Naar zeventien zetels en terug

Politiek dagboek 9 maart 1981 - 5 november 1982

[p. 9]

I De campagne
(9 maart 1981-26 mei 1981)

Maandag 9 maart 1981

De dag na Tweede Kamerverkiezingen zijn de acties van politici alweer gericht op de volgende verkiezingen. De verkiezingsstrijd is dus eigenlijk op 26 mei 1977 begonnen. Officieel niet. De officiële campagnestart van D'66 is bijv. op 25 april a.s. Maar natuurlijk mag iedereen zelf uitmaken wanneer hij zijn persoonlijke campagne begint. Ik besluit dat voor mij 9 maart de eerste dag van de campagne is, een dag zonder opmerkelijke hoogte- of dieptepunten. Ik hou van lage, oneven getallen; 9/3, dat bevalt me wel.

Mijn campagnestart bestaat uit het beschrijven van een globaal scenario voor een poppenkast. Hanneke Gelderblom, onze fractievoorzitster in de Haagse gemeenteraad, heeft me daar om gevraagd voor de Haagse evenementen. Jan Klaassen en zijn vrouw Katrijn stemmen natuurlijk D'66, daar hoef ik verder geen woorden aan vuil te maken. We zullen een paar puur slechte lieden laten opdraven die daar anders over denken. Het verhaal moet voor kinderen spannend zijn en voor hun ouders op de achtergrond genoeg dubbele bodem hebben om ook hen te boeien. Ik hou van die formule. Ze inspireert me. Het gevraagde stuk komt dan ook snel tot stand. Meer tijd kost het lezen van de drukproeven van een boek dat Laurens ten Cate, columnist voor de Leeuwarder Courant, me heeft gestuurd. Hij wil graag een commentaartje voor op de flap, positief of negatief. Het boek heet De mensen mogen niet meedoen in Nederland. Uitgever: Friese Pers Boekerij b.v.

Een van de weinige keren tot nu toe dat ik dagboekaantekeningen heb gemaakt was op 16 mei 1969. Ik had die dag een politiek debat bijgewoond tussen Hans Moerkerk (D'66) en Laurens ten Cate (toen Nieuw Links in de PvdA). ‘Ten Cate,’ schreef ik, ‘is een opmerkelijke persoonlijkheid. Hij spreekt gemakkelijk en zit vol feitenkennis, waaraan hij met kwistige en geestige hand voorbeelden ontleent. Er is echter geen samenhang in zijn betoog. Enerzijds wil hij de maatschappelijke structuren veranderen, anderzijds kún je die niet veranderen,’ zegt hij. ‘Enerzijds constateert hij verheugen-

[p. 10]

de verschijnselen als de bezetting van de Tilburgse Hogeschool, anderzijds ziet hij deze tekenen des tijds niet als voorbeelden van een wezenlijke maatschappelijke ontwikkeling. Hij verdedigt een elitestandpunt op cultureel gebied, terwijl hij economische elite afwijst. Hij begrijpt dat het voortschrijden van economische ontwikkeling noodzakelijk is, maar verwerpt de welvaart omdat die de mensen indolent maakt. Je kunt niet zeggen dat hij geen visie heeft, maar zijn visie is fragmentarisch, hinkt op twee gedachten. Zeer sterk vond ik dat Ten Cate niet eenmaal probeerde iets slechts over zijn eigen partij te verbloemen of iets goeds van D'66 te verdoezelen.’

In het boek herken ik nog heel wat van deze twaalf jaar oude observatie. Hij heeft het belerende wat ook Anne Vondeling had. Welke Fries eigenlijk niet? Zelf ben ik ook gedeeltelijk van Friesen bloede. Ik heb een paar positieve en een paar negatieve zinnen als commentaar geschreven. Benieuwd wat er uit zal worden gekozen voor de flap. Als Laurens het van zijn uitgever zelf mag doen, gok ik op de negatieve.

De avond van deze eerste campagnedag, waarin geen kiezer me heeft gezien, is voor een bespreking met Elida Wessel en Suzanne Bischoff en hun adviseurs. De kaderwet specifiek welzijn en de wet voorzieningen gezondheidszorg staan voor volgende week op de agenda. Suzanne en haar welzijnsmensen willen tegen de klippen op decentraliseren en hebben daarbij de D'66-ideologie aan hun zijde. Elida en haar medici vinden dat gezondheidsvoorzieningen o.a door de kostenstructuur niet in die mate kunnen worden gedecentraliseerd en hebben daarbij de praktische kant van de D'66-benadering aan hun zijde. Met enkele compromissen, de scharnierassen van de parlementaire democratie, wordt de zaak soepel geregeld.

Dinsdag 10 maart

Mijn hemel, de motie-Duinker. Er stond in dat Brox niet handelt in het belang van de volkshuisvesting. Met hulp van een aantal cda'ers, waaronder Ruud Lubbers, is de PvdA-motie aangenomen. Is het een motie van afkeuring? Natuurlijk is het dat. Als wordt vastgesteld dat een staatssecretaris niet handelt in het belang dat hij moet dienen, dan houdt die vaststelling een afkeuring in. Is het ook een motie van afkeuring in politieke zin? Nee natuurlijk. Het cda piekert er niet over om twee en een halve maand voor de

[p. 11]

verkiezingen een eigen staatssecretaris (en feitelijk dus ook een eigen minister, die immers verantwoordelijk is voor de daden van zijn staatssecretaris) naar huis te sturen. De vvd is het hartelijk met het beleid van Brox eens. Een ordedebat erover in de Kamer. Het merendeel van de vaderlandse columnschrijvers en commentatoren dagenlang in de weer. Stom van het cda om vóór de motie te stemmen. Stom van de vvd om dat in een persbericht af te keuren. Een lang, lang ordedebat om de fouten uit te pakken, in te pakken, uit te pakken, in te pakken. Ik heb niet aan het debat meegedaan. Fout waarschijnlijk, de verkiezingen naderen. Maar aan zoiets meedoen, daar pas ik voor.

Vrijdag 13 maart

Gistermiddag heb ik een paar uur gebrainstormed met Walter Zegveld, Hans Weyers en Jaap Schwarz. In ons programma, en intussen ook in dat van de vvd, wordt deeltijdarbeid opgevoerd als één van de remedies voor de werkloosheid. Een paar honderdduizend deeltijdbanen, is dat onzin? Nee, dat is het niet. Zweden, met z'n 7,5 miljoen inwoners, heeft 1,7 miljoen deeltijdbanen. Belangrijker is dat de samenleving sterk is veranderd: korter werken krijgt zin, we zijn op weg naar de self-service samenleving. De economen hebben daar nog weinig greep op. Het is gewenst er een begrijpelijk en leesbaar stuk over te schrijven, zo mogelijk vóór 15 april. Dan kan het nog een rol spelen in de campagne.

In het gesprek zijn een aantal concrete suggesties gedaan voor het scheppen van arbeidsplaatsen, waarbij ook de lokale overheden een rol kunnen spelen. Dat kon ik mooi meenemen op mijn spreekbeurt in Boxmeer, gisteravond. Vandaag melden de landelijke dagbladen er vrijwel niets over. Ach, het ging ook maar over werkgelegenheid. Ik had moeten zeggen dat Den Uyl en Van Agt in één kabinet het ziekteverzuim nog verder zou doen toenemen. Dat zou voorpaginanieuws zijn geweest.

Zaterdag 14 maart

Fractieweekend bij Ineke en Kees Lambers, in Opende, Groningen. De bedoeling is dat de fractieleden me onder vuur nemen om te kijken of mijn kennis van het programma, met alles wat erop en eraan zit, up to date is. We werken niet erg intensief, het is te gezellig.

[p. 12]

Voordat het grote doorzakken begint kijken we naar de Brandpunt-special over Hans Wiegel. Hij blijft rustig en beleefd, zijn grote kracht. Volgens het publiek is zijn beste eigenschap ‘kennis van zaken’. Dat moet zijn oorzaak vinden in de resolute manier waarop hij alles zegt, of het juist is of niet. Een man die de twijfel van de intellectueel niet kent. Maurice de Hondt voorspelt in De Rooie Haan winst voor klein links: cpn en psp, beide 5 zetels. De ppr mist de boot, zakt naar 2. Arme Ria, Leo en Henk, het zijn zulke harde werkers. Het zogenaamde bandwagoneffect kan hen nog verder doen dalen. cda (47) en vvd (24) liggen vóór op respectievelijk PvdA (43) en D'66 (20). Onze (geringe) daling t.o.v. eerdere enquêtes is er natuurlijk aan te wijten dat intussen bekend is geworden dat we weigeren een kabinet met cda en vvd te vormen. Wie ons een goed hart toedraagt maar zo'n combinatie wil, haakt nu af. Niet erg, ik voel weinig voor een electoraat dat ons in een bepaalde hoek drukt. Ik zal dat niet proberen te veroveren. Dat heeft Wiegel gedaan met de vvd; hij heeft zijn partij definitief tot de conservatieve partij van Nederland gemaakt. Er is geen terug mogelijk, dat zou een te groot gat trekken aan de rechterkant van het politieke krachtenveld. Wiegel en ik zijn karakterologisch elkaars antipoden. Dat lijkt me handig voor de kiezers.

Dinsdag 17 maart

Vandaag heb ik Joop den Uyl weer eens gesproken, voor het eerst na zijn operatie. We hebben samen gegeten, buitenshuis, schuwe blikken om ons heen werpend of de heer Wiegel ons niet zag. Als hij ons betrapte zou hij de volgende keer misschien niet meer zeggen dat ik de slippendrager ben van Den Uyl maar zijn bijzit. De nieuwste stunt van Wiegel is om te beweren dat D'66 wel deugt, maar zijn lijsttrekker niet. De bedoeling is duidelijk. Als het effe kan moet de mogelijkheid dat D'66 toch nog meedoet aan een kabinet cda/vvd blijven bestaan. Dus: paaien. Maar die vervelende lijsttrekker zegt steeds dat zijn congres zich duidelijk over de koers heeft uitgesproken en daarmee basta. Bovendien is paaien alleen ook gevaarlijk. Dus: aardig tegen de partij, onaardig tegen de lijsttrekker. Frisse zaak, politiek.

Joop is weer redelijk fit. De opiniepeilingen zijn niet best voor de PvdA. Verlies aan één kant naar ons, aan de andere kant naar psp en cpn. Ik heb hem gezegd dat wij de verschilpunten met de PvdA

[p. 13]

- die er genoeg zijn - bepaald niet zullen verdoezelen. Wiegel strooit sommige kiezers zand in de ogen met zijn geroep over ‘bijwagen’. Ik zal mijn best doen dat zand weg te wassen. Joop is er van overtuigd dat Dries het liefst in het volgende kabinet minister van Buitenlandse Zaken wil worden. Niet meer dat vermoeiende premierschap. Kan zijn, maar dan moet de afstand tussen PvdA en cda niet te groot worden in het voordeel van het cda. Want ons Drieske is wel van de macht gaan houden, als je het mij vraagt.

Woensdag 18 maart

Een middag gespijbeld van de Kamer om met mijn oudste dochter, die Nederlands studeert, naar de Hooft-herdenking te gaan in de Nieuwe Kerk te Amsterdam. ‘De negentiende eeuw werd gekenmerkt door belangstelling voor de geschiedenis,’ zei professor Kossmann, ‘de achttiende door die voor wijsbegeerte, maar in de zeventiende eeuw, die van Hooft, gold het primaat van de politiek. Hooft probeerde als Tacitus, in diens stijl en toon, de politieke diagnose te stellen, het materiaal te ordenen. Ordening, om de hartstochten en begeerten van het volk in te tomen en de ambities van de adel te bedwingen.’

Mijn uiteindelijke drijfveer om politiek te bedrijven is er in gelegen dat ordening leidt tot beschaving; beschaving omvat waarden als solidariteit, naastenliefde, trouw aan het gegeven woord. Het zijn begrippen die boven het individuele belang uitstijgen, boven het handelen van het individu om te overleven. Ze komen pas in een gemeenschap, met name in een geordende gemeenschap tot hun recht. Waarom kennen we een wet op de dierenbescherming (hoe gebrekkig ook)? Het is niet ons eigen belang dieren te beschermen. Ik denk dat we het doen op grond van analogie. Ordening, beschaving, leidt tot het afschaffen van lijfstraffen. Analogie geeft ons in ook dieren niet meer te mishandelen, wat een hogere schrede is op de trap van de beschaving. Oorlog verstoort de ordening. Je ziet dan ook dat in tijden van oorlog in korte tijd de beschaving vervalt tot barbarisme.

Hooft schijnt in zijn Nederlandse Historiën ook te spreken over politiek die deugdelijk is gebleven, ook al is hij aangelengd met enkele druppels bedrog. Blijft niet wijn met enkele druppels water er in toch wijn? Zeker, maar hoe staat het er mee als het druppels blauwzuur zijn?

[p. 14]

 

‘Waarom en is het schreien

 

Niet in der goden macht?’

zong Capella Amsterdam in het lied ‘Zal nimmermeer gebeuren’. Ik moest denken aan de overheid die op volstrekt legale gronden een illegale vreemdeling over de grens zet.

Een middag met wat tijd voor reflectie. Ik weet weer waarom ik ook op de middelbare school wel eens spijbelde.

Donderdag 18 maart

Vuiltje met Laurens Jan Brinkhorst. Hij heeft brieven geschreven aan Roy Jenkins en David Owen, twee van de vier afgescheidenen uit de Labour partij. ‘I have been mandated by my party...’ om contacten te leggen, schreef hij. Ik wist van niks. De nieuwe groep in Engeland, die het goed kan vinden met de ‘liberals’ daar, staat politiek gezien natuurlijk dicht bij ons. Toch hebben zulke brieven ook iets van lijken pikken. Trouwens... wie heeft Laurens Jan gemandateerd? Partijpolitiek is in de eerste plaats mijn verantwoordelijkheid. Het ‘mandaat’ blijkt te zijn gegeven door Eurotak, een werkgroepje dat zich met het Europese beleid bezighoudt. Dat kan allemaal best wezen, ook al zit Henk Zeevalking (de partijvoorzitter) in Eurotak... Laurens Jan toont zich soepel schuldig. Het soort schuld dat niet verder gaat dan de opperhuid. Daarin heeft hij een aanzienlijke vaardigheid bereikt. Zijn dadendrang staat permanent op gespannen voet met enkele andere noodzakelijke eigenschappen. We zijn er de afgelopen vier jaar toch goed mee doorgekomen. Met Jenkins en Owen moet ik beslist binnen afzienbare tijd een gesprek zien te hebben, dat is een feit.

Zaterdag 21 maart

De post bracht vanmorgen een brief van de veiligheidsdienst van de Tweede Kamer. Er zouden acties in voorbereiding zijn bij de krakersbeweging om bij de wat beter behuisde kamerleden binnen te dringen om huisvesting af te dwingen. Gisteravond zijn al woningen van collega's met verf beklad. Er wordt ons geadviseerd contact op te nemen met de plaatselijke politie.

Het stuit me tegen de borst dat te doen. Donderdag is de Leegstandswet aangenomen, wat een aantal krakers heftig heeft geëmotioneerd. Ik zou woedend zijn als ons fraaie houten huis met

[p. 15]

verf werd besmeurd, maar om nou meteen naar de politie te lopen... Ik heb zo'n gevoel dat ik daarmee de ideële motieven die bij althans een deel van de krakers bestaan definitief voor waardeloos zou verklaren en dat wil ik niet. Ze moeten even de tijd krijgen om te aanvaarden dat de wet nu aan gemeentes de bevoegdheid geeft om te kraken (nou ja, te vorderen). Als de gemeentes die wet goed toepassen ontstaat natuurlijk een betere situatie. De veldslagen tussen krakers en me kunnen niet blijven duren.

Op het vvd-congres is iets voorgevallen wat ik vrij griezelig vind. Het congres wenste gemeentelijke politie te handhaven i.p.v. een provinciale organisatie, zoals de regering wil, en het congres wenste dat vreemdelingen geen stemrecht zouden krijgen voor gemeenteraadsverkiezingen. Om dat laatste heeft Annelien Kappeyne van de Coppello gisteren zelfs haar kandidatuur voor de komende verkiezingen ingetrokken. Vandaag heeft Wiegel in zijn slotrede voor zichzelf en voor de Eerste en Tweede Kamer-fracties van de vvd een voorbehoud gemaakt. Uit het applaus leidde de partijvoorzitter (Korthals Altes) af dat dit mocht. Met andere woorden, in het programma staat A, maar de wetgevers gaan B doen. Dit is een fundamentele aantasting van het door de leden vastgestelde programma en daarmee van de parlementaire democratie. Dat heeft niets te maken met ‘de vrijheid die liberalen elkaar laten’. Vrijheid gaat niet boven democratie.

Iemand kan omwille van zijn geweten een voorbehoud maken ten aanzien van een programmapunt. Een gravamen noemt het cda dat graag. Dat is wat anders dan dat een minister + fracties bij voorbaat aankondigen een programmapunt te zullen negeren. Iemand kan zijn positie ook afhankelijk stellen van een programmapunt, zoals Den Uyl heeft gedaan t.a.v. de kernwapens. Dan formuleert óf de partij het programmapunt volgens zijn wens, of hij stapt op. De vvd bakt ze bruin. Op democratische wijze stelt het congres vast dat er gemeentelijke politie moet zijn. Zij die het programma gaan uitvoeren voelen meer voor provinciale politie en handelen dienovereenkomstig. Even goede vrienden. Wiegel zal aan een uitspraak van Frederik de Grote hebben gedacht: ‘Het volk zegt wat het wil en ik doe wat ik wil.’ Dat zou je eens op een D'66-congres moeten proberen!

[p. 16]

Woensdag 25 maart

Het kabinet is met nieuwe ombuigingen gekomen. Terecht, want het begrotingstekort is gestegen tot de onduldbare hoogte van 8½%. Maar wat voor maatregelen! Verhoging van de werkloosheidspremie met 1% en de aow-premie met 0,5%. Op zichzelf is verhoging van de werkloosheidspremie juist, want de werkloosheidsuitkering heeft het karakter van een verzekering. Hogere uitkeringen moeten worden betaald uit hogere premies. Het inkomenseffect is echter de-nivellerend. Onbegrijpelijk dat het cda daarmee komt. Den Uyl wil verhoging van de premiegrens. Eigenlijk kan dat niet, vind ik. Er zit al een element van inkomensherverdeling in de premies maar dat kun je niet eindeloos opvoeren. Daar zijn de belastingen voor. Beter zou dan ook zijn geweest om met een belastingmaatregel de hogere inkomens hún bijdrage te laten leveren.

Wat heeft het kabinet bezield? De premieverhoging voor de vvd, de verhoging van de benzineaccijns met 6 cent per liter voor het cda? Dat laatste is ook een vrij dwaze maatregel als hij wordt genomen om er werkgelegenheid mee te scheppen. Waarschijnlijk kóst het alleen werkgelegenheid, bij de garages en het beroepsgoederenvervoer. Het kabinet heeft het ons in ieder geval makkelijk gemaakt. Vlak voor de verkiezingen de regering steunen is niet leuk. Wel, dat gevaar is afgewend.

Donderdag 26 maart

De hele dag afspraken, beleefdheidsbezoeken van ambassadeurs bijvoorbeeld (teken dat ook het Corps Diplomatique D'66 als een grote partij is gaan zien). Om 18 h moest ik vertrekken naar Nuenen, voor een spreekbeurt. Om 17.40 h was er nog geen begin van een persbericht. Toen bleek me weer eens hoe de ploeg is ingewerkt. Het lijkt een chaos, vol rumoer en beweging, maar het is een creatieve chaos. Maarten, aan het ronde tafeltje, schreef een stukje over ambtenarensalarissen, Ineke toeterde boven het lawaai uit de in's en out's van de bodemvervuiling in m'n oor, die ik meteen doorvertaalde in de vorm van een persbericht naar Carla, die stenografeerde. Marlies 't stuk van Maarten getikt,¹ Carla het stenogram,

1 Plaats komma's achter de eigennamen in dit zinnetje, en je bent overtuigd van het belang van correcte interpunctie

[p. 17]

Jan Goeijenbier in de starthouding om naar de repro te rennen, Ernst twee broodjes voor me gehaald en een routebeschrijving voor Nuenen, om 18.10 h reed ik. In Nuenen 275 man. Niet gek voor zo'n van zijn koers afgedwaalde wetenschapsman als ik, die bij iedere oplossing een probleem weet.

Vrijdag 27 maart

Zeventig à tachtig linkse journalisten hebben de ‘linkse’ lijsttrekkers uitgenodigd om op 3 mei in de De Populier te debatteren over het waarom of waarom niet van een linkse regering. Sommigen vinden dat in strijd met de ethiek van de journalistiek (Jan Blokker, Bart Tromp). Waarom eigenlijk? Radio- en televisiejournalisten nodigen geregeld politici uit voor een debat over een bepaald onderwerp. Ook kranten organiseren wel eens een discussie over een thema.

Ik wil de uitnodiging wel aanvaarden, al zal het een moeilijk middagje worden. Ik zal iedere kans benutten die ik krijg om het verschil tussen de PvdA en D'66 te laten zien. Een links kabinet zou het beslag van de overheid op het nationaal inkomen verder laten stijgen en daar voelen wij niks voor. Maar Joop zit moeilijk. Hij moet van zijn congres vóór zo'n links kabinet zijn (zonder cpn weliswaar), maar kijk niet in zijn hart. En hij wil de verschillen met D'66 zo klein mogelijk houden. Moet de PvdA-strategie erop gericht zijn om klein-links terug te pakken of het verlies naar D'66 te beperken? Joop hoopt nog wat cda-werknemers over de streep te trekken. Ons belang is natuurlijk dat hij vooral het verlies naar links beperkt. Zijn belang trouwens ook. Alleen als D'66 de vvd genoeg verlies bezorgt zakt de huidige combinatie onder de 75. Daarvoor moeten de verschillen tussen de PvdA en D'66 duidelijk over het voetlicht komen. Vreemd dat zo weinig linkse politici en journalisten dat schijnen in te zien.

Joop en ik waren even in de ‘Alles is anders show’ van Aad van den Heuvel.

‘Ach,’ zei Joop, ‘als het moet zal ik wel discussiëren, maar het gaat om iets heel anders, n.l. Van Agt verslaan, wiens beleid... rabarbarabarbarabarber.’

‘Laten wíj eens met elkaar debatteren,’ zei ik. ‘Anders blijft Wiegel ons op één hoop gooien.’

‘Dat moet ook,’ zei Joop.

[p. 18]

Zaterdag 28 maart

Derde bijeenkomst van de veertig kandidaten voor de nieuwe fractie in het Evert Küper-oord in Amersfoort. Omdat ik 's middags in De Rooie Haan moet zijn doen we 's morgens de sprekerstraining. Men wordt nu geacht het programma te kennen, dus stel ik vandaag voor het eerst inhoudelijke vragen. Er zitten nog heel wat gaten in de kennis, maar er wordt over het algemeen vrij goed gesproken. De mensen zijn zenuwachtiger voor zo'n speechje in eigen kring dan wanneer ze voor honderd vreemden staan. Geen wonder. Ik ben nog steeds nerveus als ik iets in het openbaar moet zeggen waar mijn ouders bij zijn. En verder zijn mijn vragen moeilijker dan wat je doorgaans in een zaal krijgt. Of nauwkeuriger: er wordt een vollediger antwoord verwacht. Ze redden zich wel.

Ruim tijd in De Rooie Haan, zo'n vijfentwintig minuten. Het valt me opnieuw op hoe positief het Rooie Haan-publiek altijd tegenover D'66 staat. Ik krijg alle gelegenheid onze standpunten uiteen te zetten. Socialistisch zijn die standpunten bepaald niet. Ik ben allergisch voor betuttelzucht.

Donderdag 2 april

Er is weer eens een probleempje op komst, n.l. de olieboycot Zuid-Afrika. Vorig jaar in juni is een motie aangenomen waarin staat dat Nederland desnoods eenzijdig moet boycotten. Van Agt weigerde die uit te voeren. De daarna ingediende motie van afkeuring van Den Uyl werd (maar net) verworpen.

De regering schrijft nu dat er nog steeds niet tot een eenzijdige boycot zal worden overgegaan. Daarvoor worden o.a. economische motieven aangevoerd. Maar ook is een eenzijdig olie-embargo in strijd met het Beneluxverdrag.

LJ zit over het laatste in. Als oud-hoogleraar in Europese Organisaties of in Internationaal Recht of wat was het, kan hij er slecht voor pleiten zo'n verdrag te negeren. Vorig jaar heeft iedereen er overheen gelezen, hij zelf ook, geeft hij eerlijk toe. Maar een half jaar geleden heeft een commissie van juristen uit de Benelux een rapport uitgebracht, waarin alles wat er mee samenhangt staat uitgespeld. Nederland zou op grond van art. 14 ontheffing kunnen vragen aan de partners. Gezien de tekst van dat artikel is de kans klein dat ontheffing wordt verleend. Nu blijft Nederland wel binnen de verdragsregels als het Nederland wordt verboden olie naar

[p. 19]

Zuid-Afrika te vervoeren. LJ wil in die richting pleiten: laat de regering ontheffing vragen (had natuurlijk al veel eerder kunnen gebeuren) en een vervoersverbod instellen.

Politiek ligt dit moeilijk. Ik zie ons al tegen een boycot-motie van Ter Beek stemmen. ‘D'66 nu tegen boycot’, aardige koppen. De juridische argumentatie in de kleine lettertjes. Toch zal het zo moeten. Je kunt niet om electorale redenen gaan sjoemelen met het verdragsrecht. Benieuwd wat de fractie er van zegt en ook hoever de PvdA zijn gevoel voor internationaal recht durft oprekken.

's Avonds spreekbeurt in Delft, na een maaltijd bij Helen en Adam de Maat. Helen is wethouder, met veel succes naar ik hoor. Adam heeft nu een deeltijdbaan genomen. Hij is een voortreffelijke kok. In De Waag zijn veel jonge mensen, wat me stimuleert. Dinsdagavond was ik in Abcoude, met Alexandra. In de auto, terug naar huis, zei ze met haar altijd opbouwende kritiek dat ik een toespraak niet alleen enthousiast moet eindigen, maar ook enthousiast moet beginnen. Ik heb daar moeite mee. Waarschijnlijk heb ik even tijd nodig om mezelf ervan te overtuigen dat ik het enige en onvervalste gelijk verkondig. Bijna de helft van de zaal heeft nog niet besloten wat 'ie gaat stemmen, bleek uit de opgestoken handen na een vraag van de voorzitter. Dat is mooi, hier is werk te doen. Alle registers gaan open. Soms heb je het gevoel dat een zaal de woorden uit je zuigt. Spreken kan heerlijk zijn.

Vrijdag 3 april

Met Alexandra, Sanne en Jan jr naar de show van Freek de Jonge in het Circustheater. 'k Ben nooit eerder in dat veel voor opera gebruikte theater geweest, eigenaardig genoeg. Herman van Luik, de directeur, ontvangt ons hartelijk en gastvrij. De show ‘De Tragiek’ is volstrekt eigensoortig en heel boeiend. Ik verwachtte steeds dat de zwartgalligheid tegen het einde zou worden omgebogen naar hoop, maar dat gebeurde niet. Zou dat in de volgende show anders zijn?

In tragiek schuilt het onafwendbare, de predestinatie haast. Het is tragisch om die jongen naar de bliksem te zien gaan, zeggen we, en we bedoelen dat geen macht ter wereld hem kan redden, wij althans niet. Toen we Freek en Hella bij Mies en Leen Timp ontmoetten kreeg ik de indruk dat Freek meent dat tragiek kan worden afge-

[p. 20]

wend. Door niet naar de WK voetballen in Argentinië te gaan, bij wijze van spreken.

Na afloop opgewekt zitten borrelen met Freek en Herman en de anderen. Niks tragisch aan. ‘Ik ga echt niet iedere avond door de diepte als ik die baby doodspuit,’ zei Freek.

Maandag 6 april

Een journaliste van het jeugdblad Boemerang, met wie ik een interview heb, probeert me te ontlokken dat de jeugd de allerzwakste groep in de samenleving is. Financieel staan sommigen zwak, dat is waar, vooral na de nieuwste maatregelen van de regering. Het voordeel is dat je vanzelf ouder wordt, zelfs eerder dan je lief is. Ik zeg dat niet het lage inkomen het probleem is. Een aantal kinderen in ons welvarende, ontwikkelde land, hoort hun hele jeugd niets over normen, waarden, liefde, hoop, respect. Negativiteit is de dagelijkse kost. Het leven ziet er voor zo'n kind niet alleen uitzichtloos uit, het is het ook.

‘Ja,’ zegt ze ineens ontmoedigd, ‘ik kan er eigenlijk niet meer tegen dag in dag uit om te gaan met jonge mensen die niets anders weten te zeggen dan ‘val dood’ en ‘m'n reet’.

Dinsdag 7 april

Ineke had het natuurlijk weer door op de fractievergadering. Als de regering ontheffing gaat vragen aan de Beneluxpartners om een eenzijdig olie-embargo te mogen instellen tegen Zuid-Afrika, dan kan dat gebeuren met een knipoog. De knipoog die betekent: we zijn er niet rouwig om als jullie nee zeggen. Ze zocht dan ook juridische argumenten om onder het verdrag uit te kunnen. De politica won het van de juriste in haar. Zelf heb ik een eenzijdig olie-embargo altijd nogal getuigenispolitiek gevonden. Frappez toujours is bij bevriende naties vruchtbaarder dan een soort Alleingang op haast religieuze gronden.

Het debat stelde weinig meer voor. De oppositie betreurde en keurde af. Na inflatie en dus ontwaarding van moties nu ook uitholling van begrippen als betreuren en afkeuren. Democratisering van het woordgebruik. Steeds vaker bespeur ik in mezelf elitaire trekjes.

[p. 21]

Vrijdag 10 april

's Avonds in Helmond de laatste voorstelling van Le silence de la mer van Vercors door ‘le Tretaut de Paris’.

Goede voorstelling. Vierhonderd jonge mensen zagen het aan. Wonderlijk, wat 36 jaar na de oorlog een Duits uniform nog teweeg brengt op het toneel. Het stuk doet het nu beter dan 30 jaar geleden, toen Vercors (nu 79 jaar) zijn beroemde boekje dramatiseerde. Misschien was het zo kort na de oorlog te subtiel.

Na afloop met het gezelschap gegeten in De Vest in Eindhoven. Met de Fransen hebben we (bij Wikor) altijd de aardigste contacten, beter dan met de Engelsen en Duitsers. Typisch, als fysicus kon ik beter met de Engelsen opschieten. Ik lees in VN dat Kistenmaker de eigenschappen van volkeren via een enquête aan het onderzoeken is. Beetje griezelig, omdat men gauw geneigd is aan het resultaat absolute waarde toe te kennen. Ik doe dat al door na een vrij kleine steekproef te concluderen dat bij de Fransen de acteurs en bij de Britten de natuurkundigen het aardigst zijn.

Zaterdag 11 april

Lezing over ‘political decision making’ op een congres over ‘perspectives of landscape ecology’, in Veldhoven. Lekker om weer eens Engels te spreken, lekker om weer eens ecologisch te spreken. Een aangenaam, internationaal, wetenschappelijk gehoor. Weldadig voor een politieke generalist met dertien jaar natuurkundig onderzoek achter zich.

De Brandpunt-special had vandaag Joop den Uyl als gast. Voor het eerst sprak hij uit dat hij desnoods wel in een kabinet onder Van Agt wil. Daar zal ongetwijfeld een uitvoerige gedachtenwisseling met zijn adviseurs aan voorafgegaan zijn. Ik kreeg er een rare smaak van in m'n mond.

De montage van Van Agt op het spreekgestoelte en de imitatie van Den Uyls stem vond ik op het randje van toelaatbaar. Brandpunt brengt de politiek in discrediet. Weinigen zullen door deze uitzendingen van stemgedrag veranderen. De enige verliezer is de politiek zelf.

Woensdag 15 april

De week voor Pasen heb ik vrijgehouden van spreekbeurten, om

[p. 22]

uitgerust aan de campagne te beginnen en om de boot te kunnen optuigen. Ik moet nog zien dat we er deze zomer mee varen. Wat een menigte interviews. Die zijn nuttig, niet alleen voor de publiciteit, ook omdat je gedachten er door op een spoor worden gezet. Vragen is moeilijker dan antwoorden. In iedere vraag ligt het antwoord besloten.

Vandaag moest ik wel even naar Den Haag, voor de wekelijkse vergadering van de campagnecommissie. Jan Velthuizen is een voortreffelijke campagneleider en het campagneteam functioneert ook goed. Het aantal aanvragen voor spreekbeurten is overstelpend. cda en vvd zijn nu gestart met hun campagne. Een reuze uitglijder van Bram van der Lek in een vpro radio-uitzending, waarin hij de indruk wekte dat er over kerntaken in de defensie wel te praten valt in een linkse regering. Hij wil die voorspelde vier zetels winst blijkbaar niet hebben. Hoopvol voor de ppr. Ria Beckers heeft de PvdA en ons verweten dat we het veilige midden zoeken. Ze adverteren ook geregeld in de dagbladen. Rijke oom in de Sovjetunie? Professor Duynstee is plotseling overleden. Een slag voor Van Agt. Ruud Lubbers zal er zijn paasreces niet door laten bederven.

Maandag 20 april

Tweede Paasdag. Kees Boomkens heeft een tv-portret van me gemaakt, dat vandaag is uitgezonden. Hij heeft er veel energie ingestoken. Urenlange gesprekken met familieleden, (politieke) vrienden en politieke tegenstanders. Moet je zo'n portret toestaan of niet? Ik stel me op het standpunt dat mijn privé-leven het publiek niet aangaat. Op politiek gebied behoor ik me steeds te verantwoorden. ‘Ja maar,’ argumenteerde Kees Boomkens, ‘het publiek heeft er wel recht op je karakter te kennen, want dat is mede bepalend voor je politiek handelen.’ Nou ja, vooruit maar, het is tenslotte verkiezingstijd. Drie kwartier zendtijd is niet te versmaden. Kees heeft het met integriteit gedaan. Hij heeft bij ons thuis meegekeken naar de uitzending. Ik vond mezelf een zoetelijke brave borst in dit programma, maar het regende positieve telefoontjes na afloop. Misschien houdt men van zoetelijke brave borsten in deze kille wereld, waarin het mode is zo cynisch mogelijk over te komen. De mode van het Amsterdamse flinke wereldje. Ik vraag me soms af hoevelen uit dat wereldje's nachts in hun bed liggen te huilen.

[p. 23]

Dinsdag 21 april

Heras Hekwerk, een bedrijf in Oirschot, heeft een prijsvraag uitgeschreven voor het ontwerp van een multifunctioneel schoolpleinhek. Ik ben voorzitter van de jury, op voorwaarde dat tot en met de juryuitspraak alle commerciële aspecten worden vermeden. Vanmiddag ging het van start. Ik ben benieuwd naar de inzendingen. In Amerika en Canada veranderen, als bescherming tegen het vandalisme, scholen in bunkerachtige gebouwen, met kleine raampjes en omgeven door venijnige hekken. Misschien is het mogelijk een hek te ontwerpen dat uitnodigt in plaats van afstoot en dat toch bruikbaar is.

Er zijn veel manieren om spreekbeurten te houden. Grappen over de politieke tegenstanders, daar is Wiegel goed in. Hij trekt er volle zalen mee. Hij gelooft ook in herhalingen, je moet de boodschap eenvoudig houden en steeds opnieuw brengen. Kreten, slogans, je moet het er in hámeren. Hij kon wel eens gelijk hebben dat dit het meest effectief is. Toch doe ik het zo niet, om twee redenen. In de eerste plaats zou het D'66-publiek het niet pikken. In de tweede plaats kán ik het niet, ik heb een onbedwingbare neiging serieus en diepgaand op vragen in te gaan en om ingewikkelde, filosofisch getinte vraagstukken bij de kop te nemen. Mijn moeder noemde dat vroeger al mijn didactisch complex. Ik spreek graag over de technocratie en hoe we daar mee om moeten gaan. Enerzijds is het onzin om bang te zijn voor techniek of om die ‘onnatuurlijk’ te vinden. Techniek hoort bij een mens als een staart bij een hond. Kenmerkend voor de mens is immers juist zijn inquisitieve geest, zijn behoefte om verder te komen, meer te weten, meer te begrijpen. Anderzijds is er het gevaar dat technisch kunnen de mensen meesleurt in een structuur die niemand wil, in leefwijzen die vereenzamen. Wetenschap en techniek lopen ver voorop bij de ontwikkeling van dingen die belangrijker zijn, bijvoorbeeld het vraagstuk hoe we vreedzaam met elkaar kunnen leven.

De technocratie is zowel een bestemming als een gevaar, zowel een wenkend perspectief als een inferno. De enige methode om dit tweezijdige vraagstuk aan te vatten lijkt mij die van het ontwikkelen van een beter besluitvormingsproces, sowieso de sleutel voor een democratischer samenleving.

Macht en besluitvorming, daar had ik het vanavond over in Breda, op een spreekbeurt. Mij boeit het, maar de zaal hoort waarschijnlijk liever over partijpolitiek en de ermee verbonden mannetjes.

[p. 24]

Woensdag 22 april

's Morgens verschijnen bij de Geschers, waar ik heb overnacht, al vroeg John Jansen van Galen (hp) en Paul Snijders (Haagse Courant). Ze gaan mee naar Roeselare in Vlaanderen, waar ik een oude afspraak moet nakomen: een aantal jeugdgroepen toespreken.

We worden ontvangen door een opgewekte, relativerende vrouw, met wie waarschijnlijk iedereen binnen tien minuten dikke vrienden is. Ze nodigt ook de journalisten uit om de lunch te gebruiken bij haar onlangs getrouwde dochter. Drie groepen die dag: jongens van 12, meisjes van 15, jongens èn meisjes van 15 à 16. 't Is leuk, ik doe het met plezier. Ik vergeet die dag dat John en Paul journalisten zijn en zeg wat me voor de mond komt. Gewoonlijk let ik, als de pers in de buurt is, vrij zorgvuldig op wat ik zeg en zwijg.

's Avonds nog naar Brussel, waar een Waals toneelgezelschap een voorstelling geeft van het stuk A cinquante ans elle découvert la mer van Dénise Chaleur. Ad Zetz (directeur van Wikor) en ik (voorzitter van de stichting) hebben het stuk indertijd ook in Parijs gezien, met de schrijfster in een van de twee rollen. Díe voorstelling kunnen we helaas niet naar Nederland krijgen, hoewel Dénise wat graag wil. In de periode die geschikt is (jan./febr./maart '82) moeten ze namelijk een tournee door Frankrijk maken. De Belgische voorstelling is heel anders dan de Franse. Naturalistischer, met een warmer, burgerlijker décor. Mijn grootste bezwaar is dat de relatie tussen de twee vrouwen veel minder typisch joods is dan in Parijs. Toch vind ik het een heel aanvaardbare voorstelling. Dénise zelf, die er ook was, is aanvankelijk vol kritiek. Er zijn zinnen weggelaten, borsten zijn te lang bloot, de WC is niet goed gesitueerd op het toneel. Dat het stuk zo door en door joods is, was ze zich niet bewust. Amusant is dat.

Vrijdag 24 april

Vandaag moest ik o.a. een stukje schrijven voor NRC Handelsblad, over Wiegel. De redactie heeft een aantal politieke antagonisten uitgenodigd om iets over elkaar op schrift te zetten en dat willen ze op dezelfde pagina publiceren. De belangrijkste vraag is hoe zo'n stuk getoonzet moet worden. Hard? Verwijtend? Een verdediging tegen de aanvallen die Wiegel dagelijks op ons richt? vvd-sprekers geven geregeld persberichten over ons uit die op de rand van leugenachtig zijn. Het ontgaat me trouwens wat ze daarmee denken te winnen.

[p. 25]

Volgens mij zou doodzwijgen van ons veel effectiever zijn. Ik kan geen radio of televisie aanzetten of er staat wel iemand iets negatiefs over D'66 te zeggen. De mensen moeten op deze manier wel nieuwsgierig worden wie deze inhoudsloze, vage, arrogante democraten zijn. Na overleg in de huiselijke kring, een veel geraadpleegd adviescollege, heb ik besloten een hoffelijke, doch licht ironische toon aan te slaan in mijn stukje. Benieuwd hoe hij mij ‘behandelt’. Vanmiddag gebrainstormed met het groepje Walter, Hans, LJ, Ernst. Soms overvalt me de mismoedige gedachte: wat moet ik vanavond nou weer zeggen. Een gesprek met creatieve mensen zet de gedachten weer op een spoor.

Zaterdag 25 april

Officiële campagnestart in Den Bosch. Ballonnetjes en een BALLON. Spreken op een marktpleintje, jessis. Een enthousiaste bijeenkomst in het Casino, met de fanfare ‘de Kikvorsen’ (geestig toespraakje van hun leider), Fons Jansen, en een godsgeschenk voor deze dag: in Rooie Haans Nipo is de lichte daling van D'66 tot staan gebracht en omgebogen naar winst, nl 23 zetels. Niet dat we die ooit zullen halen, maar het toont mooi. Het cda (42) is voor het eerst in de enquête kleiner dan de PvdA (44). Een succesvolle campagnestart. In Brabant moet je wezen.

Zondag 26 april

Een dag met een dramatisch slot. Ik heb een groot deel van de dag achter m'n bureau doorgebracht, om een aantal feiten nog eens te lezen: ons verweer tegen Nypels¹ en De Kam dat er een gat in onze begroting zou zitten; de financiering van ons 100 000-woningen-plan; het initiatief van ónze Nypels over pensioenrechten; enzovoort. Van lieverlee werd ik wat nerveuzer. Ik moest vanavond naar Vragenvuur, Jaap van Meekren, samen met Joop den Uyl en Hans Wiegel. Bijna niemand realiseerde zich dat het de eerste keer was voor mij dat ik in een directe confrontatie zou zijn met de ‘grote partijen’. Veel meer dan de politieke tegenstanders vreesde ik trouwens de vragen uit het publiek, die over letterlijk alles konden

1 Deze Nypels is journalist van de Haagse Post, onze Nypels heet Erwin en zit in onze fractie - in de VVD-fractie zit ene Nijpels.

[p. 26]

gaan. Ik mis het vermogen dat Joop en vooral Hans hebben om soepel om een vraag heen te glijden. Wie jaren lang natuurkundig onderzoek heeft gedaan en daarbij heeft geleerd naar de kern van de vraag te zoeken, leert waarschijnlijk nooit meer wat voor een politicus zo handig is om te kunnen, nl. zelf bepalen wanneer en hoe de kern van een vraagstuk wordt besproken en dat niet te laten afhangen van een vragensteller.

Omstreeks 20 h kwam Alice Oppenheim, die voor Elseviers Magazine de campagne verslaat en me een paar weken van zo nabij mogelijk wil gadeslaan. Om halftien moeten we in de studio zijn. Om 9.20 vraagt ze of we niet eens moeten gaan, mijn horloge blijkt stil te staan. Alexandra gaat ook mee. We overschrijden de toegestane snelheid.

De vragen aan mij gesteld zijn niet moeilijk te beantwoorden, behalve die over hard-drugs van een mevrouw wier zoon 2 jaar geleden aan druggebruik is overleden. Volgens mijn taxatie komt Wiegel op achterstand. Zijn antwoorden op verschillende vragen zijn nietszeggend, al blijft hij dat knap verhullen. Van Meekren kondigt de laatste vraag aan, te stellen aan Hans Wiegel. ‘Ik ben sinds twee maanden weduwe, met twee kleine kinderen,’ zegt een man met een baard uit het publiek. Ik ga meteen door de grond. Hoe haalt de avro het in z'n hoofd? ‘Eh...weduwnaar,’ herstelt de man. Ik blijf omgewend naar hem kijken, durf geen blik op Hans te slaan. Als de man is uitgevraagd geeft Jaap Hans het woord. Hans wil beginnen te praten, barst in snikken uit. ‘Ik geloof dat deze vraag niet gesteld had moeten worden,’ zegt Van Meekren. ‘Zeker niet aan mij,’ snikt Wiegel. Van Meekren sluit snel de uitzending af. Joop legt zijn hand op Wiegels arm. Ik zit er tegenover en staar naar de scène. Ik voel me mateloos indiscreet om zo te zitten kijken naar het verdriet vari een ander. Om me een houding te geven schroef ik m'n pen dicht, pak ik m'n tas. De uitzending is afgelopen. Ik voel nu vooral woede en roep dat ik uitgezocht wil hebben of de avro dit vooraf heeft geweten. Dat is niet moeilijk, want Jaap van Meekren geeft het meteen en vrijwillig toe. Hij erkent de blunder. Ook Alexandra is zeer geëmotioneerd. Er wordt nog lang nagepraat. Deze gebeurtenis verstoort het politieke beeld. Het voegt een dimensie toe aan de campagne, iets waar je politiek geen enkele greep op hebt. Ik vind het volstrekt begrijpelijk dat Hans zijn zelfbeheersing verloor bij deze vraag. De wond van Jacquelines overlijden is nog vers. De situatie had zich dan ook niet mogen voordoen. Geen life-

[p. 27]

uitzendingen meer deze campagne, vind ik. Joop en ik zouden er steeds over in zorg zitten of we niet iets pijnlijks zouden zeggen. Wat een rotzooi.

Dinsdag 28 april

Op de spreekbeurten geen vragen over de emoties in Vragenvuur. Noch vanavond, noch gisteravond in Hilversum. Gelukkig, al zou ik er toch niet op geantwoord hebben. De campagne is nu in full swing. Vanmiddag twee uur telefonische vragen beantwoord van lezers van de Haagse Courant. We zijn vrijwel dagelijks op de televisie. Dagelijks ook in interviews, soms vier op een dag. Volle zalen. Ik blijf praten over de veranderingsprocessen in de samenleving, de structuren die niet meer passen op de veranderde behoeften, de ondoorzichtige besluitvorming. Het zou losser en lichter moeten, hoewel ik constateer dat de mensen aandachtig luisteren.

Donderdag 30 april

Vorige week hebben buurman Schelto van Heemstra en ik samen een tweedehands Harley Davidson gekocht. De droom van iedere jongen die het vroeger op z'n best moest doen met 125 cc dkw-tjes en met scooters. Nu we het kunnen betalen hebben Schelto en ik, onder meewarig doch begrijpend hoofdschudden van onze vrouwen, de verleiding niet kunnen weerstaan. Vandaag kon ik hem voor het eerst proberen, bij ijskoude regen. Typisch, alles wat je leert ‘by touch’ vergeet je nooit meer. Gooi iemand die veertig jaar niet heeft gezwommen in het water en hij zwemt zo weg. Ik had twintig jaar niet op een motor gezeten, maar dat bleek geen enkel probleem. Net zo bij Van Heemstra. Het is een prachtige, zwarte machine, 1200 cc. De schoonheid van de techniek. Ik ben er als een kind zo blij mee. Door de regen, met kletsnatte voeten, naar Leen Timp in Blaricum. Natuurlijk rijst meteen de vraag of journalisten me mogen zien op de hd. Leen, naturel als hij is, vindt dat ik gewoon moet doen waar ik zin in heb. Anderen aarzelen: Jan Velthuizen, Ernst, Mies. Enfin, we zien wel. Vandaag vergeet ik alle politiek even naast het acceleratievermogen van dit verrukkelijke stuk techniek.

[p. 28]

Vrijdag 1 mei

De discussie tussen de vijf ‘linkse’ lijsttrekkers, waar zeventig journalisten om hadden gevraagd, heeft toch nog plaatsgevonden, vanmiddag in Bellevue. Den Uyl wilde eerst niet, maar tijdens het debat leek hij zin te krijgen in een links kabinet. Misschien is de grootste kracht van Joop dat hij iets wat zeer onrealistisch is (veel van de ‘alternatieve’ financieringsplannen van de PvdA, en ook zo'n kabinet met dan zeker Ria Beckers en Van der Spek als minister) op de een of andere manier geloofwaardig kan maken. Hans van Mierlo heeft dat nog sterker. Die kan een kamer vol mensen er van overtuigen dat twee plus twee vijf is.

Het beste politieke inzicht heeft toch altijd Marcus Bakker. Dat bleek vanmiddag weer uit twee dingen. Hij plaatste de cpn meteen in de gedoogrol en vermeed daarmee een polariserende confrontatie met Den Uyl. Ten tweede maakte hij meteen ruimte voor steun van ‘loyalisten’ van het cda, door te wijzen op de progressieve gezindheid van sommigen uit die kring. Toen ik, tot ergernis van de talrijke aanwezigen, sprak over onze voorkeur om het cda bij de regering te betrekken, daalde een regen van as op me neer vanuit de duistere hoogte van Bellevue. Misschien is de Heer der Heerscharen toch links. De jus d'orange was helaas de rest van de middag niet meer drinkbaar.

Dinsdag 5 mei

Iedere dag heb ik interviews, vandaag weer vier. De laatste was met Frits van der Poel en Herman Wigbold. Een verademing om met. echte politieke journalisten te praten, voor wie de hele rimram er omheen flauwe kul is. Straffe borrel er bij en recht naar het hart van de politiek. Van Harten van Elseviers Magazine heeft me dingen in de mond gelegd over Wiegels emoties die ik niet heb gezegd. John Jansen van Galen heeft een lang verhaal over mijn activiteiten in de campagne in de hp geschreven. Zeker niet negatief, goed gesteld en informatief. Over Breda, Roeselaere, Den Bosch. Toch krijg ik wat van al die persoonlijk getinte verslaggeving. Alice Oppenheim van Elsevier gaat overal mee naar toe. Als ik ben uitgesproken wil ze weten hoe ik me voel, of ik moe ben, of ik de zaal inspirerend vond. Ik wou dat journalisten opschreven wat ik politiek te vertellen heb. Iedere avond diep ik een onderwerp uit. De deeltijdarbeid en de invloed ervan op de doe-het-zelf-samenleving.

[p. 29]

Het omgaan met macht. De kloof tussen structuren enerzijds en nieuwe behoeften anderzijds. De rol van de overheid. De kleinschaligheid en praktische mogelijkheden ervoor. Ik vind er weinig van terug in de bladen, bij radio en televisie. Hoe voel je je. Wat een vak.

Vrijdag 8 mei

Het melden van spreekbeurten wordt wat eentonig, maar die van vanavond in Hardegarijp, voorafgegaan door een life interview met Radio Friesland, mag genoemd worden. Een uitpuilende zaal en een zeer gastvrije ontvangst. Het gaat goed in Friesland.

Van 's nachts twee tot vijf heb ik met Ernst en Paul van Engen zitten brainstormen over de strategie. Paul is een jonge journalist die voor de Haagse Post werkt. Hij mag overal met zijn neus bij zitten, op voorwaarde dat wij een vetorecht hebben over alles wat hij schrijft. D'66 is tenslotte een open partij en campagnes zijn interessant voor de mensen.

Joop is sinds ‘Bellevue’ op dreef gekomen. Hij is op de linkse toer. ‘Tóe nou, D'66, doe mee aan een progressief kabinet.’ Dat kan natuurlijk niet, want de sociaal-economische denkbeelden en het programma op dit gebied van de PvdA zijn onrealistisch, om maar te zwijgen van ppr en psp. Maar Joop gaat er op vooruit in overtuigingskracht en dat is gevaarlijk. Hij wint er mee terug van psp en cpn en hij drukt ons in het defensief. Daardoor wordt de kans op een tweede kabinet cda/vvd groter. Ten bate van de PvdA die er wat groter door kan worden, maar wil hij dat echt? We gaan er iets aan doen.

Zaterdag 9 mei

Op de D'66-adviesraad in Trianon heb ik de aanval geopend. ‘De strategie van Den Uyl is catastrofaal voor de werkgelegenheid. Het bedrijfsleven heeft geen vertrouwen in een links kabinet. Wie voelt iets voor centrale sturing? De PvdA-economen in ieder geval niet. Die hebben in een grote advertentie Joop persoonlijk gesteund, maar niet de PvdA, niet Weerwerk, het PvdA-programma. Hun advertentie is eerder een waarschuwing tegen centralisme dan steun ervoor.’

Mijn opmerkingen komen kort in het journaal. Morgen verder uit-

[p. 30]

bouwen in avro's Radiojournaal.

Ik moest vandaag ook nog twee uur vragen beantwoorden voor tros-Aktua-radio. De meao die de vragen mocht stellen heeft een enquête gehouden. D'66: 34%. VVD; 76%. Er heerste een rechts sfeertje. Overigens zijn de journalisten van Aktua-radio beslist niet conservatief. We kunnen goed met hen opschieten.

Zondag 10 mei

Bijeenkomst van de eerste veertig kandidaten en het campagneteam bij Saskia van der Loo in Apeldoorn. 't Is zomers weer. Goed om met de motor te gaan. Bij de Van der Loo's is het gezellig. Ik zet uiteen waarom ik de strategie heb aangescherpt. Alleen Ineke pruttelt. Ze blijft hameren op inhoudelijke verhalen. Die kan ze krijgen. Voor 23 mei wordt een ‘toogdag’, puur over inhoud, op touw gezet, een voorstel van Aad Nuis. Maar deze laatste veertien dagen gaat het om de machtsvraag.

Henk Zeevalking heeft een paar uur geleden z'n heup gebroken. Ellendig voor hem. Hij is vanavond al geopereerd. Het lijkt uitgesloten dat hij er 26 mei bij zal kunnen zijn. Grenzeloze pech voor hem en ook jammer voor de partij. Moge hij voorspoedig genezen.

Maandag 11 mei

Tien jaar geleden werd ik voor het eerst beëdigd als lid van de Tweede Kamer. Ouwe bok. In Venlo stroomt tijdens mijn toespraak plotseling de zaal vol water. Het regent urenlang pijpestelen en een dakgoot heeft het begeven. Ik onderbreek, hulptroepen schieten toe, maar de zondvloed is niet te keren. Wiegel had hier zijn enige verkiezingsboodschap in praktijk kunnen brengen: ‘de handen uit de mouwen, de handen aan de ploeg’. Wij gaan maar gewoon door. Tijdens het vervolg van mijn verhaal zie ik van lieverlee mensen hun benen optrekken en op de sporten van hun stoel plaatsen. Limburg, dierbaar oord.

Dinsdag 12 mei

Het plan heeft gewerkt. Alle kranten schrijven over mijn aanval op Joop. Het linkse kabinet is ontmaskerd, wij zijn terug in de aandacht. Nieuwe stof voor grollen en grappen van Wiegel, maar ze

[p. 31]

beginnen kale plekken te vertonen. De vvd, een partij vóór belangen, weinig ideeën. Het campagne-voeren begint een routine te worden, de dagen gaan sneller voorbij. Weinig mensen in Lelystad, waar we bijna 20% van de stemmen hadden bij de gemeenteraads-verkiezingen. Ze hebben het daar al ‘gemaakt’. Het grootste probleem van de toekomst voor D'66 wordt hier geïllustreerd. Als we eenmaal tot de grote partijen zijn gaan behoren is de grootste drijfveer weg. Het bezit van de zaak...

Donderdag 14 mei

Een drukke dag, met interviews, een debat op een vno-congres met Uyl, Riet en Lub, een spreekbeurt in Groningen voor achthonderd mensen. Het Noorden is echt politiek bewust, waarschijnlijk het gevolg van de vaak benarde positie van de regio. Het viel me weer eens op hoe zaalgevoelig ik ben. De kwaliteit van mijn toespraak in Groningen was veel beter dan die in Lelystad. Is dat een zwakte of een kracht? Het is in ieder geval stom van me dat ik na thuiskomst tot drie uur op blijf, met post, kranten of helemaal niks. Ik moet dat afleren. Er bouwt zich slaapgebrek op.

Zaterdag 16 mei

Om acht uur het huis uit is voor mijn doen onmenselijk vroeg. Ik draag daar altijd de hele dag lang de sporen van mee. Vandaag moeten we om 8.30 h in Amsterdam zijn om op de Barkentijn Elisabeth Smit van het IJ naar Muiden te varen. Er zijn verscheidene televisieploegen aan boord, o.a. een Duitse. De zon breekt door en de stemming stijgt. In Muiden staan Barend Ferman, de D'66-burgemeester en vele partijgenoten op de kade. Erg feestelijk. Veel tijd is er niet, ik moet me snel verkleden en met mijn eigen vanmorgen in Muiden neergezette auto naar Apeldoorn rijden. Daarvandaan wordt vandaag De Rooie Haan uitgezonden. Ernst, Bob Groen, Joop van Tijn en Paul van Engen rijden mee. Wat zal Wiegel zeggen op mijn vraag waarom hij niet met me wil debatteren? Ik wil graag de mening van mijn reisgenoten weten. Joop van Tijn geeft een overtuigend nummertje Wiegeliaanse cliché's weg. Inderdaad wil Wiegel niet met me in debat. ‘Tenzij de heer Terlouw ter plekke wil terugkomen op zijn uitspraak dat er geen kabinet cda/vvd/D'66 komt,’ zei hij. Ik moet de uitspraak van mijn congres blijkbaar ter

[p. 32]

plekke in de ban doen. Later bevestigt hij aan Alice Oppenheim zijn eerdere opmerkingen tegenover Elsevier dat ik een kille, zakelijke man ben. Hij komt wel even buurten. Zo handelt blijkbaar een gevoelige tegenover een ongevoelige.

Laat in de middag komen we In De Oude Tram in Amersfoort bijeen om te praten over ‘D-day’, de democratendag in Nieuwegein op 22 mei. We zullen met zeven sprekers proberen aan te geven hoe een maatschappij van dingen kan worden veranderd in een maatschappij van mensen.

Dinsdag 19 mei

De spreekbeurt in Alkmaar was een van de geanimeerdste van de serie. Zit 't ‘m in het Noorden? Ook Hardegarijp en Groningen waren goed. Vanochtend een life-uitzending van de schooltelevisie. Aan de orde is de vraag of je moet gaan stemmen. De argumentatie tégen is zo zwak en ook zo nihilistisch dat ik me erover verbaas dat de voorstanders van thuisblijven zoveel aandacht krijgen. Wat bezielt de media?

Vanmiddag kwam Bob Groen van de Volkskrant voor een interview. Het is aangenaam praten tegen een objectieve journalist, de Volkskrant heeft ook andere. Om half vier naar Twente, Radio Oost, snel maar goed eten bij Noortje van Lijf, toespraak Hengelo, toespraak Almelo, babbeldebabbeldebabbel, wat een vak.

Woensdag 20 mei

Er gaan sterke geruchten dat we in Nipo een duikvlucht maken. Helemaal vertrouwen doe ik het niet, want Marcel van Dam wil de wens nog wel eens vader van de gedachte maken. Maar toch... Vanavond, voor Veronica TV, hebben Wiegel en ik ons eerste en enige debat met elkaar. Gezien de opiniepeilingen is het van groot belang dat ik daar goed uitkom. In de vooravond neem ik de onderwerpen nog even door met Walter, Hans en Maarten. Ze gaan allemaal mee voor morele steun, ook Carla, Claire, Marlies en Ingrid. Ik moet zien dat ik Wiegel pak op zijn gebrek aan inhoudelijkheid. Hij is erg goed in afleidende manoeuvres. We zullen zien.

[p. 33]

Donderdag 21 mei

Wie heeft gisteravond gewonnen? Rechts getinte lieden zeggen gelijk spel, dus dat ziet er niet zo slecht uit. Voor onze mensen is er geen twijfel: de oppervlakkigheid van de lijsttrekker van de vvd is aan de kaak gesteld. Hij is wel duivels handig. Precies op de goeie momenten smeet hij de enkele hem ter beschikking staande argumenten tegen ons in de strijd. Het goud, het zogenaamde gat. Gruyters die voor droogmaken van het Markermeer is. Op het ‘gat’ reageerde ik niet goed. Ik had moeten volstaan met de opmerking dat het gat is gedicht, of beter gedekt. Dat had hij inhoudelijk waarschijnlijk niet aan kunnen vallen. Op den duur kreeg hij een geagiteerd kleurtje. ‘Helaas papa,’ zegt Pauline, ‘er zijn niet zoveel verstandige mensen.’ Ontevreden ben ik niet, maar het had beter gekund. Teveel inhoudelijke argumenten van mijn kant is ook niet goed. Mijn vrienden zeiden dat ik op z'n best was bij de kernwapens, terwijl mijn argumenten daarbij meer ethisch dan feitelijk waren. Goeie les voor aanstaande zondag.

Om tien uur vanochtend waren we alweer in Rotterdam. Ontvangst door André van der Louw. Vroeger werd ik vaak Van der Louw genoemd, maar dat is over. ‘Den Haag Vandaag’ filmde. Mede daarom sneed ik de zaak van de duikboten voor Taiwan aan en de raspoliticus Van der Louw beantwoordde dat natuurlijk perfect. Wonderlijk genoeg was het vanavond in de uitzending van het programma niet terug te vinden.

Een bezoekje aan een renovatiegebied deed me beseffen dat ik te weinig werkbezoeken heb gedaan. Electoraal stelt het weinig voor, maar je leert toch hoe de mensen over de dingen denken. Op een boottochtje door de haven werd de show gestolen door een vrouw - moederlijk type - die zich voorstelde als Veronica uit Boedapest. Ze zorgde voor de inwendige mens en straalde daarbij zoveel warmte en vrolijkheid uit dat niemand daar ongevoelig voor kon blijven. Onbetaalbare mensen zijn dat. Bij vertrek kuste ze me hartelijk en ik wist weer dat we de verkiezingen gaan winnen.

In Nieuwspoort werd me nog een minuscuul boekje aangeboden over de verzorging van katten, in het bijzijn van één journalist en twee fotografen. De aanbieder wilde zijn toespraak eerst nog via een microfoon houden. Overigens zei hij aardige dingen en misschien is de kat wel het perfectste produkt van de evolutie. Want het hebben van nóg meer hersens, zoals de mens, kon wel eens op een catastrofe uitlopen. In ieder geval zouden katten nooit zoiets

[p. 34]

krankzinnigs doen als campagne voeren. Ze láten zich voeren, uit blikjes kattevoer, zonder hun onafhankelijkheid prijs te geven. En ze doen per dag langdurig niks.

Verder heb ik Henk Z. opgezocht. Hij maakt het goed. Natuurlijk waren er fotografen bij. De dag wordt besloten met een spreekbeurt in Gorkum. Veel mensen, die tevreden zijn over het debat van gisteravond. Al met al geen slechte dag.

Vrijdag 22 mei

Tijdnood. Ik volsta dus met een samenvatting van de campagne in Nieuwegein. Zeven sprekers. Allemaal goed. Erwin Nypels weet van zoiets technisch als pensioenen een prachtig nummer vol hartstocht te maken. Op weg naar huis alcoholcontrole. Stel je voor dat ik vier dagen voor de verkiezingen fout had gezeten!

Zaterdag 23 mei

Dag voor links, onder het motto ‘vier jaar is genoeg’, in Amsterdam. Natuurlijk werd ik opgedekt uitgefloten, 't Was eigenlijk best aardig. Zonder D'66 kwam er zeker meteen een tweede kabinet Van Agt/Wiegel. In hun hart weten ze dat. Het interview met Bob Groen stond vandaag niet in de Volkskrant. Was het te positief?

Zondag 24 mei

Vanavond wordt de verkiezingsuitslag bepaald in een twee uur durend televisie-debat voor de avro tussen Uyl, Agt, Wieg en mij. 's Middags pompen een aantal mensen bij ons thuis me vol informatie. De verantwoordelijkheid ligt een paar uur zwaar op m'n maag. Hoe doseer ik informatieverschaffing en het overdragen van overtuiging zorgvuldig? Alexandra en de vrienden zijn vol goede moed. Nog voor ik naar de studio ga verdwijnen de zenuwen. We zullen wel zien.

Maandag 25 mei

Hoewel ik al vroeg naar de ncrv-studio moet om ‘life’ vragen van luisteraars te beantwoorden, en 's avonds nog een spreekbeurt

[p. 35]

heb in Haarlem, loop ik rond met het gevoel dat de campagne voorbij is. Volgens iedereen is het debat voor ons goed verlopen. Diverse mensen bellen op om te zeggen dat ze nu D'66 gaan stemmen. De kinderen, mijn ouders, broers en zusters hebben geweldig meegeleefd. Alexandra begint nu zenuwachtig te worden. Ze besluit 's avonds mee naar Haarlem te gaan waar m'n laatste spreekbeurt zal zijn, en daarvoor haar orkestrepetitie af te zeggen. (‘Ik zou toch geen rust hebben.’) Ze is al vaker meegeweest, en altijd vol bemoediging, 's Middags ga ik nog even tennissen met Henk Visser. Vanaf vier uur regent het telefoontjes. De vvd adverteert paginagroot in de avondkranten: ‘Een stem voor Jan is een stem voor Joop.’ Dat is laaghartig, maar de rest van de tekst is bovendien leugenachtig. Terlouw heeft zelf gezegd dat een stem op D'66 een stem voor de PvdA is. Hoe minderwaardig. De echte liberalen moeten zich in hun graf omdraaien. Of leven er nog een paar? Ze laten weinig van zich horen. Ik dicteer een verontwaardigd persbericht, waarin de woorden platvloers, botte leugens en liberale tolerantie voorkomen. Voor het eerst in deze campagne. De volle zaal in Haarlem (prestatie van de afdeling, twee dagen geleden wisten ze niks van een spreekbeurt) hoont de vvd'ers weg die nog iets goeds in die advertentie zien. 's Avonds thuis onthult Alexandra dat ze in het geheim autorijlessen heeft genomen en volgende week dinsdag moet afrijden. Even na middernacht, als de verkiezingsdag net is aangebroken, rijden we een blokje, Alexje parmantig achter het stuur. Als we gesnapt worden... ach, De Telegraaf is toch al gezakt.

Dinsdag 26 mei

PvdA 44 (-9), cda 48 (-1), vvd 26 (-2), D'66 17 (+9). Niemand zeurt over de opiniepeilingen waarin we ooit op 23 stonden. Bij D'66 uitbundige vreugde. Vriendelijke felicitaties van Van Agt en Wiegel. Het offensief om D'66 bij de combinatie cda/vvd te krijgen is begonnen.