Alle werken

(1969)–Mattheus Gansneb Tengnagel– rechtenstatus



[pagina 554]
D'onbekende voerman van 't schou-burgh.Ga naar voetnoot+ Wonder, wonder, noch eens wonder! 't Gat leyt boven, 't hoofd leyt onder, En het gaetter wel verkeert Daer de knecht sijn meester leert. 5[regelnummer] Onse wagen die sou hollen, Stont zy maer op rat, of rollen:Ga naar voetnoot6 Want mijn Ezels gaender voor,Ga naar voetnoot7 Sonder wetenschap van spoor. D'eerste draeft vry wat hooveerdigh, 10[regelnummer] En de tweede gantsch oneerdigh, Doch de derde valt so goet, Dat ick d'Ezel prijsen moet. 'K ben met 't vierde heel bedroogen, 't Arme beest heeft glaesen-oogen,Ga naar voetnoot14
[pagina 555]
15[regelnummer] En het kijckter niet meer uyt Als een Vinck doet inde muyt:Ga naar voetnoot16 Maer het vijfde moest ick hebben, Want de haver inde krebben Wou aen 't wassen met geweltGa naar voetnoot19 20[regelnummer] Ofse stond op 't open velt, Daerse swelt van dauw en regen, Had ick Slock-op niet gekregen 'k Was nou al aen 't dorsen vast, Daer ick nu van ben ontlast. 25[regelnummer] Maer wat dunckje van de leste? 't Is al vry wat veer van 't beste, Daerom loopt hy oock voor speck Sonder bitjen in sijn beck. Yemant sou hier konnen vragen: 30[regelnummer] Kan een Ezel so hart jagen, Dat hy met sijn snelle gangh Kar en Voerman valt te bangh? Daer de luyaert niet wil roeren, Of men moet hem eerst soo voerenGa naar voetnoot34 35[regelnummer] Met een hout dat wacker kleeft, Dat hy bult of strepen heeft: Hier op segh ick met de waerheyt, Ondervindingh die maeckt klaerheyt. Nodeloos word het bedietGa naar voetnoot39 40[regelnummer] Datmen voor sijn oogen siet. Heughtje noch wel Kameristen,Ga naar voetnoot41 Hoe sint Jacob plagh te twisten?Ga naar voetnoot42
[pagina 556]
En hy had niet eene SchulpGa naar voetnoot43 Die sijn vrome Meester hulp: 45[regelnummer] Iuyst quam Jantje met sijn KrullenGa naar voetnoot45 Om sint Iacobs kap te vullen,Ga naar voetnoot46 En hy gaf hem sulcken hert,Ga naar voetnoot47 Dat de stumpert lachend' wert. 't Is geen nood, bedwinght jou klagen, 50[regelnummer] Moetje van de oude wagen,Ga naar voetnoot50 Seyde Iantje, ick weet raet Dat het jou wat beter gaet: Siet wy sullen t'samen lopen, En een eygen wagen kopen, 55[regelnummer] Peerden heb ick al besteet, Was de wagen maer gereet. Yser-werrick heb ick mede,Ga naar voetnoot57 Benje sleghjes wel te vreden, En wy sullen, soo ick meyn, 60[regelnummer] Dichjes by de Lombert zijn,Ga naar voetnoot60 Dat kan oock voor al niet schaden, Vind' jy 't oock soo niet geraden Iacob Oom? wat dunckjer van? Wel dat gaetter dan op an.
[pagina 557]
65[regelnummer] Daer mee gingh het op een bouwen,Ga naar voetnoot65 Op een hacken, op een houwen, Datmen in een korten tijt Al het yser raeckten quijt.Ga naar voetnoot68 En het gelt was mee te soecken, 70[regelnummer] Arme Iacob weer aen 't vloecken, En de peerden opter loop. Daer lagh 't alles overhoop. Hadden die luy sulcken sotheyt, En haer peerden sulcken botheyt; 75[regelnummer] Hoe sal 't met mijn wagen gaen,Ga naar voetnoot75 Daer maer Ezels trecken aen? Maer dat wil ick wel bekennen, Dat mijn wagen niet sal rennen, Want hy is van Camper-houtGa naar voetnoot79 80[regelnummer] Al te groot, en swaer gebout, En met kalck en steen geladen, Sonder rollen, sonder raden, Soo men ergens rollen vont, Die staen opwaerts in de gront:Ga naar voetnoot84 85[regelnummer] Dus en hoef ick niet te duchten Om het hollen: maer ick suchte Dat mijn Ezels g'lijckerhandt Sullen met haer onverstandt,
[pagina 558]
Daer geen reden is te scherpen, 90[regelnummer] Al mijn Wagen ommewerpen, En als 't onderst boven leyt, Dan is al mijn werck bekayt:Ga naar voetnoot92 En ick kan hem niet oprechten, Want ick heb geen hulp van knechten: 95[regelnummer] Of ick schoon na Ioosje loop,Ga naar voetnoot95 Die en krijgh ick niet goet koop: Want doe hy sijn dienst my gonde, Hebben s'hem naer huys gesonden, D'eerste Ezel van de ses 100[regelnummer] Wou niet luyst'ren na sijn les; En de andere balckten Amen, Want sy hoorden al te samen Meer na d'Ezels bot gebrem, Als na Ioosjes sweep of stem; 105[regelnummer] Die doe meed' de Wagen mende, Doe hy noch stond over-ende; Doch hy leyt noch niet heel neer: Maer ick zie hem al omveer. Och ick mach'er niet op dencken! 110[regelnummer] Want ick sou mijn sinnen krencken, En ick ben mijn niet gelijck, Als ick op mijn Ezels kijck; Die in schijn van menschen trecken, En mijn oogen soude decken,Ga naar voetnoot114 115[regelnummer] Seyde niet haer buyten schijn,Ga naar voetnoot115 Datse binnen Ezels zijn, Op een nieuw fatsoen gebooren, Sonder lange steyle ooren; En 't is seker, want haer daet, 120[regelnummer] En haer woorden houden maet;
[pagina 559]
En men kan in Ezels wercken Sulcken plompheyt niet vermercken, Als in dese ses haer doen, Diemen menschen zou vermoen. 125[regelnummer] Want het beest, recht beest geschapen, Is gemaeckt nu om te slapen,Ga naar voetnoot126 Dan te wercken na den eysch, Anders krijght hy harde spijs. Maer mijn Plompaerts moet ik voeren, 130[regelnummer] Beter als Moer Claters hoeren.Ga naar voetnoot130 Die wel lecker in 't gemeenGa naar voetnoot131 Waren, maer oock licht te vreen, En noch yemant voordeel deden, Al was 't maer met open leden; 135[regelnummer] Maer myn Luyaerts wercken niet, Als aen 't geen mijn schade biet: En sy willen echter hebben Suyver stroy, en volle krebben, Ja in sulcken overvloet, 140[regelnummer] Dat myn blaes weer roocken moet;Ga naar voetnoot140 Die ick uyt de Schoorsteen haelde, Want ick dacht niet dat ick dwaelde, Maer ick meende, heel verblijt, Hem te proppen metter tijt;Ga naar voetnoot144 145[regelnummer] En met duyten vol te garen, Die ick nou begost te sparen, En mijn jonckheyt vaeck ontnam, Of de oude dagh eens quam, Die soo menigh na laet jancken, 150[regelnummer] Alsser niet en is te bancken;Ga naar voetnoot150
[pagina 560]
Luye Ezels waer je 't vroe,Ga naar voetnoot151 Hoe een out man is te moe, Die wat leckers heeft te smullen; 'k Meen niet datje soo sout pullen,Ga naar voetnoot154 155[regelnummer] En de Pachters loopen aen,Ga naar voetnoot155 Die Zach'rias heten gaen, Sonder eenigh Cijns te langen, Wantje maekten 't haer soo bange, Alsje lickte met malkaerGa naar voetnoot159 160[regelnummer] Vaetjen voor, en vaetjen naer, Doe Vrou Mari met haer PapenGa naar voetnoot161 Alleman joegh in de Wapen: Dan je klaerden 't doe so moy, Dat je haver kreeght voor hoy: 165[regelnummer] Maer je ginghse haest misbruycken Door de veelheyt van de kruycken, Dat ick menighmalen dacht, Dat het nutter was gebracht In mijn blaes, en die te hopen,Ga naar voetnoot169 170[regelnummer] Om hier na te mogen kopen, In een eygen stille kluys, Warme kost in 't Mannen-huys;Ga naar voetnoot172
[pagina 561]
En het overschot te senden Na jou Meesters bonte bende,Ga naar voetnoot174 175[regelnummer] Daer jy Ezels selfs wel weet Dattet beter is besteet. Als jou holle Iaepse bastenGa naar voetnoot177 Met haer brockjes t'overlasten, Die je dickwils overgaf, 180[regelnummer] Als een Vercken geeft sijn draf.Ga naar voetnoot180 Wijse Floris, sonder weten,Ga naar voetnoot181 Of die wijs wil zijn geheten, Iy behoorde sulcken doen Met oogh-luyckingh niet te voen,Ga naar voetnoot184 185[regelnummer] Maer veel eerder uyt te royen,Ga naar voetnoot185 Dan ick denck het klockend' poyenGa naar voetnoot186 Had met jou oock sulcken val, Als met yemand van haer al: En het is oock vaeck gebleken 190[regelnummer] Door je droncken Hoofsche streken,Ga naar voetnoot190 Als de swarte Leeu sijn vatGa naar voetnoot191 Seyde Hopmans Seun is nat:Ga naar voetnoot192 Maer hy is weer wel gewapend, Want hy heeft mijn kracht al gapend', 195[regelnummer] En mijn vochtigh ingewant Door sijn toogjens over-mant.Ga naar voetnoot196
[pagina 562]
Wel wat nood was 't dat jou sinnen Buyten bierigh, en van binnen Maelden als een Water-wiel, 200[regelnummer] Als je 't soopje binnen hiel:Ga naar voetnoot200 Maer je moet je kracht stracks uyten, En je hoovaerdy ontsluyten, Die met sulcken bottigheyt Al je malle doen beschyt, 205[regelnummer] Dat je knechten t'samen rotten, En je Heerschappy bespotten, En een yeder, die het hoord Barst van lachen, en schreeuw moord! En men acht het voor een wonder 210[regelnummer] Somer-Vorst, en Winter-donder; Maer dit wonder is noch meer, Want de knecht gebiedt sijn Heer: En de Meester die moet lettenGa naar voetnoot213 Op het kind zijn arme wetten: 215[regelnummer] Kloecke Schipper sonder schuyt:Ga naar voetnoot215 Heer je munt te bijster uyt! Maer je gieter sel verderven,Ga naar voetnoot217 Siet hy rot al in de kerven:Ga naar voetnoot218 Want daer is niet eene dagh, 220[regelnummer] Dat hy eens weer drogen magh:
[pagina 563]
Wou de steen van 't graf eens wijcken, Dat zijn Maecker op mocht kijcken,Ga naar voetnoot222 Die belaen was met de surghGa naar voetnoot223 Van zijn opgeboude Burgh.Ga naar voetnoot224 225[regelnummer] 'K meen hy zou zijn borst verscheuren, En het arm gewelf betreuren, Dat zijn maexsel ongescherpt, Schandelijck te gronde werpt.Ga naar voetnoot228 Lieve Claes het is verkeecken,Ga naar voetnoot229 230[regelnummer] (Soo 't geoorloft is te spreecken Metje schim die altijdt maeld, En ontrent het Wees-huys dwaelt, Daerje eertijts in je leven Goede ordre plagh te geven, 235[regelnummer] Met een muer, wel hoogh en sterck, Tusschen 't doeck en 't binne-werck,Ga naar voetnoot236 Dat malkander soo genaeckte, Dat het kleyne kapjens maeckte; Kapjens, die men met de kost 240[regelnummer] Wt de Pap-pot voeden most) Had je doe jou eygen katerGa naar voetnoot241 Oock een hockjen over 't water
[pagina 564]
Achter jouwent opgebout, (Dat jou koud gebeent nu rout) 245[regelnummer] Daer de Dick-kop sat bedwongen,Ga naar voetnoot245 Soo was 't Puysjen niet besprongen;Ga naar voetnoot246 En hy had oock, soo men gist, In jou Schouburgh niet gepist, Doe hy lagh by 't vat te dromen. 250[regelnummer] Maer wat sel ons hier opkomen? Sacht wat! 't is de best van al Die de uytspraeck geven sal; Siet sy soecken al te malen 't Haerlems kind wat moy t'onthalen,Ga naar voetnoot254 255[regelnummer] Want dat is haer ooghmerck wis, Dat hy Vaêr van 't broot-huys is,Ga naar voetnoot256 En hy kan haer schier of margen,Ga naar voetnoot257 Als s' hem om een lootjen vergen,Ga naar voetnoot258 Wel een vrientschap doen, soo 'k meen. 260[regelnummer] Datse dobbeld zijn te vreen. Nou aen 't loopen sonder schromen, Of het blinde beest sal komen,Ga naar voetnoot262 Jongens, segh ick, maeckt ruym stee, Of hy neemtje daetlijck mee; 265[regelnummer] Voort na school toe! of de pocken Selje halen, sonder jocken,
[pagina 565]
Gut hy heeft soo grooten mont; En daer by niet ongesont; Wel! je meughter dan op letten, 270[regelnummer] 'k Sweer hy selje heel opvretten: Want hy komt wel op het spul,Ga naar voetnoot271 En hy maeckt het daer soo dul Met sijn suypen, en sijn swelgen, Daer de Wesen haer aen belgen,Ga naar voetnoot274 275[regelnummer] En 't Ouw-mannen-huys om knort, Seker! 't kompter by te kort. Maer die daer komt moet ick loven,Ga naar voetnoot277 Want hy gaetse al te boven: 'K bidje siet hem doch eens aen, 280[regelnummer] Lijckt het niet de volle Maen? Die de heele zee kan dwingen: Want hy treckt te sonderlinge Wt het Rotterdamsche vat Heele stroomen in sijn gat; 285[regelnummer] Daer hy wacker by kan smoocken, Schijten, spouwen, grouw'lijck roken: Letter op, jy holle vraet: Dattet mee met jou niet gaet Alsje broêr, die lest verdroncken 290[regelnummer] In 's Stadts-Herbergh sat te proncken;
[pagina 566]
En in plaets van daer te zijn, Was hy eerst te Loevesteyn. Kom jy binnen, sonder blijven,Ga naar voetnoot293 Ick en wil op jou niet kyven: 295[regelnummer] David buyr jy bent een man, Die geen zonden doen en kan: Maer ick wilje eer verschoonen; Want je ginght jou goetheyt toonen, Doe je lest na Wtrecht voer 300[regelnummer] Op de Hof-stee by jou moer, Om het staegh verwijt te mijen Datje 't Bataviersche vrijenGa naar voetnoot302 Liever op 't Toneel liet sien, Als het Spel van Messalien. 305[regelnummer] Holla! 'k zou my hier verpraten, Maer ick magh het hier by laten, En bevelen 't voort de tijt: Die het harde yser slijt. 'K zie de Son is vast aen 't dalen, 310[regelnummer] En hy schiet zijn goude stralen In het peeckel van de zee, En zijn zuster komt in steeGa naar voetnoot312 Met haer staet van Hof-gesinden: 'K mach mijn kooy in 't hoy gaen vinden;
[pagina 567]
315[regelnummer] 'T is koud weer, en ik ben moe. Goeden nacht, tot morgen toe! Nou aen 't lachen. Aen de Voerman. 'K Helpje lachen, weytse Voerman 'K docht in 't eerst, hoe gaet die boer an? Doe ick hoorde dat jou sweep 320[regelnummer] Elcken Ezel gaf een streep Over rugh en langes lenden; Maer doen ick mijn zinnen wenden Naer de oorsaeck, en het stof Riep ick bruytse, hebj' verlof:Ga naar voetnoot324 325[regelnummer] Sla zo lang tot dat het wel is. Waer 's een Leerlingh van Apellis,Ga naar voetnoot326 Die zoo kunstigh schild'ren ken, Als dees Voerman met zijn pen? Schilders kunnent uyterst raken,Ga naar voetnoot329 330[regelnummer] En een tronys omtreck maken, Maer s'en hebben geen verstant Van een levend' ingewant. En jy Voerman kunt van binnen 't Breyn met alle drie de sinnen, 335[regelnummer] En 't verstant, al ister niet, Duyd'lijck schild'ren dat men 't siet. Ja wel Voerman, get hoe kenje? Hiet je Keesje? seght wie benje? Dat ick jou naer d'oude wijs 340[regelnummer] Met een lof, of Klinck-dicht prijs? Holla! dat was oock te olick, Die je meld dat is een molick,Ga naar voetnoot342
[pagina 568]
Daerom laet ick j' in je vree, Lach maer louter, Ick lach mee. Die wijse Wetten soeckt in 't herseloose breyn, Die maeckt de gecken groot, of acht de wijsheyt kleyn.	voetnoot+ Al bij vluchtige kennismaking is het duidelijk dat dit gedicht vol zit met toespelingen op bestaande personen en toestanden. Behalve Unger, in zijn reeds herhaaldelijk genoemde studie, heeft Worp zich diepgaand met D'onbekende voerman bezig gehouden (Tijdschrift voor Nederlandsche Taal- en Letterkunde, deel 34, Leiden 1915-16, p 83 vlgg.). Unger zegt weinig over de algemene interpretatie, en wat hij zegt is aantoonbaar onjuist. Worp probeert de bedoelingen tot in details na te speuren. Ik meen echter dat hij al in een vroeg stadium op een dwaalspoor is geraakt. Daardoor wordt zijn interpretatie grotendeels onhoudbaar. Tegenover de meningen van Worp stel ik in dit boek de mijne. Daar echter op enkele punten het feitenmateriaal niet geheel voldoende is om tot een volledig bewijs te komen, heb ik er de voorkeur aan gegeven, mijn interpretatie in een afzonderlijke analyse vast te leggen, die in de bijlagen opgenomen is (p 596 vlgg). De annotatie bij de tekst zelf is hoofdzakelijk niet-interpreterend, al is het een enkele maal onvermijdelijk geweest dat een conjectuur omtrent de gehele samenhang doorwerkt in de weergave van de betekenis van een detail. In die gevallen heb ik aan het eind van mijn notitie het teken [?] geplaatst. voetnoot6 regel 6 rat: wiel; rollen: rolbalken. voetnoot7 mijn Ezels: de hoofden, regenten, van de Schouwburg. voetnoot14 glaesen-oogen: ws. toespeling op een bril. voetnoot16 muyt: kooi. voetnoot19 wassen: groeien. voetnoot34 voeren met een hout: met een stuk hout slaan. voetnoot39 het bediet: de uitleg (hele zin: een evidentie hoeft men niet nader uit te leggen). voetnoot41 Kameristen: leden van de Oude Kamer, die in 1632 met de Academie verenigd werd. Dit gaf in 1634 Jan Harmensz Krul aanleiding tot het stichten van een nieuwe organisatie, de zgn. Musyk-kamer. Een van zijn bentgenoten was Mr. Jacob Dielefsz Block. voetnoot42 sint Jacob: ongetwijfeld Mr. Jacob Dsz Block, zie vorige noot. voetnoot43 hy had niet eene Schulp: St. Jacob Major wordt steeds afgebeeld met een mantelschelp. Op het attribuut van deze heilige kon des te gemakkelijker gezinspeeld worden waar ook in ons land zijn populariteit steeds zeer groot geweest is. St. Jacob Major is de heilige die in Santiago de Compostela zijn heiligdom had, een plaats waar de beroemdste middeleeuwse pelgrimsroute heen leidde. voetnoot45 Jantje met sijn Krullen: Jan Hsz Krul (zie noot bij regel 41). voetnoot46 de kap vullen: iets op de mouw spelden. voetnoot47 sulcken hert: zoveel moed. voetnoot50 Moetje van de oude wagen: wil je de oude kamer verlaten. voetnoot57 Yser-werrick heb ick mede (nl. voor ‘de wagen’): slaat op de smidswinkel, die Krul in deze jaren dreef, naar men algemeen aanneemt. Zie ook Frik, p 351, noot 158. voetnoot60 Dichjes by de Lombert: dit slaat ws. op de localisering van de Musyk-kamer, de ‘eigen wagen’ van Krul en Block. De bank van Lening bevond zich aan de Oude Zijds Voorburgwal, waar nu nog de Stads-kredietbank voor roerende zaken staat. voetnoot65 bouwen: ws. aan de ‘wagen’, het gebouw van de nieuwe kamer. Of moet men er eerder iets in lezen van ‘tekeer gaan’, waardoor ook de betekenis van ‘hacken’ en ‘houwen’ anders wordt? voetnoot68 Al het yser raeckten quijt: inderdaad heeft Krul zich in 1637 als makelaar laten inschrijven; zijn smidswinkel was aan het experiment ten offer gevallen. Ook in Frik wordt hierop gezinspeeld. voetnoot75 mijn wagen: de in 1637 opgerichte Schouwburg, die op 3 januari 1638 officieel geopend werd met Vondel's Gijsbrecht van Aemstel. De rest van het gedicht gaat over deze nieuwe Schouwburg en zijn hoofden. voetnoot79 hy is van Camper-hout: dit kan zowel betrekking hebben op Nicolaas als op Jacob van Campen. De eerste had namelijk het opzicht over de bouw van de Schouwburg, en wordt vaak de bouwmeester genoemd, de ordonnantie is echter van de tweede. voetnoot84 Die staen opwaerts in de gront: Die rollen (= palen) staan rechtop in de grond, namelijk als heipalen. voetnoot92 bekayt: bedorven. voetnoot95 Ioosje: ws. (Joost van den) Vondel. voetnoot114 de ogen decken: lett. de ogen bedekken, h. het oog bedriegen. voetnoot115 niet, tekst: nier. voetnoot126 nu: in tegenstelling tot Dan in de volgende regel, dus: nu eens (te slapen) dan weer (te werken). voetnoot130 Moer Clater: ws. een bekende koppelaarster of bordeelhoudster. voetnoot131 lecker: h. gulzig. voetnoot140 Dat myn blaes weer roocken moet: Dat ik mijn geld er weer bij in schiet? voetnoot144 te, tekst: re. voetnoot150 niet: niets; bancken: feestvieren, goed eten en drinken. voetnoot151 waer je 't vroe: als je er enig benul van had. voetnoot154 pullen: drinken. voetnoot155 En de Pachters etc.: deze regel en de twee volgende zijn niet duidelijk. Zach'rias, d.i. Zacharias Jansz. (de Veau) was acteur en tevens knecht van de Schouwburg. Hebben de pachters de hoofden zonder betaling te drinken gegeven? Of betekent ‘Cijns’ accijns? voetnoot159 lickte: dronk. voetnoot161 Doe Vrou Mari met haer Papen/Alleman joegh in de Wapen: zinspeling op de Gijsbrecht? Blijkbaar is er dan flink gedronken ter gelegenheid van de opening van de Schouwburg. Minder waarschijnlijk maar niet geheel onmogelijk is het dat hier gedoeld wordt op het bezoek van Maria de Medicis aan Amsterdam (1638). De festiviteiten waren niet gering, en de schouwburghoofden zullen er op hun eigen manier wel aan deel genomen hebben, - voorzover hier niet louter roddelpraat verkondigd wordt. voetnoot169 en die te hopen: om zo te sparen. voetnoot172 't Mannen-huys: het Oudemannenhuis, een van de twee instellingen die van de inkomsten van de Schouwburg profiteerden. De voerman spreekt blijkens deze en andere regels namens de oude mannen (hij wil graag zijn eigen plaats in hun inrichting). voetnoot174 jou Meesters bonte bende: de wezen, met hun rood-zwarte kleding (het Weeshuis was de andere instelling waar het geld van de opvoeringen heenging). voetnoot177 holle Iaepse basten: bevat zeker een toespeling op de naam van schouwburghoofd Jacob Bas Cornelisz. voetnoot180 sijn, tekst: fijn. voetnoot181 Wijse Floris: de enige Floris die in aanmerking kan komen is Floris Soop, hoofd vanaf 1638, evenals Bas. voetnoot184 voen: voeden. voetnoot185 royen: roeien. voetnoot186 Dan: Maar; poyen: drinken. voetnoot190 Hoofsche: ongetwijfeld toespeling op de naam van Willem Dirksz Hooft, regent vanaf 1637, al gaat dit fragment in de eerste plaats over Soop. voetnoot191 de swarte Leeu sijn vat: mogelijk een zinspeling op de herberg Het Luipaard, aan de Oude Zijds Achterburgwal, waar een groot vat met een inhoud van 112 okshoofden in stond, dat als kamer was ingericht. voetnoot192 Hopmans Seun: Soops vader was bij de schutterij, zij het volgens Worp niet als Hopman. voetnoot196 toogjens: teugen, slokken. voetnoot200 soopje: wat je gedronken hebt (bovendien zinspeling op de naam van Soop). voetnoot213 de Meester die moet letten / Op het kind zijn arme wetten: deze passage slaat op Willem van Campen [?], en in de geciteerde regels mag men ws. een zinspeling lezen op het feit dat Van Campen regent van het weeshuis was. voetnoot215 Schipper sonder schuyt: de gissing van Unger dat dit slaat op J.J. Schipper snijdt geen hout: Schipper had niets met de Schouwburg te maken. De veronderstelling van Worp in zijn analyse van D'onbekende voerman dat bedoeld wordt: ongetrouwd man, lijkt mij echter heel goed te verdedigen. Vooral omdat in het volgende Van Campen te horen krijgt dat hij iets met een weesmeisje gehad heeft! Hij vaart wel maar heeft geen ‘schuit’ (deze beeldspraak is alles behalve ongewoon). Overigens betrekt Worp deze passage zeker op de verkeerde persoon (zie Bijlagen p 597). voetnoot217 gieter: geslachtsorgaan; het is niet duidelijk of hier op een geslachtsziekte gezinspeeld wordt of op het feit dat Van Campen zijn ‘gieter’ teveel gebruikt. voetnoot218 kerven: naden. voetnoot222 zijn Maecker: vader Nicolaas van Campen, die in april 1638 stierf. voetnoot223 surgh: zorg. voetnoot224 zijn opgeboude Burgh: kan zowel het Weeshuis zijn, als, waarschijnlijker, de Schouwburg. Nicolaas was regent van het eerste, en had het opzicht bij de verbouwing ervan in 1634, maar ook bij de bouw van de Schouwburg. voetnoot228 te gronde werpt: te gronde richt; Willem (het ‘maexsel’ van Nicolaas) maakt ongedaan wat zijn vader opbouwde, en wel ‘ongescherpt’ (zonder werktuigen te gebruiken). voetnoot229 Claes: Nicolaas. voetnoot236 doeck: vrouw(volk), dus h. ws. meisjesafdeling. Na 1634 lag deze aan de buitenzijde (St. Luciënsteeg), zodat de jongens-afdeling ‘binne-werck’ genoemd kon worden. Nicolaas scheidde de twee afdelingen blijkbaar door een hoge muur, omdat zij ‘malkander soo genaeckte(n)’ dat er kleine ‘kapjes’ kwamen (pars pro toto voor weeskindertjes?). ‘Kap’ is ook het punt waar twee gewelven elkaar raken. De bouwkundige beeldspraak wordt dus volgehouden. De maatregel hield zoon Willem blijkbaar toch niet van de weesmeisjes af, maar die woonde dan ook elders; zie regel 241 vlgg. voetnoot241 doe: toen; kater: zoon Willem, die h. tenslotte aangevallen wordt. voetnoot245 de Dick-kop: weer Willem. voetnoot246 't Puysjen: eig. het poesje, dus: het meisje (vooral als sexuele partner). Het woord staat hier tegenover ‘kater’. voetnoot254 't Haerlems kind: Jacob Bas [?], wiens vader kort na zijn geboorte naar Haarlem verhuisde. voetnoot256 Vaêr van 't broot-huys: Bas was regent van het aalmoezeniersweeshuis, en had in die functie ws. zeggenschap over de broodloodjes, waarmee tegen een gereduceerd bedrag graan gekocht kon worden. In het volgende zou dan geïnsinueerd worden dat de andere hoofden van zijn positie zouden profiteren. voetnoot257 schier of margen: vroeg of laat, als het zo te pas komt. voetnoot258 vergen: vragen (met het oog op het rijm is het beter om ‘vargen’ te lezen, wat hetzelfde betekent). voetnoot262 het blinde beest: Willem Dirksz Hooft [?]; tevoren werd al van ‘glazen ogen’ gesproken. Mooi schijnt deze halfblinde brildrager niet geweest te zijn want hij wordt hier beschreven als een bietebauw, waar men de kinderen mee dreigt. voetnoot271 het spul: de Schouwburg. voetnoot274 Daer de Wesen haer aen belgen: de wezen (en de oude mannen in de volgende regel) lijden schade van al dit geld verkwisten. voetnoot277 die daer komt: Tobias van Domselaer. In Maneschyn regel 265 vlgg. (p 54) wordt ongetwijfeld op dezelfde persoon gedoeld als er gesproken wordt van ‘de volle Maen’. Ook daar wordt iets gezegd over een broer die ‘gezeten’ heeft, zoals hier in regel 289 vlgg. Met Worp neem ik aan dat Loevestein in regel 292 niet slaat op de staats-gevangenis, maar een uitdrukking is voor een van de Amsterdamse gevangenissen, mogelijk het Rasphuis, want de straf wordt volgens de Mane-schyn gegeven voor dronkenschap. In de lijst van Amsterdamse dichters in de Lindebladen wordt gesproken van ‘de Domselaeren’; dit slaat ws. op Tobias en zijn broer Eduard, die in het bovenstaande ook wel bedoeld zal zijn. Tobias werd ws. in 1612 geboren, Eduard in 1616. Over een jongere broer die er wel geweest moet zijn, is verder niets bekend (zie Worp, Voerman, p 103). Tobias was de bekende geschiedschrijver van Amsterdam. voetnoot293 Kom jy binnen: bedoeld wordt David Ces. voetnoot302 't Bataviersche vrijen: Rodenburg's Batavierse Vrijagiespel. Deze passage slaat op een bekend schandaal: In 1638 zou een stuk van Vondel, Messalina, in de schouwburg opgevoerd worden, maar toen bleek dat de spelers er toespelingen op Frederik Hendrik in zagen (en dat duidelijk lieten uitkomen ook!), verklaarden de hoofden zich tegen opvoering. Vondel zelf is trouwens van die interpretatie blijkbaar ook geschrokken, want hij heeft het stuk vernietigd. Wat wij er over weten, stamt van Vondel's levensbeschrijver Geeraerdt Brandt. Toen Messalina teruggetrokken werd, is in plaats daarvan Rodenburg's stuk opgevoerd (16 september 1638), in 1616 al in druk verschenen. Het belangwekkende van deze passage uit D'onbekende voerman is, dat men er uit zou kunnen opmaken dat de zaak niet zo met algemeen goedvinden is geschikt, als doorgaans aangenomen wordt. Ces zou zelfs de stad uitgegaan zijn om het verwijt te ontlopen dat hij er medeverantwoordelijk voor was dat Vondels stuk niet opgevoerd werd. voetnoot312 zijn zuster: de maan (met de sterren). voetnoot324 bruytse: geef ze slaag! (namelijk: de ezels). voetnoot326 Apellis: Apelles, de Griekse schilder waar de overlevering van spreekt. voetnoot329 't uyterst: de buitenkant. voetnoot342 molick: pop, ook wel stroman.

Vorige Volgende

Alle werken

D'onbekende voerman van 't schou-burgh.Ga naar voetnoot+

Over het gehele werk

plaatsen

Over dit hoofdstuk/artikel

titels