort moet omlaag, we
moeten de tering naar de nering zetten. Alleen dan zal er weer
geïnvesteerd worden. We leven op te grote voet... De aardgasbaten
zullen drastisch terug gaan lopen, dus spoedig zal de wal het schip keren.
Als we het nemen van maatregelen voor ons uitschuiven wordt de operatie
alleen maar moeilijker. En ongecontroleerde ontwikkelingen zullen neerkomen
op de hoofden van de zwakken. Als de overheid de zaak niet meer in de hand
heeft geldt weer het recht van de sterkste. Daarom ben ik voorstander van
minstens 4 miljard ombuigen. Uit die ombuigingen kunnen we | |
| |
eventueel een miljard afzonderen, ten laste van het financieringstekort, om
uit te geven aan lastenverlichten van het bedrijfsleven en het bevorderen
van investeringen. De vorige regering heeft het er schandelijk bij laten
liggen. Uit pure politieke lafheid is dat centrum/rechtse kabinet niet in
staat geweest het financieringstekort binnen de perken te houden. En nu de
vvd maar schande roepen.
Ik weet zeker dat mijn visie de juiste is, en niet die van Joop, al bedoelt
hij het nog zo goed. Er lijkt weinig anders op te zitten dan ook maar eens
aan de weg te gaan timmeren, al richt ik dan weer andere schade aan.
Ministers die van hun inzichten gewagen terwijl ze weten dat hun collega's
er anders over denken verstoren de eenheid van het kabinet. Maar die eenheid
heeft toch geen kans gekregen na wat Joop, Fons en Dries zich allemaal
gepermitteerd hebben in het openbaar te zeggen. Ieder voor zich, niemand
voor het kabinet. Dit kan onmogelijk lang duren.
| |
Vrijdag 5 maart
Gisteravond was ik in ‘Brandpunt in de markt’ van de
kro, vanmiddag heb ik een lang interview gegeven aan
Marc Chavannes van NRC Handelsblad. Over de
Brandpuntuitzending hoor ik alom lof, men heeft het op prijs gesteld dat ik
flink van me afgebeten heb. Het heeft mezelf ook goed gedaan. Toch kan ik
zoiets pas als ik een aangrijpingspunt heb, als ik ben aangevallen. Niet
door een krant, die zijn in zekere zin irrelevant. Maar Joop heeft me de
gelegenheid geboden door zijn interview in de Volkskrant.
Ik heb nooit een geheim gemaakt van de sociaal-economische visie van D'66. Ik
heb er ook geen geheim van gemaakt dat die visie afwijkt van die van de PvdA
en op een aantal punten dichter bij die van het cda komt.
Integendeel, avond aan avond heb ik dat in de verkiezingsstrijd beklemtoond.
Ik heb precies laten weten wat ik zou doen en laten als ik het beleid (mede)
zou kunnen bepalen. Als voorbeeld daarvan is het aardig nog eens na te lezen
wat ik op 1 november 1980 zei tegen het D'66-congres, nl. het volgende:
Er wordt D'66 onduidelijkheid verweten (want men moet toch iets).
Onduidelijkheid over samenwerking met wie en met wie niet. Die duidelijkheid
zal er zijn, ruimschoots vóór de verkiezingen.
| |
| |
Nog twee andere invalshoeken worden geregeld geprobeerd als
het gaat over duidelijkheid.
- We hebben geen etiket, geen heilig
beginsel, geen toverwoord door het noemen waarvan ineens alle lichten
aangaan. Liberaal, of socialistisch, of christelijk, of radicaal, of
communistisch.
- We weigeren om nuances weg te laten, om de problemen
met gebruikmaking van alleen wit en zwart te schilderen.
Deze beide
onduidelijkheden samen, géén beginsel en
wél nuances, schildert men als cda zonder c. Dus da, De Andere, en tegen het
succes van die andere, die nieuwe, die eigentijdse partij loopt men
vertwijfeld storm.
De werkelijkheid is natuurlijk dat noch het
Nederlandse socialisme, noch het Nederlandse liberalisme een uit het
beginsel voortkomend antwoord heeft op de problemen van onze tijd.
De
crisis van de democratie in de welvaartsstaat, voor dat probleem is het
socialisme niet ontworpen.
De heerschappij van de technologie in de
welvaartsstaat, voor dat probleem is het liberalisme niet ontworpen. Het is
dan ook niet te verwonderen, en ook geen schande, dat PvdA en vvd koortsachtig zoeken naar nieuwe wegen, die maar niet aan hun
beginselen schijnen te willen ontspruiten. Over het cda
praat ik maar niet, want ik ben te zeer met christelijke beginselen groot
geworden om niet te weten dat christelijke inspiratie kan leiden naar geweld
en naar geweldloosheid, naar bezit en naar verdeling, naar knechting en naar
vrijheid.
Gisteren en vanmorgen heeft het congres het
meerjarenprogramma over het sociaal-economisch beleid vastgesteld. Daar
staat heel wat in. Er moge in dit hoofdstuk dan geen bladzijden aan zijn
gewijd om een meeslepende beschouwing te houden over sociaal-economische
ontwikkelingen in het verleden en in de toekomst, wie het stuk, met de
amendementen, nog eens goed leest kan constateren dat het realistisch,
concreet en vooruitgaand, progressief is.
Geen verwachtingen over groei
die er niet komt, zoals in de programma's van de andere partijen. Geen
berekenin- | |
| |
gen over te scheppen arbeidsplaatsen die
zó onzeker zijn dat die berekeningen aan misleiding grenzen. Geen
illusies over oplossingen voor de korte termijn, die er helaas nu eenmaal
niet zijn.
Wél een consequent doortrekken en versterken van
een lijn die we al jaren volgen, en waarin nu eindelijk anderen
óns volgen, namelijk die van vernieuwing en herstructurering van
de Nederlandse industrie, door een combinatie van maatregelen, om op die
manier, zonder te ingrijpende consequenties voor de inkomens van de
laagstbetaalden, in de jaren tachtig tot economisch herstel te komen.
Realistisch, maar ook concreet.
Lees nog maar eens na wat we hebben
besloten over heilige huisjes als pensioenen, trendvolgers en
arbeidsverdeling. Wij beloven geen extra arbeidsplaatsen in de
quartaire sector die we in 1982 niet meer kunnen financieren. We richten
ons, zoals we de laatste tien jaar hebben gedaan, op versterking van de
industriële structuur, binnen de grenzen die milieu en
grondstoffenschaarste stellen, opdat we daaruit later een versterking
van de quartaire sector kunnen betalen. We richten ons op
concurrentie niet voornamelijk op het gebied van de prijs van produkten,
maar op het gebied van kwaliteit, service en geavanceerde technologie.
Een beleid in beweging, een progressief beleid ook. D'66 bouwt geen
elementen in het beleid die leiden tot polarisatie in het bedrijfsleven.
Integendeel, wij streven naar een verkleining van het verschil tussen
werkgevers en werknemers, een verschil dat op den duur zou moeten wegvallen.
Van die filosofie is het hoofdstuk over het sociaal-economisch beleid
doortrokken. Maar een sociaal-economische visie hebben we
niet, zeggen onze politieke tegenstanders, en ik heb het waarachtig wel
eens gedachtenloos horen na-mompelen door niet terzake kundige
partijgenoten.
Ik keer de beschuldiging om.
Noch het socialisme,
noch het liberalisme heeft adequate antwoorden gegeven op de economische
crisis waar we mee zitten, en hun woordvoerders zullen zich
daarvoor in de verkiezingsstrijd moeten verantwoorden.
Vier-en-een-half jaar beleid gedomineerd door een socialistische visie, | |
| |
in mei a.s. drie-en-een-half jaar liberaal puinruimen, en al
die tijd het cda medeverantwoordelijk - waar heeft ons
dat gebracht? Maar in één ding vinden de dames en
heren elkaar, namelijk in het verkondigen dat D'66 geen sociaal-economische
visie heeft, de enige partij die de hele 70-er jaren door een consequente
koers heeft gevolgd.
Ik mag de partij niet zo hardnekkig verdedigen
tegen beschuldigingen, hoor ik vaak. Goed, dan zal ik aanvallen door de PvdA
en de vvd een paar verhelderingen te vragen over
hún sociaal-economische visie en vooral de praktische uitwerking
daarvan.
Vragen aan de PvdA.
1. Produktiemiddelen in handen van de
gemeenschap is een socialistisch ideaal. Welke stappen zijn de laatste 10
jaar ondernomen om dat ideaal dichterbij te brengen? Of is alle bureaucratie
die er mee gepaard gaat toch niet zo ideaal?
2. Hoe moet ik verklaren
dat Den Uyl als minister van Economische Zaken, meer dan enige minister voor
hem, machtsconcentraties in het bedrijfsleven door fusies heeft bevorderd,
terwijl de liberaal Langman de eerste minister van Economische Zaken was die
de gedachte van maatschappelijke sturing van investeringen inhoud gaf door
de sir in te voeren?
3. Hoe denkt de PvdA extra
arbeidsplaatsen in de quartaire sector te betalen ná '81? Blijven
we daarvoor extra aardgas verkopen? En als de aardgasbaten terug gaan lopen,
wat binnen afzienbare tijd het geval is? En wat dóen we met die
arbeidsplaatsen? Is, om Hans Weijers en Waker Zegveld te citeren, de
welzijnssector de praktische vertaling van een socialistisch ideaal? Of
hebben Illich en Achterhuis gelijk, die zeggen dat we op weg zijn naar een
half totalitaire samenleving, waarin beroepskrachten eerst onze problemen
opsporen, vervolgens procedures ontwerpen om ze op te lossen, en ons
tenslotte dwingen om volgens die procedures en richtlijnen te leven?
4.
Waar legt de PvdA de volgende regeerperiode de prioriteit:
bij
versterking van de industriële structuur (export), | |
| |
bij handhaving van de koopkracht,
bij arbeidstijdverkorting,
bij
forse groei van de quartaire sector,
of bij alles een beetje?
Bij
de vvd is het verschil tussen leer en leven nog
groter.
1. De liberalen van de vvd hebben groot
vertrouwen in de ongestoorde werking van het marktmechanisme. (Mij ontgaat
hoe dat is te rijmen met het principiëlere uitgangspunt van
ontplooiingsmogelijkheden voor het individu, maar dit terzijde.)
Bij
een ongehinderd marktmechanisme past de opvatting dat de sturende rol van de
overheid gering moet zijn en de omvang van de collectieve
voorzieningen beperkt. Tot zover klopt het. In '77 wilde Wiegel
ƒ18 miljard bezuinigen op de overheidsuitgaven.
Intussen is
de economische groei nog zwaar tegengevallen, dus zouden, in de vvd-filosofie, die bezuinigingen eigenlijk nog veel
groter moeten zijn. En wat is de praktijk? Na 3 jaar vice-premierschap van
de heer Wiegel heeft het kabinet nog geen ƒ15 miljard bezuinigd.
Er kwam onverdachte steun voor de vvd, van de minister
van Financiën, maar Andriessen kon alléén
vertrekken, nagewuifd door de liberale bezuinigers. En de collectieve
lastendruk steeg gewoon door, tot 66% van het nationaal inkomen. Leve de
liberale visie, een visie die het best wordt omschreven met: blijf zitten
waar je zit en verroer je niet.
2. Hoe moeten we verklaren dat in een
kabinet met de vvd, dat immers de
overheidsfinanciën wilde saneren, het structurele
begrotingsbeleid is losgelaten, de schuldenlast van de overheid gigantisch
is toegenomen en grappen zijn bedacht als onderuitputting?
3. Hoe
liberáál is het om onderwijsvoorzieningen te laten
betalen door werkers in het onderwijs?
4. Bestek '81 ging uit van
economisch herstel door globale lastenverlichting voor het bedrijfsleven.
Ondanks Bestek '81 staan nu talloze bedrijven aan de rand van de afgrond.
‘Ja maar,’ zegt de vvd,
‘zonder Bestek waren ze er al ingetuimeld’ en ze
blijven hetzelfde medicijn propageren.
| |
| |
D'66 is voorstander van de combinatie van globale
kostenmatiging en een specifiek sturend
structuurbeleid. We worden daarin gesteund door het recente wrr-rapport over de toekomst van onze industrie.
Waarom blijft de liberale economische filosofie toeven in de vorige eeuw?
Ziet de vvd niet dat Japan, Duitsland, en zelfs het door
en door liberale Amerika miljarden stoppen in technologisch hoogwaardige
activiteiten? Een beleid van uitsluitend kostenmatiging, hoe
nodig op zichzelf ook, zal geen economisch herstel bewerkstelligen.
Daarnaast moeten overheidsmiddelen worden gebruikt om de perspectiefloze
industriële structuur van ons land te verbeteren. Steeds meer
economen zijn het daarmee eens. Ik begrijp niet dat een partij die zoveel
waarde hecht aan een gezond bedrijfsleven bij deze denkwijze zover
achterloopt.
Tijdens de algemeen politieke en financiële
beschouwingen in de Kamer is gebleken dat een ruime meerderheid daar
voorstander is van een loonmatiging van méér dan 2%
onder de 8, genoemd in de miljoenennota. De opvattingen over het
koopkrachtbeeld lopen uiteen, maar niet dramatisch. Nul voor de minima,
zeggen PvdA en D'66, min één zegt het cda. Ook over de manier waarop dit inkomensbeeld
wordt bereikt bestaan verschillen van inzicht, waarbij D'66 en het cda het redelijk eens bleken. Aftopping van
prijscompensatie, korten van prijscompensatie, verlaging van belastingen,
korten op de basispremie van de wir, een luxetarief in de
btw, ik ga hier niet alle elementen uitpluizen.
Punt van overeenstemming tussen PvdA, cda en D'66: er
moet ruimte zijn voor een arbeidsplaatsenstrategie waar de vakbeweging greep
op krijgt.
Het resultaat in de Stichting van de Arbeid is bedroevend.
Men heeft de standpunten naast elkaar gelegd en geconstateerd dat ze niet op
elkaar passen. Wat een verrassing. Aantasting van de prijscompensatie:
onbespreekbaar, zegt de fnv. Een arbeidsplaatsengarantie:
onmogelijk, zegt het vno. Jammer, zegt de regering, ga
heen en word warm. Of liever: koel af. Wij zullen eens gaan peinzen over een loonmaatregel.
| |
| |
Onze fractie heeft in april op goede gronden voor een
loonmaatregel gestemd, op voorwaarde dat die op 31 december '80 zou aflopen.
Ik zou het een tragisch fiasco voor heel politiek Nederland vinden als er nu
prompt een nieuwe loonmaatregel nodig zou zijn.
Het parlement heeft
gesproken, en deze keer niet eens onduidelijk, de economische situatie is
duidelijk, namelijk duidelijk slecht, de werkloosheid stijgt naar een
vooroorlogs niveau, er is een akkóórd nodig, geen
polarisatie. Mijn advies is: terug naar de onderhandelingstafel, waarbij alles bespreekbaar is. Aantasten van de prijscompensatie,
arbeidsplaatsenplannen, werkgelegenheidsfondsen, alles.
Dan zou ik wel eens willen zien of - als er een akkoord wordt bereikt - de
achterbannen van werkgevers en werknemers en van politieke partijen zo'n
akkoord durven afwijzen.
Tijdens de algemene beschouwingen heb ik,
namens onze fractie, de regeringspartijen uitgenodigd er over na te denken
of het geen landsbelang is als er vervroegde verkiezingen zouden komen. De
begroting '82 zou dan door een ander kabinet kunnen worden voorbereid.
Ze hebben niet meteen ja gezegd, maar wat niet is kan komen. Het Vaticaan is
ook aan het uitzoeken of Galileï gelijk had dat de aarde om de
zon draait.
Is het kabinet dan zo slecht? Ach, alles is relatief. Als
Van Agt in het buitenland is worden we allemaal een beetje zenuwachtig. Dan
krijgt hij zo'n kernenergieke gloed in z'n ogen, dan moet er ineens een
Dollardhafen komen, of een Japans hotel verplaatst. En hoe verder weg hij
is, hoe zekerder hij weet dat hij premier wil blijven. Op Schiphol ziet
alles er weer anders uit, en wij halen opgelucht adem. Alles is relatief.
Het congres waar ik o.a. dit uitsprak was openbaar, zoals al mijn toespraken
openbaar zijn. En dus is moeilijk staande te houden, wat ik af en toe hoor,
dat ik me anders gedraag dan men had mogen verwachten.
Tegen Chavannes heb ik o.a. gezegd dat ik dan maar in vredesnaam het
partijleiderschap weer actiever zal gaan uitoefenen. Feitelijk is het
onjuist, ministers horen namens het hele kabinet te spreken. | |
| |
Maar als ik me zo zuiver op de graat gedraag krijg ik gemakshalve de schuld
van alles. En daar begin ik voor te passen. Ik hoop dat Marc het allemaal
goed op zal schrijven, maar tot dusverre heb ik over hem nooit te klagen
gehad.
| |
Zaterdag 6 maart
Vijfhoek in het Catshuis. Een lange dag vol herhaling van zetten. De
standpunten zijn natuurlijk overbekend en al veelvuldig gepubliceerd. Ed van
Thijn probeert een opening te maken. Hij is bereid van de ambtenaren een
procent investeringsloon te vragen. Het geld dat zo vrijkomt kan worden
besteed voor overheidsinvesteringen, desnoods gedeeltelijk ook voor
investeringen in de marktsector. Dat is voor Ed een hele stap, omdat er een
trendzettend element in zit. En doorbreking van het trendbeleid, daar legt
hij zijn portefeuille naast, heeft hij onlangs publiekelijk gezegd.
In het standpunt van Joop zit weinig beweging, behalve dan dat zijn verhaal
wat minder Keynesiaans klinkt dan vorige week. Twee miljard ombuigen, en
daarvan weer ongeveer een miljard teruggeven in de vorm van een
bestedingsimpuls. Het is duidelijk dat Fons daarmee niet kan leven, en ik
ook niet. Zelf heb ik voorgesteld om drie en een half miljard om te buigen,
en vervolgens 500 miljoen uit te geven voor investeringen in de marktsector
en 500 miljoen te bestemmen voor lastenverlichting van het bedrijfsleven,
wat pas een kaseffect heeft in 1983. De essentie van de problematiek is dat
de overdrachtsuitgaven te veel zijn toegenomen, o.a. onder invloed van de
steeds stijgende aardgasopbrengsten. Nu die gaan teruglopen zitten we met
een topzwaar gebouw. Iedere oplossing die geen geld terugsluist van de
overheid naar de particuliere sector is geen oplossing. Teveel mensen eten
van de overheid, te weinig mensen werken in produktieve sectoren. Als we zo
doorgaan worden de processen onbeheersbaar, dan komen we in Belgische
toestanden terecht.
Als ik tegen zessen thuiskom realiseer ik me dat er van het weekend nog maar
één dag over is. Dat is weinig voor de dikke
loodgieterstas die ik bij me heb, vol stukken die zijn blijven liggen in de
week van de begrotingsbehandeling. Maar ik verdom het om er vanavond nog aan
te beginnen. Het enige waar ik zin in heb is achteruit zakken voor de
televisie, liefst om naar een lange spannende speelfilm te kijken. Helaas,
onze vaderlandse televisieproduktie | |
| |
bestaat op zaterdagavond
uit quizzen, zodat ik me in arrenmoede maar zet aan het maken van deze
aantekeningen.
| |
Maandag 8 maart
Vrijdag a.s. vergadert het kabinet met gs van Limburg over
de invulling van het beleid '82 in het kader van de perspectievennota
Zuid-Limburg, pnl geheten. Na een dagje Brussel eten
Dries, Joop, Piet van Zeil en ik met Sjeng Kremers om voor te praten.
Duidelijk wordt dat we het vrijdag moeilijk zullen krijgen. Die Sjeng is een
uitnemend onderhandelaar, die zich niet van de wijs laat brengen. Zijn
aanvallen richten zich op Den Uyl en op Van Dam, omdat volgens hem het
aandeel van die beide bewindslieden voor Limburg achterblijft t.o.v. vorig
jaar. Twee PvdA-bewindslieden, en de Statenverkiezingen voor de deur.
Om acht uur zeg ik tegen Dries dat we naar az moeten, waar
de vijfhoek zijn beraadslagingen zal voortzetten. Maar Dries blijkt die
vergadering afgeblazen te hebben. ‘Fons schrijft een nieuw
stuk,’ zegt hij. ‘We moeten hem daarvoor even tijd
gunnen.’ Typisch dat ik later op de avond hoor dat Dries met zijn
cda-mensen zit te vergaderen. Hij had blijkbaar
behoefte aan nader beraad. Laat hij dat dan zeggen. Of zit er weer hogere
politiek achter? Dit uitstel leidt ertoe dat we deze week niet tot
beslissingen zullen komen, denk ik. Zaterdag gaat Dries voor tien dagen naar
Thailand. Dus: voor de verkiezingen geen voorjaarsnota. Na de verkiezingen
zit de PvdA waarschijnlijk te herkauwen op een groot verlies. Maar misschien
ben ik te wantrouwend.
| |
Zaterdag 13 maart
Zoals te verwachten is het kabinet gisteren niet uit de vooraarsnota gekomen.
De sfeer was goed, maar voortgang van betekenis is er niet. Fons maakt zich
terecht zorgen over steeds nieuwe tegenvallers. De aardgasbaten zullen nog
weer een miljard meer achterblijven bij de ramingen. De rentelast van het
Rijk stijgt. De werkloosheidsuitkeringen stijgen. En de belastingontvangsten
dalen. Joop weigert ombuigingen van enige omvang. De fracties maken de ene
berekening na de andere, vooral die van D'66. Dat gaat een gevaarlijke kant
op. LJ is zo mateloos actief dat hij zichzelf dreigt voorbij te lopen. Hij
is nijdig op me als ik hem niet van uur tot uur op de | |
| |
hoogte
houd van wat er in het kabinet gebeurt. En prompt komt hij met een nieuw
plan, waarvan de haalbaarheid twijfelachtig is. Op zo'n manier kan een
conflict tussen bewindslieden en fractie, door niemand gewild, niet
uitblijven. Als de fractie al naar buiten heeft gezegd hoe het moet, dan
komen de bewindslieden in een dwangpositie. Henk Z. gaf donderdagavond al
aan dat hij er voor past de wet voorgeschreven te krijgen. Bewindslieden
worden geacht de wet te ontwerpen.
Hoe dan ook, Dries is vertrokken naar het Verre Oosten en Joop is waarnemend
premier. Fons is intussen in de publiciteit al weer hard op z'n 4,5 miljard
gaan staan. Inhoudelijk is er geen speld tussen te krijgen. Een
kabinetscrisis is een paar weken uitgesteld, maar de dreiging is
onverminderd aanwezig.
Het gesprek met Limburg is gisterenavond om halfeen tot een goed einde
gebracht. Joop heeft in zijn werkverschaffingsbuidel getast en daardoor veel
bijgedragen aan de oplossing. Deze keer is het nog gelukt, maar we kunnen
met deze methode niet verder. De inspanningen t.o.v. Zuid-Limburg en het
Noorden enerzijds en de rest van het land met z'n exploderende problematiek
anderzijds, raakt teveel in onbalans.
Zoals gebruikelijk in maart is het weer nog erg schraal. Desondanks zwellen
de knoppen van de krentebomen, vooral aan de zuidkant van het huis. Straks
zullen deze aanvoerders van het voorjaar weer in bloei staan, of het kabinet
nu valt of niet, of we de overheidsfinanciën in orde brengen of
niet. Maar het lijkt me onwaarschijnlijk dat ik er veel van zal meemaken.
Politiek is een binnenskamerse aangelegenheid.
| |
Maandag 15 maart
Vanmiddag opname van een TV-debat met Wiegel, dat vanavond is uitgezonden. Ik
had onze directie Algemeen Economische Politiek om een aantal cijfers
gevraagd en die hebben ze met grote toewijding aangereikt. Die jongens van
aep zijn goede economen en intussen ook goede
vrienden. Er staan zelfs uithalen naar Wiegel in de ambtelijke stukken, ze
kunnen blijkbaar zijn inhoudsloze benadering ook nauwelijks meer verdragen.
Bovendien zijn ze zeer loyaal tegenover mij. Wie zei ook weer dat ik het
niet met mijn ambtenaren kon vinden?
Het debatje verliep goed, voor de zoveelste keer bleek dat Wiegels | |
| |
kritiek geen stand houdt tegen feiten. Als hij geen weerwoord
heeft begint hij onder de gordel te slaan. Hij vluchtte naar een uitspraak
van Van Thijn, gisteren op de vpro-televisie. Blijkbaar
heeft Ed denigrerend over me gedaan. Ik begrijp die collega's niet. Als ze
de pest aan me hebben, wat ik me zou kunnen voorstellen, is het dan nodig
dat in het openbaar te laten blijken?
Tijdens de vijfhoek vanavond (eigenlijk een vierhoek, zonder Dries) hebben we
het debat zitten bekijken. De anderen vonden dat ik er goed uit was gekomen,
en dat vond ik zelf eerlijk gezegd ook. Misschien iets te agressief. Na de
vijfhoek heb ik LJ gebeld, en die bleek hevig aangeslagen te zijn. De
diepere grond zal te vinden zijn in het nrc-interview,
waarin ik heb gezegd weer meer naar buiten te zullen treden als
partijleider. Dat heeft hij me drie keer per gesprek gevraagd, maar nu ik
het echt doe is het natuurlijk toch een bittere pil. Hij zei er niets van,
toen ik hem ben gaan opzoeken, ten koste van de enige twee uur van deze week
die ik had kunnen reserveren voor het schrijven van een congresrede.
‘Jij communiceert met niemand,’ is zijn
officiële verwijt. Feit is dat ik volstrekt onvoldoende tijd kan
vinden om regelmatig met bijv. Hans en Henk bijeen te komen. ez heeft werk voor minstens drie ministers, en ik heb een
onverwoestbare neiging om ‘bij’ te zijn. Ik haat een
bureau vol onafgewerkte stukken. Daar zou ik bloednerveus van worden. LJ wil
dat ik hem minstens drie keer per dag opbel en hem op de hoogte houd van
alles wat iedereen heeft gezegd. En zulke mededelingen lokken dan bij hem
weer allerlei (ongewenste) activiteiten uit. Het is natuurlijk voornamelijk
een temperamentskwestie. Ik vind bijna altijd dat een probleem gebaat is bij
zo min mogelijk daden, liever even nadenken.
Door LJ's aderen raast een activiteitsvirus. Hij kan slecht tegen mijn
Veluwse benadering: lukt het vandaag niet, dan lukt het morgen. En iemand
als Tony van Verre vindt mij weer net zo'n driftkikker als ik LJ vind. Ik
heb LJ voorgesteld om elkaar zoveel mogelijk te nemen zoals we zijn;
verwijdering tussen ons zou ongemeen schadelijk zijn voor de partij.
| |
Dinsdag 16 maart
Na een dag energieraad in Brussel heb ik mijn enige spreekbeurt in deze
campagne voor de provinciale staten gehouden. In Eindhoven. De mensen waren
aardig. Ze wilden me laten merken dat ze onbe- | |
| |
roerd zijn door
de hetze in de pers. Ze zijn wel blij dat ik weer wat meer van me laat
horen. Roel, mijn chauffeur, die de vleesgeworden toewijding is, zei me dat
de groep chauffeurs van het departement met groot enthousiasme het debat
tussen Wiegel en mij had gadegeslagen. Dat vind ik zo ontroerend dat ik zit
te fluiten achter de schrijfmachine.
| |
Woensdag 17 maart
Werkbezoek in Overijssel, met gs en met het dagelijks
bestuur van de gewestraad. Bezoek aan Nijverdal-ten Cate in Almelo. Aardige
mensen die Saksen en omdat ik wat had uit te delen werd de sfeer nog beter.
Een paar miljoen hier en daar en vergroting van de bevoegdheden van de oom (Overijsselse Ontwikkelings Maatschappij). Voor het
eerst eigenlijk merk ik dat minister-zijn ook aardige kanten heeft. Je kunt
waarachtig soms iets doen voor de mensen. Dat vergeet je in dit vak. Want
het normale patroon is dat al je daden worden afgekeurd c.q. belachelijk
gemaakt. Dat wist ik van tevoren. Alle ministers weten er van mee te praten
en het is ook niet zo erg. Maar je zou er door uit het oog kunnen verliezen
dat je toch probeert het goede te doen. Je gevoelens zijn in de weer om je
te wapenen tegen de eeuwige negatieve benadering. Mij is allang het gevoel
vreemd geworden dat men ook nog enige waardering zou kunnen hebben voor wat
ik doe. Dat geldt natuurlijk niet voor de partijgenoten, maar die hebben
meer waardering voor wie ik ben dan voor wat ik doe. Ik ben een van hen,
zelfs hun eerste man. Gek vak. Je werkt je absoluut de pleuris - waarom
eigenlijk? Ik ben daar voor mezelf nog niet achter. Vanavond ben ik om
één uur achter m'n bureau gaan zitten om te proberen
iets op te schrijven voor het congres van zaterdag. Het is niet gelukt. Te
moe na 17 uur werken.
| |
Zaterdag 20 maart
Gisteren weer zo'n lange sessie met een regio, nl. met het Noorden. Het zgn.
isp-overleg. Het speelde zich af op ez, met een stuk of acht bewindslieden aan de ene kant, vier
commissarissen van de Koningin en hun gedeputeerden aan de andere. Ik was
voorzitter aan onze zijde, Henk Vonhoff voerde de andere kant aan. Die
noorderlingen zijn een stuk stugger dan de Limburgers, althans de | |
| |
Groningers. Vooral de gedeputeerde Bos is een man zonder
soepelheid.
Met een aantal schorsingen, waarin Henk en ik probeerden oplossingen te
vinden, is het tenslotte gelukt. Persbericht. Persconferentie. Om halfdrie
vannacht was ik thuis.
Vanmorgen vroeg opgestaan en wat gedaan aan een congresrede. Het congres
stelde op zichzelf niet veel voor, maar die lieve D'66-ers hebben me met een
gigantisch applaus, harder dan ooit eerder, moed en zelfvertrouwen willen
geven.
Het Journaal liet een stukje van mijn toespraak horen. Schwietert vertaalde
enkele opmerkingen van me als: de lijn van Van der Stee, en: ontkoppeling
van minimum uitkeringen en minimuminkomens. Dat slaat nergens op. Die
Schwietert deugt niet. In je gezicht doet hij poeslief, voor de camera
insinueert hij van alles. Dat is dan ons zgn. onafhankelijke Journaal.
Mevrouw Schwietert, oftewel Dieudonnée ten Berghe, past goed bij
hem. Een en ander maal heeft ze in Elseviers Magazine
beweringen gedaan over mijn beleid. Steeds blijkt dat althans de ingevingen
van deze mevrouw niet van Dieudonnée zijn. Over industriebeleid
is haar onkunde zo volledig en over de gang van zaken op ez haar ongeïnformeerdheid zo volmaakt dat ik er haast
schoonheid in ontdek. Zorgelijker is dat de mensen zo fout worden
voorgelicht. Als het over mijn eigen beleid gaat kan ik het waarheidsgehalte
van de verslaggeving controleren. Dat maakt me zeer sceptisch over de rest
van de verslaggeving. Het nos-Journaal en Elsevier
waarachtig. Waar is de objectieve pers gebleven?
| |
Woensdag 24 maart
De vvd heeft bij de verkiezingen voor de Provinciale
Staten meer stemmen gekregen dan de PvdA. In kamerzetels uitgedrukt staan
beide nu op 34. Dat is niet best, to put it mildly. Wat de vvd heeft te melden is conservatisme, en dat is op zichzelf niet zo
erg, maar de wervingsmethoden van Wiegel kenmerken zich door versimpeling,
versimpeling, versimpeling. En de waarheid is niet simpel. Die kent een
menigte nuances. Bij zijn aanhang zullen zeker oprechte liberalen zitten,
maar dan wel degenen die niet de moeite nemen zorgvuldig te analyseren welke
boodschap wordt uitgedragen. D'66 heeft 2,7% verloren, nogal onverwacht,
want vorige week stonden we in de opiniepeilingen nog op gelijkblijven.
| |
| |
Een verkiezingsuitslag is naar mijn mening in het algemeen te verklaren door
een golfbeweging, met daarop gesuperponeerd de mannetjes. In de vs bijvoorbeeld hadden de republikeinen een golftop en de
democraten een dal, als algemene trend. Door de populariteit van Reagan en
het gebrek daaraan van Carter werd de golftop verhoogd en het golfdal
verdiept. Dat heette een landslide. Het omgekeerde was te zien bij de
verkiezingen in de dbr, twee jaar geleden. Het cdu/csu had enorm moeten winnen, maar deed dat niet.
Strauss dempte de golftop. De kiezers weken naar Genscher.
Ook in Nederland is er een verschuiving naar rechts. Dat effect wordt
versterkt door de populariteit van Dries van Agt en door de handige, zij het
ruwe methoden van Wiegel. Het linker dal wordt dieper doordat Joop is
uitgeteld en omdat ik afwezig was, en hevig bekritiseerd. De PvdA is er in
tien maanden 19 kamerzetels in kracht op achteruit geboerd. Dat is niet best
voor het land, niet voor hen zelf, voor niemand.
Wiegel heeft tegenover ons ongetwijfeld gescoord met zijn constant gehamer op
het feit dat we de vvd zouden uitsluiten. Wij hebben voor
de verkiezingen van vorig jaar gezegd dat de PvdA in ieder geval moest
meeregeren. Waarom? Om ons te verzekeren van maatschappelijke steun voor de
noodzakelijke impopulaire maatregelen. Wat zien we nu? De vakbeweging staakt
en sputtert als zelden tevoren. Ons argument is dus zichtbaar onjuist
geweest. Dat ontgaat de kiezers niet. Onze houding is ongeloofwaardig
geworden. De koers zal moeten worden bijgestuurd, want anders wordt het een
verlieskoers. Stel dat het kabinet valt en dat wij het met het cda eens zijn. Zowel op soc.-ec. gebied als op defensiegebied is
dat waarschijnlijk.
Moet vervolgens het congres uitspreken dat we toch weer ten koste van alles
met de PvdA moeten regeren? Dat is niet uit te leggen. We zullen het meer
open moeten houden. Dat vraagt een behoedzame bijsturing, nu al. Ik vond het
dan ook minder verstandig van LJ dat hij op het laatste congres de deur naar
de vvd weer bijna dicht smeet. Ik heb hem aangeraden
voorzichtig de koers iets te verleggen. Het kost tijd om het partijkader te
laten wennen aan nieuwe omstandigheden, die nieuwe concepties nodig maken.
LJ snapt dat natuurlijk best, maar hij heeft geen zin om degene te moeten
zijn die een ‘rechtsere’ strategie inzet. Ik heb hem
gezegd dat het ook niet op mijn weg ligt, omdat ik de volgende keer geen
lijsttrekker meer wil zijn. ‘Maar ik ook niet’, zegt
hij, ‘ik heb me | |
| |
voor twee jaar beschikbaar gesteld,
niet voor lijsttrekker.’ Dat kan straks een groot probleem
opleveren. Ik kan nu niet van de daken gaan schreeuwen dat ik er straks mee
ophoud, maar ik hint wel in die richting naar een aantal belangrijke
partijleden. Ik hoop dat ze het serieus nemen.
Tijdens de formatie vorig jaar heb ik geregeld met kracht van argumenten
betoogd dat dezelfde man (Dries) niet geloofwaardig eerst een centrum/rechts
en daarna een centrum/links kabinet kan leiden. Om een soortgelijke reden
kan niet dezelfde man eerst verdedigen dat het met cda en
vvd niet kan en vervolgens dat het wél
kan. Natuurlijk maakt het verschil dat we oppositie hebben gevoerd tegen het
kabinet Van Agt/Wiegel, maar sommige dingen zijn eenvoudig niet uit te
leggen. Dat is politieke realiteit. En misschien speelt diep in mijn hart
ook mee dat ik weer eens op het water wil zijn en laat wil opstaan en
vakantie wil hebben. En een boek schrijven. Of twee boeken.
Natuurlijk moeten we proberen het kabinet op de been te houden, maar ik
realiseer me wel steeds helderder dat mijn positie in dat kabinet uiterst
moeilijk zal blijven. Als ik mijn departement verdedig, in de bres sta voor
het bedrijfsleven, dan roept men dat ik de progressieve zaak verraad. Als ik
probeer Joop een beetje te helpen dan laat ik me overvleugelen, zoals de vvd malafide in een advertentie schreef. Wat men van me
verwacht, nl. een bemiddelende rol, had alleen gekund als
minister-president. Vanuit een vakministerie is dat onmogelijk.
Het is verkeerd geweest om twee partijleiders op antagonistische
departementen te zetten, zoals ez en SoZa nu eenmaal
zijn. Mijn woede op 20 juli vorig jaar is terecht geweest, al heb ik me toen
niet alle consequenties zo scherp gerealiseerd als ik nu doe. Ik had nooit
met deze constructie mogen instemmen. De grootste fout uit mijn politieke
loopbaan. Zevenendertig jaar eerder, op 20 juli, maakte Graf von
Stauffenberg een fout die hem en duizenden anderen het leven kostte.
Blijkbaar een ongelukkige datum.
| |
Vrijdag 26 maart
In de pauze van de mr had ik een gesprekje met Betico
Croes, de leider van de mip op Aruba. Hij breekt zich het
hoofd over wat er moet gebeuren na de verkiezingen van 26 juni op de
Antillen. Aruba neemt na de crisis over de olieconcessies niet meer deel aan
de | |
| |
landsregering. De vraag is of er in juli of augustus een
vervroegde topconferentie kan komen, waarin decentralisatie van de
bevoegdheden plus een associatieverdrag zou kunnen worden geregeld.
Na de mr hadden we weer eens vijfhoek. Margé en
de zijnen hebben de diverse voorstellen van Fons, Joop, Ed en mij op rij
gezet en uitgerekend v.w.b. hun koopkrachteffecten. Er zit een verschil van
ongeveer twee miljard tussen de verschillende kolommen. Opnieuw zijn we geen
gulden dichter bij elkaar gekomen. Joop blijft ieder bedrag hardnekkig en
met kennis van zaken verdedigen, Dries weigert ons met de koppen tegen
elkaar te slaan. Ik vind dat het tijdstip van argumenteren allang is
gepasseerd. Het is nu tijd voor onderhandelen, zoals op de markt: geven en
nemen, handjeklap. Er is niet zoiets als één gelijk,
dat door argumenteren is vast te stellen. Er zijn drie gelijken, en in een
coalitiekabinet zoek je heel ordinair de grootste gemene deler.
| |
Maandag 29 maart
Vandaag had ik collega Lambsdorf op bezoek, overgewipt voor de lunch met een
legertje ambtenaren in zijn kielzog. Hij kwam praten over de Europese
staalindustrie en meer in het bijzonder over Estel. Een moeizaam gesprek. Om
te beginnen kijkt hij je zelden aan, wat ik lastig praten vind. Verder zit
hij, politiek gezien, nog steeds achterover. ‘De Duitse regering
heeft geen aandelen van Hoesch, en dus,’ zegt L., ‘heb
ik er weinig mee te maken hoe ze hun problemen afwikkelen.’ Mijn
redenering was dat hij er toch in ieder geval mee te maken zou krijgen als
hij de nieuw te vormen Ruhrstahl A.G. (Krupp en Hoesch) zou gaan steunen, en
dat hij dat dus zou moeten nalaten voordat de ontvlechting van Estel op een
nette manier z'n beslag heeft gekregen. Ook daarover wilde hij geen harde
toezegging doen, maar hij heeft wel meegewerkt aan een oproep naar de beide
partners van Estel om de zaak spoedig te regelen. Ik kon er met geen
mogelijkheid meer uitkrijgen. Ik kan moeilijk een fregat de Rijn
opsturen.
| |
Dinsdag 30 maart
De Gasunie is komen rapporteren dat men heeft besloten voorlopig geen
beslissing te nemen over een kolenvergasser in Eemsmond. Vonhoff is daar als
president-commissaris van de Gasunie | |
| |
vóór, als commissaris van de Koningin in Groningen
tegen. De zaak ligt, vanwege de regionale politiek, erg kwetsbaar. Ik heb de
Kamer geschreven dat ik over enkele weken van Gasunie een schriftelijke
motivatie krijg, die ik vergezeld van mijn commentaar aan de Kamer zal
sturen. De echte reden voor deze handelwijze van mijn kant is, dat ik de
stukken openbaar wil hebben, zodat de kamerleden zelf kunnen zien wat een
financieel hachelijk avontuur op dit moment die kolenvergasser is.
Een ander probleem dat z'n climax nadert is rsv. Fons van
der Stee wil het zo hard spelen dat het bedrijf desnoods failliet gaat. Ik
kan me dat voorstellen, na wat de overheid allemaal al heeft gedaan in het
verleden en gezien de blunders die sindsdien weer zijn gemaakt, maar ik zit
met Volker Stevin in mijn maag. Als we de zgn. ros-problematiek niet voor onze rekening nemen gaat dat bedrijf er ook
aan. Het wandelende booreiland, de Kameel, had voor 175 miljoen gebouwd
zullen worden. Compleet met schadeclaims gaat het in de buurt van 600
miljoen kosten. Huidige waarde: de schrootwaarde, zijnde 30 miljoen.
Daarnaast is er op projecten in Algerije nog 250 miljoen verloren. En
nóg maakt de raad van commissarissen geen haast met de
reorganisatie van de leiding.
Het is niet verantwoord om nieuwe steun toe te zeggen als het management niet
wordt versterkt, dus daar zal ik een toezegging voor moeten krijgen, en dan
heb ik nog een aantal andere voorwaarden. Maar eerst moet ik Fons
overtuigen. Dat is een man waar ik steeds meer waardering voor krijg. Hij is
prettig om mee te onderhandelen, niet star, ook geen zacht ei. En een
bourgondiër.
Vanavond heb ik gegeten met Ed van Thijn. Hij bood, verpakt in een lang
verhaal, zijn verontschuldigingen aan voor een paar schampere opmerkingen
die hij onlangs voor de vpro-televisie over me
heeft-gemaakt. Onthullender vond ik het volgende: Tijdens een interview met
Joop van Tijn en Van Wezel voor VN hadden deze heren er hem op attent
gemaakt dat de hetze tegen mij door de PvdA was begonnen. Dat was nieuw voor
hem. En hij ging het allemaal uitzoeken. Ik heb hem dat sterk ontraden, maar
hij is bang dat er iets blijft zitten. Natuurlijk blijft er iets zitten.
Sommige dingen zijn niet ongedaan te maken. Als ik in de toekomst iets doe
voor de PvdA zal het om politieke redenen zijn, in ieder geval in mindere
mate dan vroeger uit affiniteit. Daar valt weinig meer aan te veranderen,
denk ik.
| |
| |
| |
Vrijdag 2 april
Het werk in de vijfhoek over de voorjaarsnota beweegt zich als een plank in
stilstaand water. Het gaat zoetjes op en neer, voortgang is er niet. Fons
heeft een nader voorstel gedaan, dat sprekend lijkt op het mijne. De
D'66-ministers zullen daardoor moeilijk tegen kunnen stemmen, als het ooit
zover komt. Joop heeft vanmorgen het investeringsloon laten vallen. Dat zal
wel zijn omdat Kok zich er tegen heeft uitgesproken. Ik ben er ook tegen, al
was het maar omdat in het akkoord van De Galan en Halberstadt de
solidariteitsheffing er voor in de plaats is gekomen. Joop heeft een
premieheffing in de sfeer van de pggm ervoor in de plaats
gezet, en al met al zijn we voor wat betreft de getallen weer net zover als
we waren. Bij een bepaalde rangschikking van de cijfers zou je ook kunnen
zeggen dat het verschil nog maar 400 miljoen is. Dat is getalsmatig
geflatterd, maar vooral verhult het dat de denkwijzen nog
zo ver uiteen liggen. Zo'n soort oplossing (net zolang praten tot je de
cijfers met geweld naar elkaar toe geforceerd hebt) is nu waarschijnlijk de
enige mogelijkheid, maar het betekent dat we straks bij de voorbereiding van
de begroting '83 opnieuw kunnen beginnen. Voor Pasen zullen we een
beslissing nemen, heeft Dries beloofd. Het is nog geenszins uitgesloten dat
het kabinet valt.
| |
Zaterdag 3 april
Vanmiddag in Amersfoort 200 000 handtekeningen in ontvangst genomen tegen de
aardgasprijsverhoging. Gasprijsverhoging wordt meegenomen in de
prijscompensatie. Sommige mensen worden overgecompenseerd, anderen krijgen
een te lage tegemoetkoming. Zelfs geletterde lieden verzuimen mede te delen
dat de prijscompensatie de smart toch minstens verlicht. Nadat ik een kort
woord had trachten te spreken (bemoeilijkt door de herrie) en de zak met
handtekeningen aannam, kwam er een jongeman het podium op stormen en spoog
me van dichtbij in mijn gezicht. Onmiddellijk werd ik omringd door
ordecommissarissen, als gold het een moordaanslag. Typisch cpn: lawaai kan er niet genoeg zijn, maar lijfelijke veiligheid tracht
men te garanderen. De organisatoren waren dan ook zeer ontdaan dat dit
incident had plaatsgevonden. Ze liepen wel met z'n tienen mee om zeker te
zijn dat ik ongehinderd de auto kon bereiken. Het is maar goed dat chauffeur
Roel er niet bij was. Hij had er vast woedend op los geslagen.
| |
| |
| |
Dinsdag 6 april
Dries broedt op een eindvoorstel voor de voorjaarsnota. De vijfhoek is niet
meer bijeen geweest, tot mijn vreugde. De vijfhoek is een obsessie aan het
worden. Pure tijdverspilling en bron van ergernis. Intussen heb ik
gelegenheid gehad de zaak rsv af te handelen. Fons gaat
akkoord met een nieuwe financiële injectie, op voorwaarde dat we
de ros-verplichtingen van het Rijk daarmee afkopen. Zelf
heb ik voorwaarden gesteld over het verbreken van dwarsverbindingen voor
zover mogelijk en gewenst, waarover 1 artikel moet worden gerapporteerd in
de vorm van een sterkte/zwakteanalyse, en op het gebied van het management.
De ros-afkoop kost een extra 35 miljoen gulden; als aan
alle voorwaarden is voldaan krijgt rsv nog een
achtergestelde lening van 42 miljoen. Het is verbijsterend hoeveel dit
bedrijf de gemeenschap al heeft gekost.
| |
Vrijdag 9 april (goede vrijdag)
We hebben weer zo'n politieke nacht achter de rug, vanaf gisterenmiddag tot
halfzes vanochtend. Dit soort belachelijke sessies ontstaan als zeker is dat
er een oplossing moet worden bereikt voor de club uiteengaat. Daarom grijpt
men in de politiek zo vaak naar het instrument van het uitstel. Maar als
uitstel niet meer kan, als alle mogelijkheden van vooruitschuiven zijn
uitgeput, dan volgt zo'n met niets te vergelijken hang- en sleurnacht. Als
een bedrijf werd gerund op de manier waarop wij de bv.
Nederland runnen dan was het binnen het jaar failliet.
Het voorstel van Dries voor de voorjaarsnota bevatte 3,5 miljard aan
ombuigingen en liep vooruit op herziening van het stelsel van de sociale
verzekeringen. Met name was omstreden een post waarbij uitkeringen worden
toegespitst op relatieve behoeften. M.a.w., kostwinners krijgen meer dan
niet-kostwinners. Daarmee krijg je natuurlijk de hele vrouwenbeweging over
je heen. Desalniettemin was ik er persoonlijk vóór,
want ik kan de rechtvaardigheid er niet van zien dat de vrouw van een
professor die een blauwe maandag heeft gewerkt de rest van haar werkloze
bestaan van een uitkering geniet, terwijl een werkloze man van zo'n zelfde
uitkering een vrouw en drie bloedjes moet onderhouden. Maar goed, omwille
van de fractie heb ik, in overeenstemming met Henk en Hans, ervoor gepleit
die post weg te doen. Hetgeen gelukt is.
Dries praat met mij; tien minuten, dan hebben we zaken gedaan. | |
| |
Dries praat met Joop; een uur, dan komt Joop geagiteerd naar buiten en Dries
gaat met de ambtenaren een volgend uur zitten rekenen of alles wat Joop
heeft opgebracht wel klopt. Vaak klopt het niet, want als het Joop zo
uitkomt kan hij mateloos optimistisch zijn over het effect van bepaalde
maatregelen. De rest van de ministers hangt rond, of werkt (Til heeft wel
vijf uur stukken zitten doen, hetgeen ik bewonderenswaardig vind, want zo'n
nacht maakt duf) of probeert een glas whisky los te krijgen, wat een glas
bier wordt omdat de minister-president (terecht) zo heeft beslist.
Opnieuw praat Dries met mij; tien minuten, zaken gedaan. Opnieuw praat Dries
met Joop; na een uur komt die nog geagiteerder naar buiten, wenkt zijn
makkers bijeen en verdwijnt met hen in de Blauwe Zaal. Fons schuift bij
Dries binnen, ik licht Henk en Hans in. Hans blijft redenen zoeken om het
met het voorstel oneens te kunnen zijn, want hij denkt dat de PvdA het ermee
oneens zal zijn. Zijn solidariteit met hen blijft groot wát er
ook gebeurt. Dries doet nog een paar kleine concessies. Driftige woorden
waaien over uit de PvdA-club. Ik hoor Ed tegen Joop roepen: ‘Als
je het dan met alle geweld kapot wilt hebben...’ Tegen vijven
wordt de vergadering van de mr hervat. Dries deelt het
finale voorstel uit. Nog even schorsing. Dan deelt Joop mee dat de PvdA'ers
akkoord gaan. Ik feliciteer Dries, hij heeft een aanzienlijke prestatie
verricht. Is het kabinet door deze exercitie sterker of zwakker geworden? Ik
vind dat op dit moment moeilijk te beoordelen. Joop heeft zijn eigen mensen
nogal geïrriteerd, dat is duidelijk. In het voorstel dat is
aangenomen is ook voor 1983 al een aantal niet onbelangrijke dingen
vastgelegd. Dat scheelt straks, bij de voorbereiding van de begroting voor
dat jaar. Dat zijn winstpunten. Daar staat tegenover dat het PvdA-ministers
zijn die de omstreden maatregelen moeten uitvoeren, voor de ambtenaren (Ed)
en voor de uitkeringstrekkers (Joop). Brengen ze dat op? De maatschappelijke
weerstand zal groot zijn. Het is een enorme klus voor ze. Ze moeten wel
bloeden voor het verlies dat ze hebben geleden.
| |
Donderdag 15 april
Televisie-interviewer: ‘Meneer Terlouw, zullen op 1 mei de
benzineprijzen stijgen of dalen?’
Min. van Ec. Zaken: ‘Dat is moeilijk te voorspellen. De prijs
hangt af van de marktnoteringen in de komende tien dagen, en van de be- | |
| |
weging in de dollarkoers.’
T.-i.: ‘Wat is het meest waarschijnlijk, stijgen of
dalen?’
Min. ez: ‘Uitgaande van de noteringen op dit
moment is een lichte stijging het meest waarschijnlijk.’
T.-i.: ‘Stijging met bijvoorbeeld twee cent per liter?’
Min. ez: ‘Is echt niet te zeggen.’
T.-i.: ‘Maar het zou kunnen?’
Min. ez: ‘Het kan. Maar iets anders kan ook.
Niemand in deze wereld weet precies wat er met de olieprijzen zal
gebeuren.’
T.-i.: ‘We mogen er dus vanuit gaan dat de benzineprijzen op 1 mei
met twee cent stijgen.’
Min. ez: ‘Dat mag u niet. Het is niet
onmogelijk, maar deze dingen zijn nu eenmaal moeilijk
voorspelbaar.’
T.-i.: ‘Dames en heren, u moet erop rekenen dat de benzineprijs op
1 mei met twee cent omhoog gaat.’
Na afloop van het interview:
Min. ez: ‘Waarom doet u dit zo?’
T.-i.: ‘De kijkers willen zekerheid.’
Min. ez: ‘Willen ze ook een zekerheid die niet
te geven is?’
T.i.: ‘Volgens mij wel.’
Min. ez: ‘Ik ben van mening dat de kijkers de
waarheid willen horen, ook als die waarheid inhoudt dat iets onzeker
is.’
T.-i.: ‘De kijkers willen een cijfer horen.’
Min. ez: ‘Zou het soms kunnen zijn dat u in de
krant wilt zien dat de minister van Economische Zaken een belangrijke
uitspraak heeft gedaan in uw programma?’
T.-i.: ‘Hartelijk dank voor uw tijd.’
| |
Dinsdag 20 april
Op initiatief van de fnv heeft de vijfhoek vanavond een
gesprek gehad met fnv, cnv en mhp. De
werkgevers waren verhinderd. Wim Kok begon met een vrij redelijke, gematigde
toespraak, natuurlijk vol kritiek op de voorjaarsnota, maar in wellevende
bewoordingen. Nadat de vijf aanwezige ministers hadden geantwoord, werd dat
anders. Kok greep een zin van Dries aan om heel boos te worden. Dries had
namelijk gezegd dat het kabinet wel wilde toelichten, maar geen
verantwoording wilde afleggen. Dat laatste wordt gedaan aan het parlement.
Kok zei dat hij geen tweede termijn wilde, die hij overigens wel hield, door
in hoog tempo al- | |
| |
lerlei oude koeien uit de sloot te halen,
zoals beleggingsafspraken en de investeringen van Shell en Esso. De avond
eindigde in mineur. Kok deelde mee dat de vakbeweging zich tot het parlement
zou wenden en dat ze zich in de cao-onderhandelingen als
een harde marktpartij zouden opstellen. Ik kon me niet aan de indruk
onttrekken dat hij die conclusie van tevoren had bedacht en een stok had
gevonden om een hond te slaan. Joop had reuze de pest in. Ik heb hem gezegd
dat we als één man achter hem zouden staan als hij,
met het kabinet, voet bij stuk hield. Voor harde maatregelen krijg je nu
eenmaal geen applaus. Maar ik zie het Joop niet doen. Ik weet niet wat hij
erger vindt, ruzie met de vakbeweging of met Liesbeth. We gaan een ruwe
zomer tegemoet.
| |
Woensdag 21 april
Onmiddellijk na mijn beëdiging als minister heb ik me voorgenomen
om af en toe onvoorbereid het departement in te lopen en om in
kennismakingsontmoetingen de top van ieder directoraat-generaal te leren
kennen. De werkelijkheid is dat ik nog nóóit het
departement heb gezien anders dan vanuit mijn eigen kamer, waar iedereen
komt, en dat ik niet eens weet welke gebouwen bij ons horen. En pas
vanmiddag hebben de stassen en ik het vijfde Directoraat-Generaal ontmoet,
had (Handel, Ambachten en Diensten).
Na een Bicentennial-diner maandag in Rotterdam, vanavond alweer officieel
gegeten, nu met de Japanse ambassadeur. Sinds mijn korte bezoek aan Tokio
dacht ik dat ik niet van Japans voedsel hield, maar daar ben ik van
teruggekomen. Mevrouw Nakashima heeft een voortreffelijke tafel bereid en de
ambassadeur is een charmant man. Door zijn prettige conversatie heeft zelfs
Alexandra allerlei hapjes rauwe vis met gemak door haar keel gekregen, en
dat wil wat zeggen. Philip Mansfield, de Engelse ambassadeur was er ook. Hij
is erg bezorgd over de ontwikkelingen rond de Falkland Islands.
Bemiddelingspogingen van Haig hebben tot nu toe weinig succes. De Britse
vloot stoomt steeds langzamer op. Dat spaart energie en verschaft
onderhandelingstijd, maar eens zal men aankomen. En dan? Moet er dan een
oorlog ontbranden om 1800 mensen en 600 000 schapen? Het is helemaal een
zaak geworden van politiek en nationaal prestige. De standpunten van premier
Thatcher en van de Argentijnse president wekken herinneringen op aan
Sarajevo, de dagen voor de Eerste Wereldoorlog. Misschien zal het zo'n | |
| |
vaart niet lopen in die uithoek van de wereld, maar het is
allemaal minder operette-achtig dan het in het begin leek.
| |
Donderdag 22 april
Problemen komen, problemen gaan. Dit is de eerste week sinds ik op ez zit dat er af en toe een gaatje valt in de agenda,
zodat ik eens even kan nadenken of naar de Kamer kan gaan voor wat
onofficieel beraad. Het levert meteen wat op, ten goede of ten kwade, dat
moet nog blijken, want ik heb de brain wave neergelegd bij Harry Leliveld en
bij Fons van der Stee dat we van Arenka maar een staatsbedrijf moesten
maken. Akzo durft het projekt niet aan, omdat hun vermogenspositie te zwak
is. Het gaat om het maken van zeer sterke garens. Er is nog een
octrooigevecht gaande met DuPont in de vs. Nu de
kolenvergassing in Eemsmond voorlopig waarschijnlijk niet door zal gaan, zou
het een harde slag zijn voor het Noorden als ook het Arenkaproject vervalt.
We hebben Akzo een genereus aanbod gedaan, dat vinden ze daar zelf ook. Maar
Van den Bos gaat eerstdaags weg en wordt opgevolgd door Loudon. Die heeft
geen zin in weer een financiële molensteen om zijn hals, na alles
wat Akzo de afgelopen jaren heeft meegemaakt. En neem het hem eens kwalijk.
Harry Leliveld speelt natuurlijk volop the devils advocate. Hij vindt het te
riskant. Fons is bepaald niet tegen, maar hij was wijs genoeg om een
voorbehoud te maken. Ik weet niet hoe hij er volgende week over denkt.
Een hoop gezeur over de zaak-Holec. Men wil (en nib en
Sean willen) dat de Staat voor 50% gaat deelnemen in de Trafo-fabriek. Daar
voel ik geen snars voor, en de Kamercie was het gelukkig met me eens. Ik
vind staatsdeelneming best, maar dan in gezonde zaken, niet in toekomstloze.
Anders blijven we verliezen afdekken, en daar is de economie absoluut niet
bij gebaat.
| |
Dinsdag 27 april
Vandaag kost een liter yoghurt ƒ1,60. Een fles karnemelk kost
ƒ1,28. Een liter cola kost ƒ1,63, voor een ei moet
ƒ0,28 worden neergeteld. Een fles azijn ƒ0,59, een
pond rundergehakt ƒ6,95, een pakje snelkookrijst (400 gram)
ƒ1,25, een liter jenever ƒ16,-. Misschien aardig om
over tien jaar nog eens te lezen, voor wie het leven mag.
| |
| |
Vandaag heeft Wiegel afscheid genomen van de Tweede Kamer, hij wordt
commissaris van de Koningin in Friesland. Protesten bij de
vertrouwenscommissie uit de Friese Staten, die er niet in zijn gekend. Maar
Wiegel wilde natuurlijk niet vóór de
Statenverkiezingen bekennen dat hij naar Friesland wilde. Tijdens de
receptie werd ik in mijn stuurboordbil gestoken met een krokettenprikkertje.
De dader bleek de kleine Wiegel te zijn. En het dochtertje wilde me geen
hand geven. Ik ben kennelijk de boze wolf in huize Wiegel.
| |
Donderdag 29 april
In een besloten commissievergadering hebben we gesproken over rsv. De vvd'er Jacobse liet doorschemeren dat
hij misschien een plenair debat zou vragen over de zaak-Thomassen, het rsv-bedrijf dat enorme verliezen heeft geleden in
Algerije, en dat met Pasen klandestien dat land heeft verlaten. Ik heb hem
na de (besloten) vergadering ingefluisterd dat de dwarsverbanden tussen
Thomassen en rsv zover zijn doorgesneden dat Thomassen
eventueel alléén failliet kan gaan, zonder heel rsv mee te slepen. Sommige dingen kun je zelfs beter in
een besloten vergadering niet zeggen. Jacobse (en ik moet zeggen dat dat in
het algemeen voor de vvd geldt) is niet uit op een
goedkoop oppositiesucces als daarmee schade wordt toegebracht aan een
bedrijf, dus ik denk dat hij nu van een plenair debat zal afzien.
Geluncht met Fons, Harry Leliveld en Dick Meis van de Nationale Investerings
Bank. Natuurlijk over m'n snode plannen met Arenka, waar Harry nog altijd
tegen is. Fons was nog steeds niet afwijzend en Dick Meis toonde ook wel
enige belangstelling. We hebben afgesproken dat ik nog eens afzonderlijk met
directeur Van den Bos ga praten. Ik wil er achter komen of Akzo terughoudend
doet omdat de vermogenspositie zo is verzwakt, of omdat men eigenlijk niks
in het project ziet.
Bij het wekelijks etentje met de D'66-bewindslieden ontbraken toevallig de
drie staatssecretarissen. Dat gaf Hans, Henk, LJ en mij de gelegenheid eens
rustig te praten over de partijpolitieke ontwikkelingen. Niet dat de stassen
daar niet bij mogen zijn, maar in een klein gezelschap komt er meer los. LJ
wil een beginsel onder de partij schuiven, sociaal/liberaal of
progressief/liberaal. Hans voelt daar niets voor en had daarvoor zoals
gebruikelijk een naar de vorm schitterende redenering. Ik begrijp LJ heel
goed. Hij kan in | |
| |
Europa de boer niet op met D'66 als de partij
niet te duiden is in het politieke krachtenveld. Toen ik fractievoorzitter
was heb ik ook geprobeerd - zij het niet al te fanatiek - om bepaalde
beginselen geformuleerd te krijgen. Zonder succes overigens. Maar het is
voor een fractievoorzitter, die minstens drie partijpolitieke redevoeringen
in de week moet houden, en die tweemaal per jaar het congres moet
toespreken, haast niet te doen als hij niet terug kan vallen op een
beginsel, zoals de dominee dat in de kerk kan op de bijbel. Je kunt niet
altijd iets nieuws bedenken, je bent niet altijd geïnspireerd. En
dan doen een paar bekend-zijnde kreten uit een beginselprogramma wonderen.
Daar komt nog iets bij. D'66 is niet langer een kleine, jonge partij, een
klein vechtleger dat kan volstaan met te zeggen ondogmatisch te zijn. Zo'n
houding gaat geen 16 jaar op. We zullen ons moeten voegen in de gebruiken
van dogmatisch Nederland, ook al blijven we ondogmatisch, zoals de
opgroeiende angry young men zich moeten voegen naar de bestaande
maatschappelijke patronen, willen ze niet belachelijk worden.
| |
Zaterdag 1 mei
Vanmiddag heb ik president-directeur Dolf van den Bos (Akzo) even thuis
opgezocht in Blaricum. Hij gelooft heilig in het Arenka-project en heeft me
verzekerd dat de aarzeling van Akzo uitsluitend uit financiële
overwegingen voortkomt. Dit sterkt me steeds meer in mijn overtuiging dat we
desnoods een bedrijf met een meerderheidsdeelname van de overheid moeten
oprichten. We zoeken ons suf naar rendabele projecten, naar mogelijkheden om
de ingezakte investeringen op te peppen. Welnu, hier is zo'n project. Dat
mag niet mislukken op financiële zwakte van het bedrijf dat de
know how in huis heeft. En dus gaan we stug door, tot alle betrokkenen
overtuigd zijn.
| |
Maandag 3 mei
De Anne Frank-stichting bestaat 25 jaar. Haar voorzitter Dick Houwaart heeft
me vanmorgen een aantal boeken overhandigd die naar aanleiding van deze
gebeurtenis zijn geschreven. In een toespraak beschuldigde hij de regering
ervan te passief te zijn als het gaat om het bestrijden van fascisme en
antisemitisme. Ik heb geantwoord dat ik zijn woorden aan De Ruiter zal
overbrengen, maar | |
| |
dat die al heel actief is. crm had geen geld meer voor een financiële bijdrage voor de
stichting. Ik wilde ƒ25 000 van onze begroting naar crm overhevelen, maar Frans Rutten en Jan Bos zeiden:
‘Maak er een ton van. Als ez een cadeautje
geeft, ook al past het niet bij onze activiteiten, dan zijn we niet
krenterig.’ Aldus is geschied. Ik zou het nergens liever aan
geven.
Vanavond zijn we begonnen aan het bespreken van de voorstellen die Fons heeft
gedaan voor het invullen per departement van de bezuinigingen. Een vrolijke
avond. Het is geen opzienbarende onthulling dat iedere bewindspersoon
overtuigend weet aan te tonen dat de bedragen die op zíjn
departement moeten worden ingeleverd echt niet kunnen. Je kunt immers niet
de kernwapens terugdringen, én voorop lopen bij het bezuinigen op
conventionele wapens. Het is immers van het grootste belang voor de
werkgelegenheid dat de bouw in stand blijft. Het is immers niet te
verdedigen dat er gaten worden gedicht met behulp van de 300 miljoen die
bedoeld zijn voor beleidsintensivering. Zouden we dat geld niet bezien in
samenhang met de loonsom-trend van de ambtenaren? Moet de politie niet
veeleer worden uitgebreid in plaats van in die sector te bezuinigen? En de
stimuleringsmiddelen bij ez, zouden die in verband met de
werkgelegenheidsdoelstelling niet de absolute voorrang moeten hebben? De
bewindspersoon die vindt dat er op zijn departement bezuinigd kan worden,
moet nog geboren worden. Zo gauw iemand is beëdigd strijdt hij
voor de begroting van zijn departement als een tijgerin voor haar jongen.
Bewindslieden weten dat van elkaar en van zichzelf, en dat kan relativerend
werken.
Maar de sfeer vanavond was niet goed, ook al omdat Fons een paar extraatjes
had opgevoerd. Hij wil bijv. de pro memorie-post voor volgend jaar
(beleidsintensiveringen) beleggen met 500 miljoen. Zoals gewoonlijk werd er
geen enkele beslissing genomen, behalve dan dat we morgen (4 mei) niet
zullen vergaderen. Het zal toch niet waar zijn dat we een kabinetscrisis
krijgen over de preciese invulling van de vroege
voorjaarsnota, nu we over de omvang daarvan met zoveel moeite
overeenstemming hebben bereikt?
| |
Dinsdag 4 mei
Intussen gaat het gewone werk door. Vandaag industrieraad in Brussel. Op 1
juli vervalt de quotaregeling ex art. 58 van de egks.
Iedereen wil hem met een jaar of anderhalf jaar verlengen, maar ik | |
| |
moet oppassen. Op het ogenblik worden de toegestane quota
gebruikt door Hoesch, omdat dat op grond van een effectieve werkverdeling zo
geworden was in harmonischer tijden bij Estel. Hoogovens hoort het grotere
deel van de quota te krijgen, maar het zit juridisch honds ingewikkeld in
elkaar. Wat moet de Europese commissie doen als Estel onmachtig is om
overeenstemming te bereiken over de verdeling, maar Estel bestaat nog wel?
Commissaris Davignon is bereid zelf over de verdeling te beslissen, als hem
daarom wordt gevraagd. Maar Hoesch zal er waarschijnlijk niet om vragen, en
als Hoogovens dat wel doet zal het daarmee Hoogovens zijn die de
ontvlechting heeft gewild. En dat kan weer ongunstig zijn bij de
afwikkeling. Ik moet beslist voor het eind van de maand nog een keer naar
Brussel om van Davignon gedaan te krijgen dat hij, als Hoogovens om hulp van
de Commissie vraagt, het Nederlandse bedrijf een goed deel van de quota
toekent.
Op de terugweg stoppen we bij een benzinestation als het tegen achten loopt.
Niemand staat meer stil voor (stil bij?) herdenking van de doden. Het
verkeer raast door. De werkzaamheden bij het station worden niet
onderbroken. De Tweede Wereldoorlog lijkt vergeten.
| |
Vrijdag 7 mei
Het is niet te geloven, maar we zitten op het randje van een kabinetscrisis.
De sfeer in de mr is hollend achteruitgegaan. Er is een
aantal inhoudelijke meningsverschillen, maar die spelen naar mijn mening een
ondergeschikte rol. Conflicten zijn in het algemeen oplosbaar als de
verschillende partijen een oplossing wensen. Niet altijd. Een conflict kan
zo fundamenteel zijn dat er geen oplossing is, ondanks alle goede wil. Dat
is in dit geval absoluut niet zo. Het gaat over bedragen die veel kleiner
zijn dan de nauwkeurigheid waarmee een kabinet de rijksfinanciën
kan beheren. En dus is het een kwestie van wantrouwen. In wezen in het
hetzelfde proces als soms voorkomt in gezinnen, in lerarenkorpsen, in
ambtelijke afdelingen, in welke arbeidsgemeenschap dan ook. Als de wil er is
wordt een conflict opgelost. Is die er niet, dan groeit het probleem uit tot
een crisis.
Helaas ben ik niet gerechtigd te openbaren wat zich vandaag precies in de mr heeft afgespeeld. Iedere zin die werd uitgesproken was
illustratief voor het wantrouwen. Voor wat betreft de inhoudelijke | |
| |
verschilpunten ben ik bij een van de belangrijkste daarvan
nauw betrokken. Ik heb namelijk, in gematigde termen, voorgesteld om in '83
een bedrag in de orde van grootte van ƒ500 miljoen uit te trekken
voor lastenverlichting van het bedrijfsleven, omdat de ziektewetwijziging
niet is doorgegaan. Er wordt ambtelijk verschillend over gedacht of het
bedrijfsleven daardoor schade heeft geleden. ez, Fin. en
az denken van wel, SoZa denkt van niet. Joop heeft
tijdens een kamerdebat besloten de ziektewetwijziging op te schorten, zonder
me daar even telefonisch over te raadplegen. Dat neem ik hem niet kwalijk,
want hij stond onder grote druk, maar dan kan hij mij slecht euvel duiden
dat ik de effecten even laat narekenen. Dat doet hij ook niet, geloof ik. De
zaak ligt in duigen om emotionele en psychologische redenen. Er is nog
langdurig geschorst. André van der Louw vertelde me later dat de
PvdA-bewindslieden nauwelijks hebben vergaderd. Voor hen was het kapot. Ze
zijn van mening dat, nu ze zo'n verlies hebben geleden bij de
Statenverkiezingen, het cda erop uit is hen bij iedere
denkbare gelegenheid te vernederen.
Om een uur of drie in de nacht vroeg Dries me om even op z'n kamer te komen.
‘Ik moet de zaak verdagen naar maandagavond,’ zei hij
verontschuldigend (hij weet hoe ik de pest heb aan uitstel van
beslissingen). ‘Als we nu doorgaan betekent dat crisis, en dat
zal ons nagehouden worden. Men zal zeggen: dat heb je van die
nachtbrakerij.’ Tegen Joop heeft hij in een ander tweegesprek,
naar ik begrijp, ongeveer hetzelfde gezegd. De Raad is daarna nog even
bijeen geweest, om de opschorting tot maandagavond vast te stellen. De PvdA
is mentaal gereed voor de crisis. Wat ze daarmee aan willen is me een
raadsel. Willen ze tijd hebben om de interne partijmoeilijkheden op te
lossen? Of zijn deze beroepspolitici toch over de rooie gegaan en handelen
ze op grond van emoties? Ik houd het op het laatste.
| |
Maandag 10 mei
Mijn vergadering van de oeso in Parijs moest ik al na de
lunch afbreken, om tijdig in Den Haag te zijn voor wat de apotheose had
moeten worden. Dat werd het nog niet. Trouwens, de dingen gebeuren altijd op
11 mei. Op die datum werd het kabinet Den Uyl
beëdigd, op die datum kwam ik zelf voor het eerst in de Kamer (in
1971), op die dag is mijn oudste dochter geboren.
| |
| |
Hoe dan ook, Dries had een concept-eindvoorstel gereed, om tien uur pas
overigens, wat hij eerst langdurig met Joop en mij heeft besproken. Joop zag
vijf punten die voor hem onaanvaardbaar waren. De ƒ500 miljoen
extra ombuigingen in '83, de bestemming van een deel van de driehonderd
miljoen van Van Thijn, de 500 miljoen bedrijfsleven, de defensieuitgaven en
de zinsnede over vro. Over Defensie is Hans van Mierlo in
een gigantische tweestrijd gewikkeld. Hij vindt natuurlijk dat Defensie
buiten de ombuigingen moet worden gehouden. Immers, we willen vermindering
van kernwapens, dan kunnen we niet ook nog eens voorop gaan lopen bij het
verminderen van conventionele bewapening. Hans heeft bij Fons en Dries een
gewillig oor gevonden, maar niet bij de PvdA. Dries heeft Defensie voor dit
jaar op 1,8% groei gezet (wat natuurlijk minder is dan de vroeger beoogde
3%) en voor volgend jaar op 2%. En nu lijdt Hans zichtbaar. Hij krijgt
goeddeels zijn zin, maar de verwijdering van de PvdA snijdt hem door de
ziel. Het stuk van Dries is op naam uitgedeeld, met de bedoeling het aan het
eind van de avond (nacht) weer in te nemen. Dat is om het mogelijk te maken
nog wijzigingen aan te brengen in het voorstel. Laat je het oorspronkelijke
voorstel slingeren, dan kan precies worden nagegaan waar concessies zijn
gedaan. En dat is niet bepaald bevorderlijk voor het doen van concessies. En
toch moeten concessies politieke oplossingen brengen. De PvdA heeft de
gelegenheid eventueel nog een eigen voorstel in te dienen. D'66 kan nog
proberen compromissen te vinden, maar dat zal weinig uithalen. De
verschilpunten zijn te onbeduidend om zinvol aan compromissen te werken.
Tegen wantrouwen is geen kruid gewassen. Het kabinet valt morgen.
| |
Dinsdag 11 mei
Het kabinet sterft als een trage oude olifant, die dagen rondloopt om een
geschikte plek te vinden. Formeel bestaan we nog. De PvdA heeft een eigen
voorstel ingediend, d.w.z. men heeft opgeschreven wat men over de diverse
punten denkt. Toenadering zit er niet in. Het is dus een stuk voor de
publiciteit. In overleg met Henk en Hans heb ik Dries toch nog een aantal
voorstellen gedaan om dichter bij de PvdA te komen. Met name heb ik erop
aangedrongen om een passage over de echte minima op te nemen. Dat is gedaan.
Enkele andere zinnen zijn een heel klein beetje in de rich- | |
| |
ting
van het PvdA-stuk bijgesteld. Daarna is er gestemd. De PvdA was tegen.
Morgenochtend zullen ze meedelen welke consequenties ze daaruit trekken.
Ik voel me opgelucht. Het is niet vol te houden om in een kabinet te zitten
dat niet in staat is om beslissingen te nemen. De strijd in het kabinet
vreet aan ons allemaal. Naar buiten hebben we al een enorm gevecht te
leveren, met al die ombuigingen en andere ellende. Als je naar binnen ook
nog moet vechten wordt het een uitputtingsslag. Ik heb dan ook nog mijn
spanningen met Hans. Hij houdt van nature nu eenmaal altijd de PvdA de hand
boven het hoofd. Nu roept hij al weer rond dat hij in geen geval blijft
zitten in een rompkabinet van cda en D'66. Dat kan zijn
buik niet aan, zegt hij. Er hangt ons dus boven het hoofd dat de
ministersfractie van D'66 ook nog uit elkaar valt. Dat zou de
richtingenstrijd pro en contra PvdA in D'66 weer doen ontbranden en opnieuw
zullen we in verkiezingen gedecimeerd worden. D'66 zal bij verkiezingen de
mogelijkheid moeten openhouden voor samenwerking met cda
én vvd, dat staat voor mij vast. Zo wil het de
loop van de tijden. De PvdA kán niet regeren in een tijd die even
slecht zou zijn als de crisistijd van de dertiger jaren als we het stelsel
van sociale zekerheid niet hadden. D'66 verzaakt zijn plicht als
centrum-rechts ook onder deze omstandigheden, nu is gebleken dat het met de
PvdA niet gaat, blijft uitgesloten. Dat is een soort progressieve luxe die
we ons niet mogen veroorloven. Maar ik moet aan die lijn
de dagelijkse leiding niet geven. Dat zou ongeloofwaardig zijn. Ik moet hem
wel aangeven, niet zelf uitvoeren. Zware partijpolitieke tijden voor de
boeg.
| |
Woensdag 12 mei
De PvdA-ministers hebben hun ontslag aangeboden, ‘onder de
veronderstelling dat de andere ministers hun portefeuille ter beschikking
zullen stellen’. Aan dat laatste zit nog een aardig
staatsrechtelijk kantje. Van Agt is van mening dat het de PvdA-ministers
niet aangaat wat de andere ministers doen. Zij bieden hun ontslag aan, en
niks voorwaarden. Hoe dan ook, Henk, Hans en ik hebben tien minuten na de
vergadering aan Dries meegedeeld dat wij onze portefeuilles ter beschikking
stelden op het moment dat de schriftelijke ontslagaanvragen van de
PvdA-collega's binnen zouden zijn. De cda-ministers
hebben dat later in de avond ook gedaan.
| |
| |
De mening van de leden van onze kamerfractie bestrijken het hele spectrum van
mogelijkheden. Grootste gemene deler is dat er een snelle lijmpoging moet
komen, en als die mislukt zo snel mogelijk verkiezingen, voor te bereiden
door een interimkabinet van de drie partijen. Ik vind dat
hoogst vreemd. Want hoe moeten die drie partijen tot overeenstemming komen
over bijv. de begroting '83? Die zal moeten worden voorbereid. En de drie
zijn het immers niet eens?
| |
Vrijdag 14 mei
Demissionair en wel heb ik gisteren de commissie-Beek
geïnstalleerd. Eindelijk. Rapporteren voor 1 jan. '83. De laatste
dagen heb ik me weer intensief met de partijpolitiek beziggehouden. Een
rondje langs de media, een toespraak tegen het hoofdbestuur, dat het aardig
met me eens was na mijn nieuws te hebben gehoord. Joop heeft laten weten dat
hij weer lijsttrekker wil worden. Hier ontbreken woorden. We gaan dus gewoon
door? We hebben nog niet geleerd dat het zo niet kan? Weer Dries, en Joop en
Jan? Weer dat drietal uit de jaren zeventig (Joop zelfs uit 60)? Ik voel
daar bitter weinig voor. De groeten.
Steenkamp is vanavond benoemd tot informateur, met een zeer ruime opdracht.
Hij moet een oplossing vinden voor de crisis. Niemand heeft gepleit voor
lijmen, behalve D'66. Ik hoop dat Piet Steenkamp geen
lijmpoging doet. Dit kabinet kan niet functioneren. Ik wil er geen deel meer
van uitmaken.
Het grote schelden en de anderen de schuld geven is natuurlijk ook begonnen.
Volgens Ed van Thijn hebben wij onze brugfunctie niet goed vervuld. Ja, ja.
We hebben de PvdA in de regering gehaald, met voorbijzien van alle kritiek
die we daarvoor hebben gekregen. Blijkbaar hadden we de PvdA ook nog bij de
teugel moeten nemen en over de brug moeten leiden. En dat hebben we zelfs
geprobeerd. Maar sommige paarden deinzen terug voor smalle bruggetjes,
bruggetjes van dalende koopkracht en van bezuinigingen. Het spijt me dat ik
het zeggen moet, maar het is niet veel soeps, die PvdA in 1982.
| |
Dinsdag 18 mei
Op verzoek van Piet Steenkamp heb ik vanavond een hap bij hem | |
| |
gegeten. Tot voor kort dacht ik dat hij niet bestond. Door een speling van
het lot ben ik hem de eerste negen jaar van mijn politieke loopbaan nooit
tegengekomen. Ik herkende zijn stem uit duizenden van de radio, ik heb hem
talloze malen op de televisie gezien, maar, eigensoortig man die hij is, hij
gaf me het eigenaardige gevoel dat hij alleen op tapes en bandjes bestond.
Piet moest mij formeel vragen of ik bereid zou zijn het veld te ruimen als
Joop en Dries dat ook zouden doen. Dat was een vraag van LJ. Ik heb
natuurlijk met ja geantwoord, maar LJ gaat wel ver met zijn suggesties die
er op neerkomen dat de eigen voorman wordt verwijderd. Steenkamp was er ook
nogal verbolgen over. Hij hoopt zeer dat LJ morgenochtend met een tweede
optie komt. Ik heb hem beloofd te zullen bevorderen dat die tweede optie is
een minderheids-kabinet van cda en D'66. Het ligt voor de
hand, het is politiek zuiver, en het is een mogelijkheid om uit het dal te
klimmen waar D'66 in terecht is gekomen. We zijn onzichtbaar geweest tussen
PvdA en cda in. Ook de fractie heeft zich niet kunnen
profileren. Nu zijn we weer volop in discussie. Je kunt als minister iedere
dag met tien beleidsdaden in de krant staan, daar word je partijpolitiek
nauwelijks beter van. Wat zoden aan de dijk zet is de partijpolitieke
discussie, die men graag (misschien om die reden) de politieke discussie
noemt. Men zal schelden en schimpen, men zal ons van verraad beschuldigen,
maar we zullen er weer zijn.
Het is overigens merkwaardig hoezeer de journalisten en commentatoren denken
in termen van ‘de kant kiezen van’ en
‘horen bij’. De zakelijke beoordeling komt op de
tweede, of eigenlijk op de tiende plaats. Ik heb in de campagne '81 avond
aan avond beklemtoond dat wij niet zouden meedoen aan een
progressieve combinatie met ppr en psp, omdat we op sociaal-economisch gebied dichter staan bij het cda dan bij die splinterpartijen, zelfs dichter bij het
cda dan bij de PvdA. En toch is nu iedereen mateloos
verbaasd, en zelfs verontwaardigd, dat dit in het kabinet ook blijkt.
| |
Woensdag 19 mei
Een bewogen fractievergadering, waaraan ook de leden van D'66 uit de Eerste
Kamer en de bewindslieden hebben deelgenomen. Uiteindelijk is de fractie met
13 tegen 4 stemmen akkoord gegaan met een interimkabinet van cda en D'66. Het is nog onduidelijker of Hans v.M. tot dat nieuwe
kabinet zal toetreden. Tegen waren | |
| |
Ernst Bakker, Grace
Cotterel, Jan Velthuizen en Gerrit Mik. Tot een groep dissidenten of zo iets
zal het niet leiden, tenzij Hans moeilijk blijft doen.
De manier waarop Koos Postema dit nieuws behandelde in Den Haag Vandaag is
voer voor psychologen. Het zegt in ieder geval meer over de nieuwsgever dan
over het nieuws. Postema is een kundig journalist en het moet voor hem dus
duidelijk zijn geweest dat deze beslissing voor D'66 een zeer moeilijke,
want mogelijk zeer verstrekkende was. Iemand die in een nos-rubriek het nieuws bespreekt zou dat aan de kijkers kunnen
mededelen. Maar nee. Qua toonzetting was de boodschap dat de D'66-fractie is
veranderd in een stel hufters, egoïsten, idioten of bedriegers,
naar keuze. Een journalist hoeft er geen geheim van te maken dat hij bij de
PvdA hoort, maar als je het zó van de daken wilt schreeuwen lijkt
me dat een goeie reden om je eens na te laten kijken.
In het algemeen is het niet eenvoudig om informatie en opinie op een goede
manier te scheiden. Bij actualiteitenrubrieken is dat zelfs ongewenst.
Meningen zijn (als het goed is) gebaseerd op feiten, feiten lokken meningen
uit. Wij dienen ons echter steeds bewust te zijn, zowel politici als
journalisten, dat met stelselmatig gekleurde voorlichting de bijl wordt
gelegd aan de wortels van de democratie. Intussen heb ik met Fons overlegd
over de problemen van de grootverbruikers op het gebied van elektriciteit.
Doorbraak: Fons gaat ermee akkoord dat ik extra gas inzet om daarmee de
tarieven te kunnen drukken. De sep wil meewerken. Dit is
een niet geringe beleidsombuiging. Wat is besturen toch een stuk aardiger
dan al dat partijpolitieke gewauwel.
| |
Vrijdag 21 mei
De fractie heeft de hele dag vergaderd over ‘de
mannetjes’. Wie komt op welke post? We zijn het er over eens met
het cda dat het tien/vijf wordt, wat voor D'66 natuurlijk
een schitterende bezetting is. Zo min mogelijk aanvulling van
staatssecretarissen. Voor Binnenlandse Zaken zullen we waarschijnlijk Max
Rood uitnodigen. Voor vro heeft de fractie na verhitte
discussies gekozen voor Erwin Nypels, en niet voor Hans Gruyters. Erwin is
zeer ideeënrijk, zeer vakkundig, maar ook reuze secundair. Ik
hoop dat hij zich in die paar maanden zal kunnen inwerken, zonder stapelgek
te worden van de bergen dossiers.
| |
| |
Ik heb ook aangekondigd dat ik geen lijsttrekker wil worden. Niet weer
diezelfde drie koppen, en verder heb ik de inspiratie niet meer. Ik moet
ieder toespraakje uit mijn tenen omhoog trekken. Van iedereen kreeg ik de
wind van voren. Ik mag de partij niet in de steek laten. Het zou heel slecht
zijn voor mezelf. Ik moet terugvechten. Enzovoort. Het gekke is dat het me
bar weinig kan schelen wat het voor mezelf zou betekenen. Ik ga wel een
poosje naar het buitenland om vergeten te worden. Men schijnt nog steeds
niet te geloven dat ik nauwelijks om macht geef. Maar dat ik ze laat
stikken, dat is een argument dat aan me knaagt.
| |
Maandag 24 mei
Parijs, vergadering van het iea (International Energy
Agency). Om acht uur een ontbijt met Etienne Davignon over Hoogovens, om zes
uur nog een ingelaste bijeenkomst van de eg-industrieministers. Informeel zei Davignon tegen me dat naar zijn
mening de VS de prijs gaan betalen voor de Falklandoorlog, die in alle
hevigheid is ontbrand. Vele jaren zal de vs zijn
handelsbelangen in Latijns-Amerika geschaad zien, en Japan zal in het gat
springen. Amerika zal het zijn Europese bondgenoten verwijten dat zij in
deze positie gebracht is. Het klinkt me plausibel in de oren.
| |
Dinsdag 25 mei
Vanmiddag heeft Alexandra het baggerschip de Cornelis Zanen
van ihc te water gelaten. Een indrukwekkende gebeurtenis
om zo'n honderdtwintig meter lang vaartuig van de helling te zien glijden.
Naderhand heeft de doopvrouwe een toespraakje gehouden dat open doekjes
ontlokte en waar verder de hele avond met lof en warmte over is gesproken.
Ik heb voor de avro-televisie meegedeeld dat ik me toch
maar beschikbaar zal stellen als lijsttrekker, als het congres me wil
hebben. Er kon nog wel eens wat weerstand ontstaan als blijkt dat ik geen
blokkades meer wil. Samenwerking met de PvdA best, als de heren een
realistische koers wensen te varen en niet meer met ondemocratische nonsens
als strijdpunten aankomen, maar met een blokkade van de cda/vvd-combinatie zal ik niet instemmen. Je moet durven toegeven
als iets verkeerd is geweest. Een ezel stoot zich in 't gemeen...
| |
| |
Waarom stel ik me nu toch kandidaat? Bepaald niet uit een behoefte om
‘terug te vechten’. Ik doe mijn werk naar beste
vermogen, ik werk altijd, ik snuif nooit meer frisse lucht in, ik heb geen
vakantie, ik heb geen privacy, ik ondervind een stroom van ongemotiveerde
kritiek, en dat salaris kan ik ook best op een andere manier verdienen, met
minder inspanning. Terugvechten? Tegen wie? Is het zo belangrijk om te laten
zien dat je je staande kunt houden in een wereld waarin leugens aan de orde
van de dag zijn, waarin de lompheid toeneemt, waarin cynisme handelswaar is
en het woord waardering voor wie of wat dan ook stinkt?
Er is niets veranderd. En ik kan niets veranderen. Maar blijkbaar is weggaan
iets wat je zelf toch ervaart als weglopen.
|
|
Auteursrechtelijk beschermd