Naar zeventien zetels en terug

Politiek dagboek 9 maart 1981 - 5 november 1982

[p. 147]

V Beleid beschouwd
(22 november 1981-25 februari 1982)

Zondag 22 november

Gisteren hebben in Amsterdam 350 000 mensen gedemonstreerd tegen nieuwe kernwapens in Europa. Een indrukwekkende manifestatie van eensgezindheid over de mening dat het uit moet zijn met de wedloop in kernwapens. Moge het helpen. Er zijn een hele serie van dit soort manifestaties geweest in Europese hoofdsteden. Deze, aan de vooravond van de besprekingen in Genève, was de grootste. Het virus van de Hollanditis verspreidt zich hoe langer hoe meer. Mooi is dat.

Vannacht om halfdrie ging de telefoon. Ik nam hem slaapdronken op. Iemand meldde zich als dokter Verlaar, Anthonius Ziekenhuis in Utrecht. Ik moest niet schrikken, maar mijn vrouw was daar net met een hartinfarct binnengebracht, en of ik maar meteen wilde komen. In mijn slaapdronkenschap dacht ik dat ik in Den Haag overnachtte en het duurde minuten voor ik besefte dat Alexandra zich, gezond en wel, met mij in hetzelfde vertrek bevond. Minstens een uur lang daarna heeft mijn eigen hart gebonsd als een bezetene. Is dit de manier waarop Nederlanders proberen om via een hartinfarct van hun politici af te komen?

Maandag 23 november

Toespraak in A'dam over het informaticabeleid. Ambtelijk overleg over de problemen in de ketelbouw. Lunch met Ineke Lambers over de milieuproblemen bij kolenstook in centrales. Gesprek met de sep. Gesprek met de sean. Eten met de six-countriesclub van Walter Zegveld. Enzovoort. Enzovoort.

Woensdag 25 november

‘Een klassiek dagje’, noemden de ambtenaren het.

Er worden grote ketels voor elektrische centrales gebouwd in Hengelo bij Stork kab en in Vlissingen bij ‘De Schelde’ uit het rsv-

[p. 148]

concern. Twee van zulke bedrijven in ons land is te veel. Maar een samengaan stuit op onenigheid die van oudsher tussen de raden van bestuur bestaat. Om dat op te lossen heeft Van Aardenne de Stichting Energieapparatuur Nederland in het leven geroepen, de sean. Het lijkt me dat er in die club vele onderhuidse problemen leven. In april zijn ze met een rapport gekomen, maar Van Aardenne heeft het niet durven uitvoeren. Op 12 november is een aanvullend rapport gestuurd. De onrust bij Stork neemt van dag tot dag toe, en ik heb vorige week besloten dat ik deze week een beslissing zou nemen.

Het probleem is het volgende. De Schelde is het betere bedrijf. Het rust op een stuk of vijf poten en het is innovatief ingesteld. Stork is verliesgevend, al ettelijke jaren dekt het rijk de verliezen. Dat kan zo niet blijven doorgaan, al was het maar omdat Brussel het niet langer toestaat. Als we Stork blijven steunen, in een verzelfstandigde vorm, dan zal er perspectief moeten zijn voor de langere termijn. Dat perspectief is er alleen als op den duur de ketelbouw voor grote ketels zich bij Stork concentreert.

Het sean-advies voorziet daarin. Voor de komende vijf jaar zal er werk zijn in de ketelbouw voor beide bedrijven. Er zal immers een aantal centrales worden omgebouwd voor kolenstook. De sep is bereid de orders daarvoor zo goed mogelijk te faseren in de tijd en zo goed mogelijk te verdelen tussen Stork en Schelde. Maar daarna... In een convenant moet worden geregeld dat de ketelbouw zich daarna concentreert bij Stork, met een kruisbestuiving met de Schelde (uitwisseling van technologie en toelevering).

Vandaag gesprekken met achtereenvolgens raden van bestuur en van commissarissen van vmf/Stork, van rsv/kms en met de vakbonden. (Tussendoor nog de bestuurders van Bruynzeel en de vakbeweging, want ook Bruynzeel kampt met aanzienlijke problemen.) Sickinge (vmf/Stork) wil natuurlijk wel, maar rsv/kms (Stikker, de Vries) had het moeilijk. Ik heb met grote nadruk hun medewerking gevraagd, en hoe kunnen ze weigeren na de ruim 1 miljard gulden die de overheid in dat bedrijf heeft gestopt? Na alle gesprekken hebben Leliveld, de andere betrokken ambtenaren en ik een brief opgesteld waarin het regeringsstandpunt is vastgelegd. Stikker en de zijnen waren nog in het gebouw om er hun fiat aan te hechten. Natuurlijk waren er bezwaren, met name tegen het feit dat de werkgelegenheid in Twente blijkbaar prioriteit krijgt boven die bij de Schelde. Inderdaad is dat vanuit een oogpunt van

[p. 149]

industriebeleid alléén niet te motiveren, maar ook ez voert werkgelegenheidsbeleid. Leliveld is even flink uitgevallen tegen Stikker, wat prima in mijn kraam te pas kwam. Ik heb alle wijzigingsvoorstellen van tafel geveegd, in ruil voor de toevoeging dat zij zich sterk mogen blijven maken voor de werkgelegenheid bij de Schelde. Want dat recht mag je een ondernemer redelijkerwijs niet ontnemen.

's Kijken hoe de kamercommissie er morgen over denkt. Dit was een uiterst inspannende dag, maar de aardigste in mijn ministeriële bestaan tot nu toe. Ik hou meer van beslissingen nemen dan van eindeloze en oeverloze debatten, realiseer ik me aan het eind van dit ‘klassieke dagje’.

Donderdag 26 november

De kamercommissie gedroeg zich vanmorgen natuurlijk zeer politiek, dat is kritisch en terughoudend. Dat doet de Kamer bij iedere beslissing waar een deel van het electoraat schade van zou kunnen ondervinden. Een man als Van der Hek (PvdA), die behoorlijk deskundig is op industriegebied, weet natuurlijk donders goed dat er geen betere oplossing is, maar hij kijkt wel uit om dat te zeggen. Ik voorspel dat de Kamer t.z.t. mopperend en aarzelend akkoord zal gaan, in hun hart dolblij dat het geregeld is. Zo werkt de politiek en zelf heb ik er te lang aan meegedaan om er boos over te kunnen worden.

Vanmiddag zat ik even lelijk in de nesten. Ik moest in de Kamer de natuurrubberovereenkomst verdedigen. Door een ambtenaar was me gezegd dat er maar twee sprekers een zeer algemeen verhaaltje zouden houden, en ik hoefde me dus echt niet in het onderwerp te verdiepen. Dat kon ook niet, vanwege de ketels. Bovendien zou collega Van Dijk van Ontwikkelingssamenwerking er ook zijn. De Kamer kwam echter vijf man sterk opdagen, met zeer gedetailleerde vragen, voornamelijk over ontwikkelingssamenwerkingsaspecten, en Van Dijk was er niet. Bovendien was het 't enige onderwerp van de middag, dus de Kamer had de tijd, behalve voor schorsing, want dan hadden ze intussen niets te doen. Ik wist echt van m'n gezond, en het kostte aanzienlijke moeite me er uit te redden.

En verder bood de dag nog de voorbereiding van het arbeidsvoorwaardenoverleg, dat volgende week woensdag begint. Joop had een onmogelijk lang stuk voorbereid, waar het hele regeerakkoord en

[p. 150]

de regeringsverklaring nog eens in werd samengevat. De in het regeerakkoord voorziene 1% negatieve loonruimte, essentieel voor het laten dalen van de loonsom, ontbrak. Ik zou het allemaal, én met het oog op het soc.-ec.-beleid, én uit een oogpunt van onderhandelingstactiek, heel anders hebben opgezet, maar omdat dit Joops eerste verantwoordelijkheid is ben ik hem niet erg lastig gevallen. Het is allemaal een beetje ouderwets, volgens mij vindt de vakbeweging dat ook. Het zal toch wel uitdraaien op een loonmaatregel, zo niet dit jaar dan wel het volgende. Dus: lâ maar.

Woensdag 2 december

Het leven van een minister is vol daden, beslissingen en gebeurtenissen, waarvan het ten eerste onmogelijk is om het allemaal op te schrijven (tijdgebrek; je zou de hele problematiek er bij moeten geven, anders is het later niet meer te begrijpen), ten tweede waarschijnlijk later oninteressant is het nog eens na te lezen, omdat nieuwe problemen zich op de plaats van de oude hebben genesteld. Interessant blijft altijd alles wat over mensen gaat. En mensen zijn er altijd, in overvloed.

Zoals maandag, toen ik de Sijthoff-prijs voor het beste jaarverslag moest uitreiken. Er zaten zo'n vierhonderd ondernemers onder mijn gehoor, ongetwijfeld wantrouwend tegenover mij als roze rakker, en tegenover het kabinet wat niet doet wat zij nodig vinden. Ik heb een toespraak gehouden over de noodzaak om het eigen vermogen in het bedrijfsleven te vergroten en daarnaast heb ik me verdedigd tegen de uitlatingen van de werkgevers over de ontoereikendheid van wat de regering doet. Ik hóórde de gedachten malen onder de grijzende schedels. Ik zág de tweestrijd of ze nu blij moesten zijn over mijn speech of boos. Eén ding is zeker, ondernemers zijn beschaafde lieden. Tijdens het meer dan voortreffelijke koude buffet kwamen ze niet aan mijn hoofd zeuren over allerhande wensen.

Of neem vanavond. Voor het eerst heb ik deelgenomen aan het arbeidsvoorwaardenoverleg. Een grote bijeenkomst, met minstens zestig man in de zaal (niet één vrouw, geloof ik). De toon was in het algemeen vriendelijk, maar duidelijk werd dat noch werkgevers, noch werknemers brood zagen in de plannen van Den Uyl. Joop sprak, en Chris van Veen, en Wim Kok, en Van der Meulen, en Van der Schalie, en Perquin, en ik en Joop weer, enzovoort. Een

[p. 151]

overbodig geworden happening, lijkt me, een geïnstitutionaliseerd gebeuren dat zijn zin heeft verloren. Maar misschien taxeer ik dat als nieuwkomer verkeerd. In de loop van de avond kreeg Dries, naast wie ik zat, een soort aanvalletje van hooikoorts, waardoor hij om de tien seconden zijn neus ophaalde. Dat heeft mijn aandacht vanaf dat moment beslissend van het gebeuren afgeleid.

Donderdag 3 december

Een boeiende dag. Eerst heb ik vanmorgen namens H.M. de heer Roodenburg, aftredend president van Philips, commandeur gemaakt in de orde van Oranje Nassau. Hij rekende er helemaal op, wat is dan de lol er nog van. Toen Aad Greidanus van ‘De Appel’ een ridderorde kreeg was dat totaal onverwacht, en daarom ontroerend. Bovendien zeer verdiend. De bijeenkomst bij de raad van bestuur van Philips was een uiterst deftig gebeuren, in een bestuurskamer zoals de moderne televisiekijker die kent uit Amerikaanse films. Ik geloof dat ik de enige was in het gezelschap die geen ridderorde bezit, hetgeen me lichtelijk amuseerde. Regelrecht vanuit deze deftigheid moest ik naar de th van Eindhoven om een colloquium te houden in het kader van het studium generale. Ik werd volstrekt informeel ontvangen door iemand van een jaar of vierentwintig zonder das. Door een kantine werd ik naar de zaal geleid, waar twaalfhonderd studenten plus Sinterklaas me opwachtten. Ik vond het heerlijk om weer eens voor zo'n groot en goed luisterend gezelschap te spreken. Over vernieuwend industriebeleid ging het. Van de pure inspiratie ben ik onophoudelijk van mijn voorbereide speech afgeweken. Sinterklaas hield zich koest.

Daarna moest ik naar Bonn, om met mijn Duitse ambtgenoot Graf Lambsdorf te spreken over Estel. Echter, er was mist, en de bestelde Chesna uit Gilze-Rijen kon niet landen. Geen nood, er was ook nog een commandeur in de orde van Oranje Nassau. Philips stelde zonder enig probleem een vliegtuigje ter beschikking, dat me zonder fout naar Bonn bracht. Ik zal er op toezien dat ez de rekening betaalt, om gedonder met Vrij Nederland te voorkomen.

Lambsdorf blijkt een zeer steile man te zijn, met rustige manieren, vermoeide ogen. Hij is van oordeel dat Estel zelf met voorstellen moet komen voor de sanering van Estel en van Krupp. Ze zíjn echter al met twee voorstellen gekomen, één in juni en één in october. Beide zijn, om overigens begrijpelijke reden, door Lambsdorf afge-

[p. 152]

wezen. In mijn ogen zou een politicus nu zo langzamerhand eens wat politieke richtlijnen moeten geven waaraan een oplossing zou moeten voldoen. Niet aldus mijn Duitse ambtgenoot. Hij blijft zijn standpunt herhalen, zonder enige beweging. Tactiek alleen voor dit geval? Voor mij was het vervelend dat ik niets kon bereiken, maar het probleem is toch vooral een Duits probleem. Hoogovens kan uiteindelijk ook alleen wel verder. Maar wij houden voorkeur voor voortzetting van een bedrijf met een bi-nationaal karakter. Het voordeel van Hoogovens (diep zeewater) blijft dan gekoppeld met het voordeel van Hoesch (een grote markt).

De Nederlandse pers heeft me weer eens verbaasd. Men schrijft op voorhand dat ik niet tegen Lambsdorf op zal kunnen. Hij is een oude rot, ik ben onervaren, enzovoort, enzovoort. Net zoals ze hebben geschreven dat ik onder het juk van Den Uyl zou doorgaan. Wat bezielt Nederlanders toch? Denkt men in het belang van het land te handelen door te schrijven met als uitgangspunt, wij zijn maar Nederlanders ‘dus niet veel soeps’? Zou er één ander land zijn dat zonder argumenten, meer als principieel uitgangspunt, zou schrijven dat de eigen bewindsman de onderhandelingen waarschijnlijk niet aan zal kunnen? Ik kan het niet anders zien dan dat de Nederlandse pers vooral verantwoordelijkheid voelt voor de binnenlandse politiek. Daarnaast is er de interesse voor wat de lezer lekker vindt om te lezen. Dat maakt kranten, of ze nu links zijn of rechts, zeer commerciële instellingen.

Vrijdag 4 december

Het is nog niet allemaal botertje tot de boom met de rijksfinanciën. Fons van der Stee heeft weer eens een financieel overzicht opgesteld, ten behoeve van het financiële kamerdebat van volgende week. Het ziet er niet best uit. Er zal volgend jaar voor vele miljarden moeten worden omgebogen. Daar heeft Frans op zichzelf gelijk aan, maar ik zie er het politieke vernuft niet van in om dat nu al aan de Kamer te melden, veertien dagen na het debat over de regeringsverklaring. Joop houdt niet van gaten. De soliditeit van de overheidsfinanciën hebben maar in zeer geringe mate zijn belangstelling. Dries gaat een paar weken het ziekenhuis in om zich aan zijn spataderen te laten opereren.

Ik zie de toestand voor 's Rijks financiën zeer somber in. Het ziet er namelijk naar uit dat de olieprijs gaat dalen en de dollar staat er

[p. 153]

ook niet al te florissant bij. Voor de economie is dat prima, maar de inkomsten voor de staat zullen onder grote druk komen. De aardgasprijs is immers gekoppeld aan de olieprijs en de dollar. Macro-economisch maakt dat allemaal niet zoveel uit, vindt Joop. Ik zie het voor me. Het rijk heeft verzuimd om met de hoge aardgasinkomsten iets structureels te doen. Als die inkomsten nu gaan dalen en het gaat het particuliere bedrijfsleven weer wat beter, dan romen we die winsten gewoon af ten behoeve van een dan behoeftige staat. Macro-economisch in orde, vindt Joop.

Zondag 6 december

Sinterklaasavond heeft de poëtische gaven van alle kinderen (en Alexandra) weer eens getoond, en Ashley's visuele kunst. Mijn bijdrage is beperkt gebleven tot het minimum. Oorzaak: het regionale beleid, dat ik maandag voor de Kamer zal moeten verdedigen. Vanmiddag is de directeur-generaal Sieb Miedema naar Amersfoort gekomen om een aantal dingen door te praten. Een toegewijde man, met het hart op de tong. Hij heeft er echt over nagedacht hoe een niet ingewerkte minister het 't best zou kunnen aanpakken. Ik heb er vanaf gezien om te proberen om me alle details nog eigen te maken. Het is belangrijker om er over na te denken wat nu eigenlijk de relevante politieke aspecten zijn van het regionale beleid. Ik ben benieuwd of ik er morgen iets van terecht breng. Mijn eerste uitvoerige debat met de Kamer.

Maandag 7 december

Achteraf gezien is het niet slecht gegaan. In de ochtenduren voorzag ik een debacle. De kamerleden spraken vier uur, zonder onderbreken. Ze lazen hun toespraken voor, in een razend tempo, omdat ze meer hadden opgeschreven dan redelijkerwijs in de hun toegewezen spreektijd kon worden uitgesproken. Van der Linden van het cda kon ik überhaupt niet verstaan. Het was me onmogelijk om in dat tempo de gestelde vragen een beetje te rubriceren. Bovendien ben ik na vier uur dat gedreun in mijn oren volkomen platgeslagen. Dan weet ik niks meer en kan niks me ook meer wat schelen. Gelukkig was Sieb Miedema er ook nog. In de vijf kwartier lunchpauze heeft hij geholpen de zaken een beetje op een rij te zetten. Zodoende heb ik toch een kleine twee uur aaneen een sa-

[p. 154]

menhangend verhaal kunnen houden.

's Avonds, bij de tweede termijn, ging het goed. De kamerleden hadden geen uitgeschreven toespraken meer, zodat ik op m'n gemak alles kon noteren. Bovendien begon het debat zich toe te spitsen op een aantal hoofdlijnen, wat natuurlijk eigenlijk ook in eerste termijn al had moeten gebeuren. En tenslotte had ik in de loop van de dag het vak geleerd.

Overigens zit er nog een politiek angeltje in het debat. Het is gebruikelijk dat de regionalisten in de fracties een tikje ongenuanceerd te keer mogen gaan bij de jaarlijkse gedachtenwisseling over het regionale beleid. Maar Van der Linden maakte het veel te bont. Hij wil bijv. dat het geld van de Grote Projecten Toeslag uit de wir (gpt) naar de middelen voor het regionale beleid wordt gesluisd. Dat kan niet, want dat geld is nodig voor de ombuigingen ad ƒ250 mln in de wir, waartoe is besloten in de informatiefase De Galan/Halberstadt. Daar heeft de Kamer formeel weliswaar geen boodschap aan, maar de politieke partij cda wel. Helaas is Ruud Lubbers met een parlementaire delegatie naar de sssr, zodat ik onze René niet tot de orde kan laten roepen.

Interessant was ook dat de vvd-fractie een viertal moties indiende met de strekking dat er meer moet worden gedaan voor Helmond, Almelo, Leeuwarden en nog drie plaatsen. Die voorstellen zijn regelrecht in strijd met de ideeën die hun partijgenoot Van Aardenne daarover in de nota rseb heeft neergelegd (door mij gedeeltelijk overgenomen). Blijkbaar gaat oppositie voeren, en mogelijk hier en daar een stemmetje winnen, vóór een minimum aan solidariteit met een fractiegenoot.

Dinsdag 8 december

Toen ik vanavond zat te eten in een Brussels restaurant, samen met de Europese commissaris Etienne Davignon met wie ik een gesprek had over de Europese staalpolitiek, kwam daar op haar eentje Liesbeth den Uyl binnen. Joop had haar de vorige avond mee naar Brussel genomen, zei ze, maar hij was alweer gevlogen. Ze is een schat van een vrouw, en ik vond haar eenzaam, en een beetje triest. Ik merk ook aan Joop dat hij probeert zoveel mogelijk thuis te zijn. Maar hoe vaak is zoveel mogelijk? Ook hij ziet er moe uit. Doordat ik Liesbeth daar zo eenzaam zag zitten realiseerde ik me hoeveel waardering ik heb voor Joop, ondanks onze meningsverschillen.

[p. 155]

Davignon is trouwens ook een bijzondere man. Hij houdt het staalwereldje nog aardig bij elkaar. We hebben afgesproken dat we donderdag, op de industriedag in Londen, met z'n tweeën met Lambsdorf zullen praten. Misschien is die wat soepeler als er niet, zoals onlangs in Bonn, vijftien ambtenaren bij zitten.

Donderdag 10 december

Gisteravond was het vervolg van het arbeidsvoorwaardenoverleg. Joop wees namens de regering het plan van de werkgevers af en deed dat naar mijn smaak veel te polemiserend. Ik zag die hele rij werkgevers zitten en dacht: zou dit de manier zijn om de heren het vertrouwen te geven dat ze rustig kunnen investeren? Want investeren is het enige dat ons uit de ellende kan helpen, investeren en nog eens investeren.

Alleen Wim Kok (fnv) ziet iets in een beperkte loonmaatregel, met aftopping van vakantie-uitkering en van prijscompensatie. Alle anderen zijn mordicus tegen, Harm van der Meulen (cnv) voorop. Maar Joop wil natuurlijk doorzetten. Hij bepleit zo'n beperkte loonmaatregel met vuur. Ik ben tegen. Als je dan toch ingrijpt, doe het dan goed. Zorg dan dat er bovenop de aftopping nog een generieke maatregel komt, min één procent voor allen, zodat de loonsom daalt. Dat zou helpen voor de rendementspositie van het bedrijfsleven, waardoor er gemakkelijker geïnvesteerd kan worden. Toch geef ik Joop uiteindelijk maar toe. Tenslotte is hij de eerste woordvoerder voor het onderwerp. Hij moet het verdedigen. Of zou het zijn omdat ik het beeld van Liesbeth nog op mijn netvlies had?

De industrieraad kon niet doorgaan. Heathrow zat dicht. Een vrije halve dag strekte zich plotseling voor me uit. Ik heb hem gebruikt door een stapel spoedstukken af te doen en door in de Kamer mijn fractiegenoten te gaan opheuen om bij andere fracties steun te gaan mobiliseren voor mijn beslissing over de ketelbouw. Ook dat is een normale bezigheid voor een minister in het stelsel van de parlementaire democratie.

Maandag 14 december

Vanmorgen moest ik twee uurtjes handelspolitiek doen, in een ucv. Bolkestein, van de vvd, stelde fundamentele vragen, over de

[p. 156]

toelaatbaarheid van steun en het verstoren van concurrentieverhoudingen. Maar in de Kamer zit ook een stelletje monomanen, die iedere gelegenheid aangrijpen om semi-psychologisch en -filosofisch te praten over de New International Economic Order, of over de New Round of Global Negotiations. Bij het debatje over de natuurrubberovereenkomst vond ik het nog vervelend dat ik geen grootse visie op tafel kon leggen, nu kwam het me al grotendeels als egotripperij over, waaraan ik geen zin heb mee te doen.

De ucv van vanmiddag over het wetenschapsbeleid luidde mijn nederlaag in tegenover Jos van Kemenade. Een meerderheid in de Kamer is voorstander van het bewaren van de Zuivere Wetenschap, waar dat prozaïsche Economische Zaken zijn grijparmen vanaf moet houden. In ucv's verzamelen zich altijd de fractiespecialisten, de zuiveren in de leer. De fracties in hun totaliteit besteden er te weinig aandacht aan, waardoor dingen uit de hand lopen, een onafgewogen beklemtoning krijgen. Bij de ucv regionaal beleid ging het net zo.

De dag werd besloten met een galadiner op Huis ten Bosch, ter ere van een lid van het presidium van Joegoslavië. Er waren o.a. enkele van onze ‘grote’ ondernemers. Ik vond ze al met al nogal optimistisch, en dat was een aardig opstekertje na een vermoeiende dag.

Woensdag 16 december

Het vriest dat het kraakt, dat kan een lange winter worden. Goed voor de aardgasverkoop. Ik moet tenslotte vier miljard m³ extra zien kwijt te raken.

Vanmorgen tweede ronde over de prijzen. Het prijsbeleid voor 1982 moet worden vastgesteld. Dat gaat in een aantal ronden. Eerst ambtelijk overleg met de diverse betrokkenen. Daarna politiek overleg tussen achtereenvolgens de consumentenorganisaties en de vakbeweging, de industrie en het midden- en kleinbedrijf. Dat was vanmorgen. Volgende week is er dan nog het prijzencircus, dan schijnt de hele meute bijeen te komen in het ser-gebouw om te kunnen afreageren op de minister van ez.

Daarvan heb ik vanochtend een aardig voorproefje gehad. Er deugt natuurlijk geen barst van wat ik doe. Ik wil voor enkele sectoren het prijsbeleid een beetje versoepelen, namelijk sectoren waarin een zo hevige concurrentie heerst dat men toch niet toekomt aan de toegestane marges. Prijsbeleid doe je tenslotte, als het goed is, niet

[p. 157]

uit hartstocht, maar omdat het nodig en effectief is. Fout!, roepen de consumentenorganisaties. Een psychologische blunder! (Blijkbaar geen zakelijke, sic.) Belachelijk van me. In deze zware tijden is een strak prijsbeleid nodiger dan ooit.

De middenstanders zijn nog kwaaier. Hun omzet loopt nogal terug en dat willen ze goed maken met hogere prijzen. Voor zover de concurrentie dat toestaat. In mijn voorstellen wordt met die omzetdaling nauwelijks rekening gehouden. Ik denk namelijk dat anders de koopkracht nog verder wordt aangetast, dat de inflatie erdoor wordt bevorderd, en dat het bovendien ook op zichzelf onjuist is om omzetdaling in hogere prijzen tot uitdrukking te laten komen. Schandelijk, roepen de vertegenwoordigers van het midden- en kleinbedrijf. Hier valt niet over te praten. De regering is gek geworden. Na afloop heb ik tegen de ambtenaren gezegd dat we de marge van de middenstanders met 1 à 2% zullen verruimen. De middenstanders zullen in hun hart stomverbaasd zijn dat overleg blijkbaar iets uitmaakt, maar ze zullen in het openbaar even hard blijven piepen. Politique amusante.

Donderdag 17 december

Een dagje waarin ik voor allerlei akkefietjes in de Kamer moest wezen. Vier maal deze ene dag. Het belangrijkste was het plenaire debat over de ketelbouw. Mede dankzij Suzanne, die de woordvoerders van de regeringspartijen voor me bij elkaar heeft gebracht, is de zaak redelijk goed afgelopen. Ik heb een kleine concessie richting Vlissingen gedaan (niet ‘concentratie in Hengelo’ na 1986, maar ‘zwaartepunt’ in Hengelo), waarna alle moties zijn verworpen. De vvd heeft trouwens geen motie ingediend. Met tegenzin heb ik toegezegd dat ik de bouw van de nieuwe kolencentrale in Dordrecht niet zal verhinderen. Hij is feitelijk onnodig vanwege de bestaande overcapaciteit, maar in het hele ketelbouwschema kan hij niet worden gemist. Zo'n concessie om politieke reden, tegen een rationele afweging in, dreint nog lang na in m'n hoofd.

Ik moest tussen de bedrijven door ook nog de prijs voor de beste zakenvrouw van het jaar uitreiken. Het was een happening van het grootkapitaal, althans van zijn vertegenwoordigers. De Veuve Cliquot besprenkelde het met champagne en Stan Huygens begeleidde het met zijn dagelijkse rubriek. Een sfeertje om heel aangenaam een uurtje in te vertoeven, maar niet veel langer.

[p. 158]

Dinsdag 22 december

Het gaat niet goed met de commissie-Wagner II. Het volgende is het geval. In het ‘oranje boekje’, het rapport van de commissie-Wagner I, stond o.a. als aanbeveling dat er een monitorcommissie zou moeten worden ingesteld, om het voorgestelde industriebeleid te begeleiden. Meteen na mijn beëdiging heb ik Gerry Wagner uitgenodigd om die tweede commissie voor te zitten. Dat wilde hij wel, op voorwaarde dat die commissie klein zou zijn, en onafhankelijk, maar wel gedoogd zou worden door de vakbeweging. Ik was het daarmee eens, en daarom hebben we geprobeerd om Henk Vredeling erin te krijgen, niet als vertegenwoordiger van de vakbeweging, maar als een soort waarnemer, of vertrouwensman. Harm van der Meulen (cnv) ging daarmee akkoord (al komt Henk uit de fnv), maar Wim Kok (fnv) niet. Hij wilde een zwaardere vakbondsvertegenwoordiging. Ik heb er toen mee ingestemd dat naast Vredeling ook nog Ester van de industriebond cnv en Vos van de industriebond fnv in de commissie zouden worden opgenomen. Helaas, dat werd mot met de industriebond fnv. Vos, die ook deel uitmaakte van de commissie-Wagner I, was door zijn bond een beetje als een verrader afgeschilderd toen het oranje boekje uitkwam; al met al heeft het er toe geleid dat zijn bond geen lid meer wilde afvaardigen naar Wagner II. Na een hoop vijven en zessen is Inja aangewezen, een lid van het federatiebestuur, géén industriebond. En hij kreeg een soort begeleidingsclubje toegewezen om hem in de gaten te houden. Toen werd Ester boos en zei dat hij er dan ook maar uitging. Enfin, de bekende hutspot van competentieconflicten, misverstanden en tussen twee vuren zitten.

Vanmorgen heb ik Wagner, Kok en Van der Meulen tegelijk bij me op bezoek gehad. Kok en Van der Meulen zijn het er nu wel over eens geworden dat Ester én Inja kunnen, maar daar heeft Gerry Wagner nu een zwaar hoofd in. Hij vreest dat door al het gedonder de andere leden van de beoogde commissie, mensen als Van der Zwan, Langman en Bogers zullen vinden dat de club niet onafhankelijk genoeg meer is en er de brui aan zullen geven. Dan is ook dat schip weer eens gestrand. Morgenavond vergaderen ze er over.

Vandaag heb ik opnieuw een gesprekje gehad met vertegenwoordigers van de milieubeweging, Wouter van Dieren, Theo Potma en Roefi Hueting. Ze willen graag de relatie met ez verbeteren, maar beklagen zich over de starre houding van de ambtenaren. Ze hebben het meest te maken met het directoraat-generaal Energie, en

[p. 159]

dat is inderdaad niet het meest vooruitstrevende van het departement. Ik kreeg de indruk dat ze mij nog niet helemaal hebben afgeschreven, maar ik bevind me wel op de rand.

Donderdag 24 december

Ik kan me niet heugen dat ik de dag voor kerstmis op m'n werk ben geweest, maar vanmorgen was ik op het departement. Zo is het leven van ministers. Ik heb wat cadeautjes gekocht voor hen die me dagelijks hun goede zorgen geven, kamerbewaarders, chauffeur, portiers. In de commissie-Wagner II in oprichting is het gisteravond inderdaad bonje geworden. Men weigert de nu voorgestelde vakbondsvertegenwoordiging te aanvaarden. Zeer teleurstellend. En Gerry ging nog wel zo voortvarend van start. Ik zal de fnv volgende week voor het blok zetten. Want die commissie zal er komen.

Het wordt een witte kerst, althans in het noordelijke deel van het land. Polen wankelt op de rand van een burgeroorlog. Men wil dat we op kerstavond een kaarsje voor het raam zetten ten behoeve van Polen. Dit soort acties spreken me niet aan. Er zijn ook grote vrachtwagens met voedsel naar Polen geweest, een actie georganiseerd door de Telegraaf. Die actie is natuurlijk veel beter, maar de Telegraaf, in hartelijke samenwerking met de Tros, wordt er ook bepaald niet slechter van. Het woord Telegraaf was geen moment uit beeld. En maar praten over ‘onze jongens’, die zo moedig waren. Het zijn natuurlijk mannen die altijd met vrachtwagens door Europa rijden. Sommige politici lenen zich ervoor om aan dit soort prietpraat mee te doen. Het is een rotzooitje in de wereld. Niettemin, zalig kerstfeest.

Maandag 11 januari 1982

Al jaren lang heb ik de gewoonte het nieuwe jaar te beginnen met niets doen. Waarschijnlijk overgenomen van mijn vader, die na de ‘tiendaagse veldtocht’ waar dominees over spreken (de menigte preken tijdens de feestdagen) altijd de eerste week van januari vakantie heeft genomen. In ieder geval had ik het dit jaar wel verdiend. Tot en met oudejaarsdag heb ik keihard gewerkt, 30 december ben ik zelfs nog naar De Schelde in Vlissingen gegaan, om een belofte aan Jopie Bogert (een zeer ijverig Statenlid van ons in Zeeland) in te los-

[p. 160]

sen en me te laten uitschelden door De Schelde over de ketelbouw. Het viel overigens nogal mee. De ondernemingsraad was heel hoffelijk, zij het kritisch, en de raad van bestuur heeft me het bedrijf laten zien, wat zeer de moeite waard is. Veel ontwikkelingswerk, zoals nieuwe lasmethodes bij zeer hoge temperaturen. En ze bouwen fraaie fregatten.

Een week op de ski's, bij mistig weer, ging snel en aangenaam voorbij, en aan de avond van deze eerste werkdag van dit jaar lijkt het Zwitserse Verbier al weer ver weg. De problemen hebben zich vandaag meteen weer in rotten van drie gepresenteerd. Het nieuwe jaar is begonnen.

Dinsdag 12 januari

Bruynzeel zal failliet moeten. Sinds '75 heeft de overheid zo'n veertig miljoen in het bedrijf gepompt, maar de structuur blijft zwak. Zelfs als we er dertig bij stoppen zal er in '83 nog geen winst worden gemaakt. De marges blijven smal, de structuur van het bedrijf biedt geen perspectief. Ik heb daarom vanmiddag aan Fons en Joop voorgesteld om te proberen de deurensector te verkopen aan Svedex en de rest van het bedrijf surséance van betaling te laten aanvragen. Fons ging akkoord, Joop niet, maar hij legt zich neer bij mijn beslissing. Donderdag zal ik het de raad van bestuur en de raad van commissarissen moeten aanzeggen.

De Braauw en de zijnen (stuurgroep Brede Maatschappelijke Discussie) zijn vandaag ook op bezoek geweest. Ze willen voor hun bmd ƒ35,4 miljoen in plaats van de 13 miljoen die in de meerjarenramingen staat. Ze dreigen met aftreden als het beduidend minder wordt. Ik heb bij Fons en Joop gepolst wat ze vinden van 29 miljoen, en dat vinden ze nog een stuk te veel. Ik in mijn hart ook. Ik denk dat ik tot 25 miljoen zal beslissen, maar eerst zal Suzanne, onze woordvoerdster in de Tweede Kamer, nog voor me nagaan hoe de meningen in het parlement liggen. De stuurgroep krijgt een hoop negatieve kritiek, van zowel de links georiënteerde actiegroepen als van de hoofdartikelenschrijvers in de kranten. Men vindt het geldsmijterij en men vindt dat de stuurgroep te veel werk naar zichzelf trekt en te weinig overlaat aan de maatschappelijke groeperingen. Arme Maurits. Zou hij spijt hebben dat hij het voorzitterschap op zich heeft genomen? Zo langzamerhand begin ik zijn hoge honorering gerechtvaardigd te vinden.

[p. 161]

Woensdag 13 januari

Tijdens een snelle lunch met broodjes heeft Harry Langman me uiteengezet hoe de vlag er bij hangt bij Ogem. Ook dit wonderlijke samenraapsel van activiteiten is in financiële moeilijkheden. De banken, voor wie Langman optreedt, stellen voor dat het gezonde deel wordt afgezonderd (eigenaardig en gelukkig genoeg is dat nu eens het deel met de meeste werkgelegenheid) en dat de rest in surséance gaat. Harry Langman, een van mijn ambtsvoorgangers, weet altijd precies waar hij het over heeft. Het zal dus niet eenvoudig zijn een betere oplossing te vinden. Er is echter een extra probleem. Boersma, die er onlangs is uitgegooid bij Ogem, heeft een boekje opengedaan over de raad van bestuur en de wijze waarop ze zichzelf verrijken. Dat heeft Vrij Nederland verder op een spoor gezet, en we kunnen rekenen op enkele weken pittige belangstelling voor Ogem. In die omstandigheden zullen geruchten over faillissementen potentiële klanten onmiddellijk afschrikken en zullen dubieuze debiteuren de beurs zorgvuldig dicht houden. Als het kan moet de operatie dus even worden uitgesteld.

Overigens heb ik te doen met Jaap Boersma. Hij is bezig zichzelf volledig af te branden. Ik kan niet beoordelen of hij gelijk heeft met zijn beweringen, maar hij had het nooit moeten zeggen op een moment dat het zoveel op rancune lijkt. Als oud vakbondsman heeft hij zijn verleden van zich vervreemd door naar het grote bedrijf te gaan, hij heeft zichzelf politiek dakloos gemaakt, en nu lust ook het bedrijfsleven hem niet meer. Een permanente drang tot zelfvernietiging? Hij ziet er ook erg slecht uit, zag ik op de televisie. Sommige mensen gaan in het publieke leven onafwendbaar te gronde.

Donderdag 14 januari

't Is wel het weekje van de bedrijven in moeilijkheden. Vanmorgen heb ik een gesprek gehad met De Vries, president-commissaris van rsv. Ik ken hem nog van vroeger, toen hij Hoog Catharijne bouwde in Utrecht. Toen hadden we wel eens een lichte aanvaring, maar ik heb altijd waardering gehad voor zijn capaciteiten.

rsv staat onder leiding van de heer Stikker. Het bedrijf heeft al meer dan een miljard aan overheidssteun binnen. Er zijn een aantal gigantische fouten gemaakt. Zo is er bijvoorbeeld de zogenaamde kameel, een booreiland op poten dat tweemaal duurder is geworden dan indertijd is begroot en waarvan het tweemaal te lang heeft

[p. 162]

geduurd voor het klaar was. Nu wil de klant, Volker Stevin, het ding niet meer afnemen. De overheid is er voor de verliesafdekking. Verder heeft dochter Thomassen van rsv vorig jaar geweldig misgekleund in Algerije, wat ook weer een groot verlies oplevert. Wie is schuld? Ongetwijfeld komt er heel wat op rekening van bepaalde leden van de directie, die overigens ook hun verdienste hebben voor het bedrijf. Maar de eerst-verantwoordelijke is natuurlijk de voorzitter van de raad van bestuur, de heer Stikker. En dus vraag je je af wanneer de heer Stikker de enig juiste conclusie trekt uit de gebeurtenissen. Die vraag leeft, als ik het goed taxeer, niet alleen bij mij maar ook bij de ondernemingsraad, bij mijn mensen, bij vele andere ondernemers in het land en zelfs bij een goed deel van de raad van commissarissen. Ik heb er met De Vries uitvoerig over gesproken. Hij zelf gaat in juni weg. Hij heeft er waarschijnlijk geen zin in om op de valreep nog met zijn oude vriendje deze problematiek aan te kaarten. Dat is te begrijpen, maar daarom nog niet juist. Hoge functies brengen vaak onaangename beslissingen met zich mee. Verreweg het best zou natuurlijk zijn als betrokkene de eer aan zichzelf hield. Als het met D'66 heel slecht zou gaan, dan zou ik ook vertrekken, of ik me nu schuldig voelde of niet. Over schuld valt te discussiëren, met verantwoordelijkheid ligt dat anders. Hoe dan ook, als rsv aanklopt om nieuwe steun - en dat zal niet lang meer duren - dan kom ik erop terug. Ik heb rsv-kenners als Joseph Molkenboer en Harry Leliveld volledig achter me.

Vanmiddag hebben we een paar uur gebrainstormed met de fractie. Algemeen is de klacht: te weinig contact. Mijn problemen zijn dan ook het best samen te vatten met de woorden tijd, tijd, tijd. Maar het was aardig weer eens even bij de oude vrienden te zijn. Het is waar wat Elida altijd zegt: ‘Neem tijd om uit te leggen wat je aan het doen bent en we staan achter je’. Helaas, ik moest weer weg, voor het aanzeggen van de wacht aan Bruynzeel, wat aan het eind van de dag ook nog moest gebeuren. Het gaat me aan het hart voor directeur Mortier, want hij lijkt me een kundig man. Helaas is het bedrijf te ver heen om het in z'n totaliteit te kunnen redden. We zullen zoveel mogelijk werkgelegenheid trachten te behouden, maar een aantal gedwongen ontslagen zal onvermijdelijk zijn. Soms is regeren echt rotwerk.

[p. 163]

Maandag 18 januari

Het bestuur van de PvdA is bijeen geweest in Garderen, het fraaie Veluwse dorp waar ik mijn lagere schooltijd heb doorgebracht. Het resultaat is verbluffend. Voorzitter Max van den Berg is 180° van koers veranderd. Hij belijdt nu het ‘nieuwe realisme’, de PvdA zal het voortouw moeten nemen bij bezuinigen, de machtspositie van de PvdA moet niet worden overschat, het gedram moet worden vervangen door redelijk argumenteren. Feitelijk wordt alles verloochend, de meerderheidsstrategieën uit het verleden, de minimumstrategieën, de strijdpunten. De oorzaak voor deze salto is niet ver te zoeken. In de Rooie Haan/Nipo-enquête zakt de PvdA 7 zetels, en naar men me toefluistert is dat nog geflatteerd. (Ook het cda verliest iets, de vvd wint drie en D'66 vier zetels.)

De PvdA bevindt zich in een diepe crisis. Wat er nu weer is gebeurd in Garderen past in wat Van der Zwan noemt in een woensdag te verschijnen artikel in esb het ‘diplomatie-management’. Leiderschap bij overheid en bedrijfsleven wordt momenteel gekenmerkt door beduchtheid om fouten te maken, roert zich daarom liever maar niet, gepreoccupeerd als het is met de legitimatie van zijn bestuursdaden. Inderdaad, het wordt tijd dat we de rol van leiderschap in onze gedemocratiseerde samenleving opnieuw bezien. Teveel inspraak, teveel consensus, hoe mooi theoretisch ook, heeft gevaarlijke kanten. Het zijn dezelfde gevaarlijke kanten die kleven aan het systeem van de parlementaire democratie, de minst slechte van de denkbare staatsvormen. De gevaren namelijk van de korte termijn-politiek. Een consensusstructuur kan niet over de korte termijn heenzien, dat kan alleen een structuur met duidelijke en gemandateerde leiding. Een gevaarlijke redenering, voor je het weet pleit je voor een sterke man. Toch moeten we erover durven praten. Ik bespeur nu al, na vier maanden, het gevaar dat ik in mijn huidige functie voor belangrijke beleidsbeslissingen me eerst ga indekken bij de Kamer. Dan kan me niks meer gebeuren. Maar dan gebeurt er ook niks, niks wezenlijks althans. Want de politiek is nu eenmaal lafbekkerig, d.i. op de te korte termijn gericht. Het nieuwe realisme van de PvdA is diep beschamend, maar echt weggehoond zal het niet worden, want de meeste journalisten en commentatoren zijn net zo verpolitiseerd als de politici zelf, en net zo doordrongen van de onvermijdelijkheid van korte-termijnpolitiek. De PvdA is groot en gevestigd genoeg om zich zo'n salto te kunnen veroorloven, zonder dat het meteen een salto mortale wordt. Het

[p. 164]

zij ze gegund. Tenslotte hebben ze ten opzichte van D'66 ook het nadeel dat een aanpassingsproces aan veranderde omstandigheden bij hen veel trager en moeizamer kan verlopen dan bij ons.

Vanmiddag hebben we opnieuw met Bruynzeel gepraat. De dreigende surséance ligt nog steeds niet op straat, wat echt een wonder is. Mortier stelt zich weinig coöperatief op, wat ik diep in m'n hart wel kan waarderen. De besprekingen zijn opnieuw een week opgeschort. Linke soep, voor de publiciteit en voor de overheidsfinanciën. Het alternatief is een niet goed begeleide surséance, met alle politieke gevaren van dien. Als het zo doorgaat eindigt dit spelletje poker in uitsluitend verliezers.

Donderdag 21 januari

Op de een of andere manier is dit een relatief rustig weekje, al moest ik alle drie de kamerdagen op het Binnenhof zijn. Gisteren en eergisteren was aan de orde de inkomens van vrije beroepsbeoefenaren. Het stelde allemaal niet veel voor. Joop en ik zijn het op dit punt hartelijk eens. De arme Joop krijgt wel veel voor zijn kiezen. De fnv is nu ook openlijk tegen hem, op het punt van de loonmaatregel, maar vooral op het punt van de beperking van de uitkering voor zieken tot 80%. Ik begrijp niet dat hij het allemaal volhoudt, hij heeft een ijzersterke mentaliteit.

Vanochtend heb ik met de kamercommissie van gedachten gewisseld over de begroting van de stuurgroep Brede Maatschappelijke Discussie. De Kamer is het geheel met me eens: ƒ25 miljoen en geen cent meer. Ik heb beloofd te zullen proberen de stuurgroep ervan te overtuigen dat het daarmee kan. Bij wijze van experiment heb ik de commissie ook de volgende vraag voorgelegd. Het Nederlandse bedrijfsleven betaalt veel meer voor de elektriciteit dan bijvoorbeeld de Bondsrepubliek en Frankrijk. In de brd is dat zeker voor een deel het gevolg van de goedkope bruinkool daar, maar het feit dat door de stijging van de olieprijzen de kosten van kernenergie relatief laag zijn geworden speelt ook een steeds belangrijker rol. Welnu, het bedrijfsleven zou graag willen dat we in Nederland meer kerncentrales bouwden. Als nu uit de bmd komt dat de bevolking dat in meerderheid niet wil, is de bevolking dan ook bereid een hogere kleinverbruikersprijs te betalen? Op die vraag weet ik het antwoord niet, op vele andere die in het kader van de bmd zullen worden behandeld wél. Niet één van de kamerleden is op die

[p. 165]

vraag ingegaan. Politiek te gevoelig? Ik vermoed het.

Zondag 24 januari

Vanavond een spoedvergadering met raad van bestuur en raad van commissarissen van Ogem op het departement. Eén dezer dagen moet surséance worden aangevraagd, en het grote handelsbedrijf Stokvis is niet ingedeeld bij de groep gezonde bedrijven die de dans zullen ontspringen. Dat kan 1200 arbeidsplaatsen gaan kosten. Directeur Mathot maakt een goede indruk. Hij is dit weekend naar Zwitserland geweest om te proberen het bedrijf te verkopen aan een Pakistaan, maar het bod was te laag. Morgen gaat Koopmans, de financiële directeur, het nog eens proberen. Intussen zullen wij moeten zien dat we de een of andere garantie geven om Stokvis niet onmiddellijk te laten omvallen. Fons bood 20 miljoen, maar toen had hij al een paar glazen op. Ik zal moeten opletten of morgen niet blijkt dat hij royaal is geweest van mijn begroting.

Maandag 25 januari

Deze dag vol Ogem, Bruynzeel, Bovag, Acquisitiecollege en nog zo het een en ander, is besloten met een etentje in het Utrechtse Pays Bays, op uitnodiging van de Sean-leden Rietjens, Van Maurik Broekman en Tromp. Leo Rietjens, een oude makker uit de fysica, zit er mee dat naar zijn oordeel dg I en dg E, althans hun gebrek aan goede samenwerking, tegenhoudt dat er een goede structuur komt voor het energie-onderzoek in Nederland. Er vallen daar een hoop knopen door te hakken en bij die bezigheid zal de bijl op menige lange teen terechtkomen. Overigens is mij van spanningen tussen dg I en dg E niets gebleken, althans niet meer dan gezond is. Van MB en Tromp lijden onder de verdeel en heers-techniek van oudgediende Molkenboer, voorheen dg I, nu regeringswaarnemer in tal van ondernemingen. Een leerzaam avondje, zowel over de gesprekspartners als over wat ze te vertellen hadden.

Maandag 1 februari

Vanavond zijn Alexandra en ik teruggekeerd van een vierdaags bezoek aan Davos, waar de jaarlijkse bijeenkomst was van het European Management Forum. Een eigenaardige en niet ònaardige hap-

[p. 166]

pening. Ondernemers moeten 10000 Zwitserse Franken betalen voor een week lezingen bijwonen en enkele beroemdheden zien. Zo waren er bijvoorbeeld Genscher, Raymond Bar, en de directeuren-generaal van oeso, imf en Wereldbank, respectievelijk Van Lennep, Larosière en Dunkel. In de 24 uur die volgde op onze aankomst is er, naar men zei, 1m65 sneeuw gevallen. Het lijkt mij een overdreven getal, maar dat er allemachtig veel naar beneden is gekomen staat vast. Helaas was het door het daardoor ontstane lawinegevaar onmogelijk geworden ook nog een half dagje te skiën.

Er waren twee informele bijeenkomsten van industrieministers, waarvan er één vervelend en één vrij boeiend was. Die laatste handelde over protectionisme. Iedereen is daar met de mond tegen. De Japanse collega kondigde aan dat zijn land bezig is om een aantal belemmeringen weg te nemen die penetratie op de Japanse markt bemoeilijken. Japan houdt zich formeel aan de gatt-regels, maar hun bureaucratische systeem is zo ondoorzichtig dat westelijke landen er moeilijk in kunnen doordringen.

Zelf heb ik vanmorgen een lezing gehouden over ‘long term strategy beyond adjustment’. Het banenplan van Joop heb ik niet genoemd, tot verbazing van de aanwezige Nederlandse journalisten. Maar je kunt een banenplan toch slecht long term strategy noemen. Overigens had ik er lol in om weer eens in het Engels te discussieren, als in de good old times toen ik nog natuurkundige was. De buitenlanders hadden waardering voor me, een aangename streling van mijn ijdelheid die ik lang niet heb meegemaakt. In Nederland heb ik in maanden geen waarderend woord meer gehoord van vreemden. Het nieuwste is het verschijnen van een boek met de titel De onweerstaanbare opkomst van Jan Terlouw, van ene Van Engen. Die jongen heeft indertijd toestemming gekregen de vergaderingen van de campagnecommissie bij te wonen, onder de uitdrukkelijke en vele malen herhaalde voorwaarde dat alles wat hij schreef aan een veto van ons zou zijn onderworpen. De adder heeft nu een aantal uitspraken bij elkaar geschreven die gedeeltelijk wáár maar uit z'n verband gerukt zijn, en gedeeltelijk ook pure leugens zijn, en die in boekvorm gepubliceerd zonder ons erin te kennen. Een botte leugen is bijvoorbeeld dat Ernst Bakker de handtekeningenactie zou hebben verzonnen. Ernst komt er uit als een louche, lepe figuur, zonder moraal. Ik ben een leeghoofd, die nog nooit een bruikbaar idee heeft gehad. Blijkbaar heeft die Van Engen gedacht dat je in een campagne iedere zakelijke daad zou inpakken in een

[p. 167]

verhandeling over partij-ideologie. Een verachtelijk mens, blijkt achteraf. Daar heb ik me op verkeken. Het ergste is dat hij niet kan schrijven. Een mens is onweerstaanbaar, een opkomst is onstuitbaar. Zelfs de titel is geen Nederlands.

Ook vermeldenswaard is dat niet één Nederlandse krant deze woordbreuk ronduit veroordeelt. Bob Groen komt er nog het dichtste bij, waaruit weer eens blijkt dat hij een fatsoenlijk mens is. Bij de serie ‘de achterkant van het gelijk’ van Marcel van Dam, vorig jaar, viel me al op dat journalisten weinig over hun eigen ethiek hebben nagedacht.

In het boek staan allerlei zinnen over collega-politici die je in het vuur van een campagne, binnenskamers, nu eenmaal zegt. Zoiets mag nooit opgeschreven worden. Stel je voor dat de lichte roddel over je achternicht, je schoonvader en de buurman die op een feestje over de tafel gaat wordt opgeschreven en afgedrukt. Dit noem ik nu zedenverwildering. Maar in Davos was de lucht na alle sneeuwval helder en de tocht per helikopter over de witte bergen, in het licht van de rood ondergaande zon, was onvergetelijk mooi.

Woensdag 3 februari

Het was weer zo'n dagje dat je uurinkomen slinkt tot een gering bedrag vanwege het grote aantal arbeidsuren. gs van Limburg, de Gasunie, een debat in de kamercommissie over Ogem, ambassadeurs en beleidsambtenaren. Vanavond een gesprek in de vijfhoek over de solidariteitsheffing, de ombuigingen, de heroverwegingen. Er ontspon zich een interessante gedachtenwisseling tussen Joop en mij over het algemene economische beleid. Voor mij staat vast dat economisch herstel gaat via de weg van investeringen. Daarvoor zijn twee dingen nodig: verbetering van de rendementen en verlaging van de rente. Joop zei dingen die in mijn ogen volstrekt absurd zijn. Hij vond bijvoorbeeld dat je niet hetzelfde moest doen als alle andere oeso-landen; we moeten naar een andere samenleving, langs de weg van investeringen en groei leggen we toch het loodje t.o.v. Japan en andere concurrenten. Joop ziet daarbij over het hoofd dat een gezamenlijke investerings- en vernieuwingsinspanning niet alleen leidt tot een hevige concurrentiestrijd, maar ook tot gezamenlijk herstel. Nog opmerkelijker vond ik zijn opvatting dat ook bij een rendementsverwachting van nul over eigen vermogen de ondernemers tot investeren moesten zijn te brengen. Maat-

[p. 168]

schappelijke verantwoordelijkheid moest voldoende drijfveer zijn. Jammer genoeg is niemand zo nobel. Joop heeft zijn calvinistisch zondebesef wel ver achter zich gelaten. Herlezing van de Prediker zou verhelderend kunnen werken en het land voor economisch onheil kunnen behoeden. Dries stelde de vraag aan de orde of de solidariteitsheffing niet in samenhang moest worden bezien met de noodzakelijke ombuigingen. Immers, een hogere belastingopbrengst kan leiden tot minder bezuinigingen. Tot mijn verbazing (ik leer het nooit bij socialisten) wierpen Van Thijn en Den Uyl die suggestie met kracht van de hand. Volgens hen hadden die dingen niets met elkaar te maken. Wel zag Den Uyl een onlosmakelijk verband tussen solidariteitsheffing en ziekte-uitkering. Korting op het laatste zou gemakkelijker aanvaard worden als ook het eerste zou worden ingevoerd. Dat geldt natuurlijk maar voor een klein deel van de bevolking, nl. het kader van fnv en PvdA. Kortom, de PvdA ziet verbanden alleen politiek, niet budgettair. Ik kan daar maar niet aan wennen. Zou een wetenschappelijke opleiding als de mijne toch een handicap zijn voor een politieke loopbaan?

Donderdag 4 februari

Vanmiddag is Hans Weyers gepromoveerd op een proefschrift met de titel ‘industriepolitiek’. Ik zat met de senaat van de Erasmusuniversiteit aan tafel en heb mee geopponeerd. Een aardige gebeurtenis. Een zeker heimwee naar de sereniteit van de wetenschap overviel me. Maar schijn bedriegt. Waar is meer rotzooi dan in de universiteiten?

De gebruikelijke donderdagse maaltijd met de D'66-bewindslieden vond voor het eerst plaats in een apart zaaltje, in het restaurant ‘Nostalgia’. Een beetje veel nostalgia voor één dag, maar we konden elkaar tenminste verstaan, althans in fysiek opzicht. Voor het overige is er weinig eenheid. Hans van Mierlo is bang voor een politieke rel, volgende week, over het vraagstuk of er al vast verkennend werk mag worden gedaan voor een eventuele plaatsing van de beruchte tnf-raketten. Volgens mij loopt dat allemaal met een sisser af. Meer was ik het met hem eens toen hij zei dat de PvdA wellicht crisis zal maken om op die manier zo soepel mogelijk van politiek leider te kunnen wisselen. LJ noemde zo'n manoeuvre vadermoord, maar dat ben ik niet met hem eens. De PvdA is zeer loyaal t.o.v. zijn mensen. En wat moeten ze anders als hun aanhang bij de

[p. 169]

statenverkiezingen op 24 maart gehalveerd blijkt te zijn?

Vanavond heeft Tieleman me verteld dat hij directeur kan worden van het ucn. Hij wil het doen, als ik hem aanbeveel. Bij zijn beslissing speelt een rol dat het minder goed klikt tussen ons. Dat klopt. Niet persoonlijk maar politiek. Met name over kernenergie denken we verschillend. Er moet een hoop gebeuren op het directoraat-generaal Energie en dat lukt slecht als de dg en de minister niet grotendeels op één lijn zitten.

Vrijdag 5 februari

De keuze tussen wiskunde en Nederlands is bij onze oudste dochter Sanne in het voordeel van het Nederlands uitgevallen. Vanavond mijmerde ze zachtjes voor zich uit dat de taal een wonderlijk fenomeen is: het werkwoord evalueren verzelfstandigt zich tot evaluatie, het werkwoord evolueren tot evolutie. Ik evalueer de evolutie van mijn kinderen te weinig, sinds ik deze baan heb. Ashley kwam me een zeefdruk aanbieden. Ze wordt echt goed en ze moet voor zichzelf de vraag beantwoorden of ze het volgende seizoen de dagopleiding bij Artibus zal gaan volgen en haar laatste jaar rechten in de avonduren zal afmaken, of 's avonds blijven tekenen, snel afstuderen, een baantje dan wel de advocatenopleiding, en kinderen krijgen, wat ze ook erg graag wil. Ambarras du choix.

Bij Pauline is de strijd tussen wiskunde en de viool aanvankelijk gewonnen door de wiskunde, maar dat nobele vak gaat het nu afleggen. Haar liefde voor de muziek is zo gegroeid, dat ze hoe langer hoe serieuzer overweegt om naar het conservatorium te gaan. Ze heeft een zeer overtuigende streek, waarin van haar overigens nogal eens manifeste gebrek aan zelfvertrouwen niets is te merken. Onlangs zijn we bij de slotuitvoering van het nso in het concertgebouw geweest, waarin ze meedeed en ik was enorm trots op haar. Jan is eindexamen aan het doen. Het zou een schande en een glorie voor het Montessori Lyceum zijn als hij het haalde, want tot vorig jaar heeft hij nooit een spat uitgevoerd, zelden een boek gelezen en van het leven één groot feest gemaakt. Nu praat hij over economie of werktuigbouw, het kan verkeren. Maar zijn gevoel voor gein verlaat hem nooit. Hij brengt zijn voor Dallas zwijmelende omgeving tot woede door keer op keer mede te delen dat hij JR zo'n gave figuur vindt en vanavond onthulde hij een brief te hebben geschreven aan ‘Achterwerk’ van de vpro-gids, met het schrift van

[p. 170]

een jongetje van 8, waarin hij openbaart dat hij onlangs een van zijn zusjes de buurjongen heeft zien zoenen en dat hij dat zo smerig vindt. Hij hoopt nu van harte dat alle progressieve kindertjes met vpro-ouders zich daar weken lang druk over zullen maken.

Maandag 8 februari

Vandaag vond het finale gesprek plaats met de stuurgroep Brede Maatschappelijke Discussie. De sfeer was onaangenaam. De Braauw beriep zich op een overeenstemming met de ambtenaren, wat natuurlijk vreemd is voor een oud-minister. Ambtenaren kunnen inventariseren, beslissingen voorbereiden, adviezen geven, maar overeenstemming bereiken ze onder voorbehoud. Uiteindelijk beslist de politieke top, die immers voor elke beslissing de verantwoordelijkheid draagt. Ik wilde van het ambtelijk voorbereide bedrag in ieder geval nog iets af hebben en dat had tot gevolg dat we uit elkaar zijn gegaan met nog een verschil van mening over 4 ton, op een totaal van bijna 27 mln. Gelukkig belde Maurits later op met de mededeling dat ze toch nog akkoord waren.

Sjeng Kremers, gouverneur van Limburg, is ook nog even langs geweest. Binnenkort moet het kabinet met Limburg overleggen over de tweede fase van pnl (perspectievennota Zuid-Limburg). ‘Aan begrip hebben voor de moeilijke positie van 's Rijks schatkist kan ik niet beginnen,’ zei Sjeng. Het zal er hard aan toe gaan.

Woensdag 10 februari

Gisteren en vandaag Algemene Beschouwingen in de Eerste Kamer. Het deed eigenaardig aan om beschouwingen te horen over de kabinetsformatie. Wat is dat allemaal lang geleden. Overigens vond ik het serene sfeertje weldadig. Iemand als fractievoorzitter Christiaanse verpakt zijn kritiek in een menigte vriendelijkheden en toch kwam zijn schot voor de boeg over de Middenschool best over. Ik merkte hoe ik gewend ben geraakt aan de vergroving van de politiek die de laatste tien jaar heeft plaatsgevonden. Mij heeft dat nooit gelegen. Misschien ben ik daarom ook wat verbijsterd door de onheuse manier waarop ik als bewindsman tegemoet wordt getreden. Ik moet mezelf meer verkopen, zegt men, want de anderen doen dat ook. Ik wil altijd het gevoel hebben dat als ik wat zeg, dat namens het kabinet is. Niet meer in deze tijd passende hoffelijkheid

[p. 171]

waarschijnlijk. Of is het naïviteit?

Vanavond was ik bij dsm in Limburg. Ook al een verademing. De raad van bestuur, onder aanvoering van Wim Bogers (volgens De Tijd de meest invloedrijke ondernemer van dit moment) lijkt een hecht team, waarmee het plezierig eten en discussiëren is. Morgen komt Dries ook, om de fabrieken te bekijken en van gedachten te wisselen over het lange-termijn energiebeleid. Mijn kamer in de Beukenhorst is groot en rustgevend. Dit waren twee dagen die me naar een ander soort leven doen verlangen. Ik zie mezelf niet nog eens lijsttrekker worden. Het leven heeft ook nog andere aspecten.

Donderdag 11 februari

Vanaf 18 h, toen ik op Zestienhoven ben geland, is het gebruikelijke gedonder weer begonnen. Per telefoon zei LJ met bijna overslaande stem dat hij me op zeer korte termijn moest spreken en dat de fractie zich in het geheel niet kon vinden in mijn standpunt over de aardgaswinsten van Shell en Esso. Ik heb toegezegd de fractievergadering van vanavond bij te zullen wonen. Daarvoor moest ik het gesprek met de Stichting van de Arbeid afzeggen, wat wel weer het nodige gezeur zal opleveren. Vooraf had ik nog een gesprek met Van der Hek, Gerritse en Engwirda over datzelfde Slochteren. De zaak is niet simpel. Van der Hek moet van zijn partij natuurlijk vinden dat er meer moet worden afgeroomd. Maarten Engwirda en Gerrit Gerritse zouden graag zien dat een deel van die winsten naar andere bedrijven vloeien, bijv. via participatiemaatschappijen of via de mip. Door de sterke politisering van de discussie is de situatie onhelder. Van mij is uitsluitend gevraagd of ik wilde nagaan of Shell en Esso zich houden aan de afspraak om een bepaald bedrag te investeren. Die vraag is nu vertroebeld, omdat sommigen de Slochterenbaten sowieso verder willen afromen. In de fractie bleek later op de avond dezelfde begripsverwarring. Ik heb weinig zin in een conflict met de fractie en evenmin vind ik het een aantrekkelijke gedachte om iets door te drijven waar die fractie unaniem tegen is. Maar het woord van de regering breken tegenover de oliemaatschappijen is niet aanvaardbaar. De kracht van de parlementaire democratie t.o.v. linkse én rechtse totalitaire systemen is het recht dat een individu heeft tegenover de Staat. Oók als dat individu een oliemaatschappij is. En nu zeggen velen, ook in onze fractie, dat de Staat zijn woord onophoudelijk breekt, doordat in deze tijd van

[p. 172]

krapte allerlei dingen niet meer kunnen. Dat kan wel zijn, maar dan is het overmacht. In dit geval kan de Staat zijn woord wel houden, en bovendien is het nog maar de vraag of wij die miljarden beter zouden investeren dan Shell en Esso. De laatste tien jaar zijn de aardgasbaten naar de vier windstreken gesmeten; iets structureels hebben we er niet mee gedaan. Als we een hoger bedrag afromen dan gebeurt hetzelfde, ook al zouden we duizend keer afspreken dat we het voor versterking van de marktsector zullen gebruiken. Dat is de zwakte van ons systeem: korte-termijn politiek. Verkiezingen staan altijd voor de deur en geen partijpoliticus kan zich aan de druk die daaruit voortkomt ontworstelen.

Vrijdag 12 februari

In de ministerraad strakke gezichten van de PvdA-collega's. Ik heb de discussie over de aardgaswinsten low key gehouden. Meteen bij het begin heb ik aangekondigd de afronding pas volgende week te willen, als het wetsontwerp over de kleine velden ook op de rol staat. Hans van Mierlo deed sympathiek, zijn standpunt hield hij in het midden. Henk Zeevalking pleitte ervoor dat ik opnieuw zou onderhandelen met de aardoliemaatschappijen. Daar heb ik geen antwoord op gegeven, maar ik ben wel van plan het te doen. Dat wil zeggen, ik zal de heren er nog eens op wijzen dat ‘de politiek’ niet genegen lijkt hun winsten onaangetast te laten, ook al voldoen ze aan de afspraak. Ze staan dan voor de zakelijke afweging om hetzij het hard te spelen en het desnoods op een wet te laten aankomen, dan wel mee te werken aan enige afroming, met de garantie dat dit kabinet hen dan in deze periode verder met rust zal laten. Maar het lijkt nergens naar.

LJ vindt dat ik meer mezelf moet laten zien. Meer op de televisie, meer in het offensief. Dat moet ik in vredesnaam maar doen. Een uitnodiging om zondag mee te doen in een televisiegesprek (het Capitool) heb ik met tegenzin aangenomen.

Wiegel heeft vragen gesteld over mijn afwezigheid in de Stichting van de Arbeid gisteravond. Als ik het niet dacht. Zo heeft iedereen zijn rol. Nee, zo kiest iedereen de rol die hem het best past.

[p. 173]

Maandag 15 februari

Vandaag heb ik een gesprek gehad, opnieuw, met Helfrich van Shell en Van Duivenboden van Esso. Er is geen sprake van dat de heren tot enig bewegen bereid zijn. Als de Staat zijn woord breekt, dan wordt het investeringsprogramma opnieuw bezien en dan is het oorlog. De Staat zal dan d.m.v. wetgeving zijn doeleinden moeten zien te bereiken. Het is duidelijk dat er niet alleen sfeerverslechtering is met de vakbeweging, hetzelfde is het geval met de multinationals. Ze zijn het zat dat ze in de publiciteit steeds in het beklaagdenbankje worden gezet. En ze hebben nog gelijk ook. Ik heb besloten dat ik niet door de pomp zal gaan: het staatsaandeel wordt door mij niet verhoogd, als men het met alle geweld wil dan zoeken ze maar een ander. Morgenochtend zal ik dit standpunt aan de fractie meedelen. Iedereen moet dan maar zijn eigen verantwoordelijkheid nemen.

Donderdag 18 februari

Gisteravond tot twaalf uur vergaderd met de zgn. Micog, de ministerscommissie die het werkgelegenheidsplan moet vaststellen. Het Centraal Planbureau heeft uitgerekend hoeveel arbeidsplaatsen dat plan oplevert. Joop wilde waarachtig de cijfers gaan amenderen, en dat na alle publiciteit die er in december over is geweest. Nu is het natuurlijk meer dan sneu dat het Planbureau maar tot 12 500 arbeidsplaatsen komt, terwijl het er 30 000 moesten zijn volgens de taakstelling. Maar sjoemelen met de gegevens van het onafhankelijke cpb is natuurlijk het laatste wat je kunt doen. Joop moet wel onder enorme druk staan. Toen ik botweg bleef weigeren zei hij dat dan de beleidsinspanning vergroot moest worden, wat op zichzelf een veel zuiverder redenering is. Ik weet alleen niet waar we dat extra miljard vandaan moeten halen. Immers, in de rea¹-vergadering gisterenmorgen bleek maar al te duidelijk dat een grote meerderheid vindt dat er in de orde van 4,5 miljard omgebogen moet worden. Nog een miljard er bij? De problemen worden onoplosbaar, in ieder geval in deze politieke combinatie.

Om halfnegen moest ik al weer op het departement zijn, na tot halfdrie stukken te hebben gelezen. In de Kamer debatten over Fokker, Estel, en twee kleinere bedrijven. Een lunch met de Ameri-

1 Raad van Economische Aangelegenheden (onderraad van de ministerraad)

[p. 174]

kaanse Kamer van Koophandel, ter gelegenheid van de deze week gestartte bicentennial. Goeie speech van de us-voorzitter van de commissie, Van Andel. Toespraak bij tno, eten met de D'66-bewindslieden, opnieuw een moeizaam en nutteloos gesprek met de olieboeren, stukken bestuderen, stukken bestuderen tot ik geen pap meer kon zeggen. Het ontbreekt me aan fut om meer op te schrijven. Morgenochtend om halfacht op.

Vrijdag 19 februari

Het zou me zeer verbazen als het kabinet nog lang bestaat. Over niets dat van enig belang is worden we het eens. De Shell/Essozaak zal het misschien halen, maar de PvdA zal tandenknarsen tot al het glazuur verdwenen is. Ik weiger de geschiedenis in te gaan als de minister van Economische Zaken die Shell van ons land heeft vervreemd. Ik zou al het vertrouwen van het bedrijfsleven verspeeld hebben, en niet meer kunnen functioneren. En het is nog onjuist ook. ‘Zowel vanuit het oogpunt van de dominee als van de koopman,’ zei Dries.

Zondag 21 februari

De pers van zaterdag heeft alle kritiek die ze konden bedenken over me uitgestort. Niet feitelijk, want daarvoor is geen stof, maar dingen van horen zeggen, een aarzelende minister, dat soort dingen. Ik ben bang voor m'n ambtenaren, ik ben niet daadkrachtig, kortom, al deze zelfde jongens die jarenlang allerlei eigenschappen van me hebben geprezen blijken zich vergist te hebben. Alleen, dát zeggen ze niet. Grauwe middelmaat, papagaaien, die feiten en meningen mengen op een manier die ze zelf niet begrijpen en met een kennis van zaken van griezelig laag niveau. Mijn innerlijke reactie is dat ik nu nog veel zekerder weet dat ik het beleid zal voeren zoals dat míj goeddunkt. De heren bedenken de koppen van hun artikel voordat het interview plaatsvindt. Eén van die breinbaasjes erkende dat zelfs in z'n onnozelheid.

Morgen ucv-energie, dinsdag begint de begrotingsbehandeling Economische Zaken. Ik heb er vrijwel niets aan gedaan. Vandaag ben ik met Jan jr naar de wereldkampioenschappen schaatsenrijden gegaan in Assen. Hilbert van der Duim is kampioen geworden. Er was zon. Een lekker dagje.

[p. 175]

Maandag 22 februari

Een ucv (uitgebreide commissievergadering) is vrij lastig, omdat je vrijwel meteen moet antwoorden. Gedurende enkele uren storten de kamerleden honderden vragen over je uit, meestal vrij gedetailleerd (want visie is een schaars goed onder kamerleden) en je hebt dan hoogstens een uur om je antwoorden een beetje te ordenen. Ik heb me gehouden aan de hoofdlijnen van beleid, ik heb anderhalf uur het woord gevoerd, zoals geagendeerd, en de details heb ik weggelaten. Toen ik was uitgesproken gebeurde er een ongelukje. Suzanne, die in haar hoofd had om eventueel een amendement in te dienen, maar op het desbetreffende punt geen antwoord had gekregen, viel fel uit dat ik alleen de vvd en het cda had geantwoord, en dat mijn ambtenaren dat natuurlijk zo hadden ingestoken. Daarmee bevestigde ze de geruchten dat ik aan de hand van mijn ambtenaren zou lopen en dat ik er zelf geen verstand van zou hebben. Van energievraagstukken. Terwijl ik waarachtig natuurkundige ben. Natuurlijk sprongen er meteen een paar leden bij, wie zou de kans voorbij laten gaan om een minister door een partijgenote onderuit te laten halen, juist op het punt waar de verdachtmakingen op z'n smerigst en oncontroleerbaarst zijn? Suzanne had meteen spijt, maar het kwaad was geschied. Er schijnt op het ogenblik niets goed te mogen gaan.

Dinsdag 23 februari

Vanmorgen op het Catshuis hebben Dries, Joop en ik de laatste hand gelegd aan de brief over Shell en Esso. De laatste zinnen van de brief spreken over de wenselijkheid om allerlei punten die vaag zijn nader te regelen, maar aan de bestaande afspraken wordt niet getornd. Vanmiddag heb ik de brief naar de Kamer gestuurd, mét de oorspronkelijke briefwisseling tussen Van Aardenne en de oliemaatschappijen. De reacties zijn vrij gematigd, maar duidelijk is dat de linkse pers mij nooit meer zal vergeven dat ik mijn zin heb gekregen en dat het getetter van de PvdA geen effect heeft gehad.

Om twee uur is de begrotingsbehandeling EZ begonnen. De kritiek was zeer gematigd. Van Aardenne heeft natuurlijk geen poot om op te staan en de PvdA heeft geen argumenten. Desalniettemin meende Schwietert van het Journaal te moeten constateren dat er hevige kritiek was. De jongen is niet wijzer. Tot halfdrie vannacht heb ik ambtelijke teksten zitten bestuderen en vooral het algemene

[p. 176]

deel zitten corrigeren. Jan Hillige heeft een prima concept geschreven over het industriebeleid, maar ik heb me veel moeite gegeven om het stuk naar mijn eigen mond te zetten, het míjn stuk te maken. Maandag klaagden ze dat ik onvolledig heb geantwoord, morgen zullen ze klagen dat ik te lang spreek, wedden?

Woensdag 24 februari

Drie uur heb ik gesproken, het eerste uur met enig vuur en overtuigingskracht, daarna ben ik meer gaan oplezen, omdat ik het een beetje belachelijk vind om net te doen alsof allerlei technische antwoorden diepe emoties bij je teweegbrengen. Aan interrupties geen gebrek, maar geen enkele gaf problemen. Dezelfde Schwietert van gisteravond meldde nu dat mijn verhaal slecht was gevallen en Postema liet zich in Den Haag Vandaag ook in zeer negatieve zin uit. Onafhankelijke journalistiek bestaat niet meer in Nederland. Alles, maar dan ook alles, zelfs het Journaal, wordt onbeschaamd gekleurd met de persoonlijke opvatting van de journalist, en met de waarheid neemt die het niet nauw. De politieke werkelijkheid is dat ik, althans via interrupties, weinig kritiek kreeg op mijn beleid en dat zal morgen, bij de tweede termijn van de kant van de Kamer ook blijken, denk ik.

Er is een hetze tegen me aan de gang in de media waar ik echt van sta te kijken. Je kunt geen krant opslaan of er staat een negatief, insinuerend artikel over me in. Het ontbreekt te enen male aan feiten, men steekt zijn licht op bij niet te verifiëren bronnen, zoals anonieme ambtenaren en de naamloze smaakmakende gemeente op het Binnenhof. Dit soort hetzes zijn natuurlijk niet iets nieuws. Vooral Van Agt weet er van mee te praten.

Het is interessant voor later om vast te leggen hoe ik reageer op deze beerput-activiteiten. Mijn innerlijke zekerheid wordt er niet door aangetast, geloof ik. Ik slaap nog steeds uitstekend, de slaap des rechtvaardigen. Ik merk ook dat alle familieleden en vrienden van buiten de politiek zich niet omver laten kegelen en achter me blijven staan. Ik bescherm mezelf door kranten zeer selectief open te slaan en weinig meer naar radio en televisie te luisteren resp. kijken. Ik krijg daardoor wel een informatieachterstand, maar dat is minder bezwaarlijk dan iedere dag tien eetlepels ontmoediging te moeten slikken.

Wat me het meest dwarszit is het verraad van sommige journa-

[p. 177]

listen. De meesten van hen ken ik al tien jaar. Ik mag toch aannemen dat ze mij ook kennen en beter kunnen weten. Velen hebben me in de loop van de jaren aangeschoten om informatie, vaak zonder dat ik daar zelf publicitair voordeel van had. Hen allen heb ik altijd correct, open en eerlijk behandeld, vriendschappelijk ook. Ze zijn het vergeten. Ze storten zich als aasvreters op het slachtoffer, nu het een poosje bon ton is om jct door het slijk te halen. Ze bekommeren zich niet om verificatie, ze speuren niet na of er feiten zijn, ze kennen de ethiek van hun vak niet en ze maken alles ondergeschikt, in ieder geval menselijke verhoudingen, aan het verlangen om een lekker stukkie te schrijven. Een journalist vertelde me dat zijn hoofdredacteur had gezegd: ‘Waarom heb jij nog geen rotstuk over Terlouw geschreven? We lopen achter.’ Dit heeft allemaal te maken met politieke moraliteit. Ik kan de hetze niet anders verklaren dan vanuit de wens om de negen zetels winst te wreken, maar vooral om de politieke moraal van waaruit die winst is ontstaan te verwoesten.

Donderdag 25 februari

In de tweede termijn bleek dat mijn beleid in grote lijnen door het overgrote deel van de Kamer wordt gesteund. De PvdA is volledig door de pomp gegaan t.a.v. Shell en Esso. Wallage van de PvdA is door de Kamer zelf gevloerd in zijn kritiek op mijn regionaal beleid. De moties die zullen worden aangenomen zijn van ondergeschikte betekenis, of beter, alleen de moties waartegen ik geen bezwaar heb aangetekend zullen het halen. Dat zijn de feiten. Maar wat zijn feiten vandaag de dag nog waard?