Bybel der natuure of historie der insecten. Deel 2

De Filice Mare Dodonaei

Dissertatio Epistolaris.

Rectè, Vir Excellentissime, existimas, Filicis Grana a me primum inventa esse: qua de re curiosissimam hancce observationem, una cum Iconibus eo pertinentibus, Tibi nunc oblatum eo. Quodsi hoc tempore vigentem acquirere liceret Filicem, cujus folia nec marcuissent, nec defluxissent; longe Tibi plura de eâ memoraturus essem. Verum, differens haec in aliud tempus, hanc tamen interea tecum observationem, quae nonnisi aridam circa herbam a me capta est, communico. Caeteroquin aliquot jam inde praeterierunt anni, quod, Tubercula, extimam foliorum Filicis faciem occupantia; casu fortuito examinans, Folliculos in iis detexi, verum continentes Semen Filicis, a multis celeberrimisque hactenus Auctoribus negatum. Et quamvis nonnulli id nequaquam negent; haud tamen ei demonstrando, suisque hinc adversariis convincendis, pares sunt.

Filix Mas Dodonaei planta est adeo trita atque nota omnibus; ut eam describere supervacaneum autumem. Quapropter simplicem duntaxat ⁺ejus figuram aa, Tubercula simul, quae ⁺ipsius foliis insident bb, repraesentantem, heic exhibeo. Tubercula isthaec, quae Auctorum negligentia ac inscitia congeriem subtilium pulvisculorum atque sordium adpellat, contra structuram exhibent longè mirabilissimam, quae unquam a mente humana comprehendi queat, & eousque stupendum ostendunt artificium, ordinem, Providentiam, ac Sapientiam DEI; ut Is insignius aliud specimen miseris nobis mortalibus ante oculos ponere vix potuerit.

+ Tab. LIII. Fig. I. aa.

+ bb.

Briefswyse Verhandeling van het Varen-Kruyd Manneken van Dodoneus.

Myn Heer,

Gy oordeelt heel wel, dat ik de greynen der Varen uytgevonden heb, waar van ik U Ed. deese nevensgaande seer curieuse observatie, neffens de figuuren daar toe hoorende, kom te presenteeren. Indien men tegenswoordig dit kruyt in syn perfectie kon hebben, en dat de Bladeren daar van niet verdort en afgevallen waaren, ik sou U Ed. daar vry meer van kunnen seggen, het geen ik dan tot op een ander tyt uytstelle. Synde deese tegenswoordige observatie alleen in het drooge kruyt van my gedaan. Andersins is het nu al eenige jaaren geleeden, dat, als ik by gevalde Wratkens, die aan de buytenste syde op de bladeren van de Varen staan, kwam te examineeren, ik daar de beurskens op ontdekte, die het waaragtige Saad der Varen in haar beslooten, dat veele en wytvermaarden Autheuren lochenen. Eh boewel daar eenige syn, die het niet ontkennen, soo kunnen sy het egter niet bewysen, en haare Tegenstrevers daar van overtuygen.

Het Varen-Kruyd Manneken van Dodoneus is een kruyt soo bekent, dat ik het onnodig oordeel te beschryven. Waarom ik daar alleen de gemeene figuur ⁺van vertoon aa, met de Wratkens op de bladeren bb. Dese Wratkens, die de Autheuren uyt onwetentheyd en veragting een vergadering van eenig fyn stof ende vuyligheyd noemen, die begrypen ter contrarie in haar, de alderadmirabelste structuur, die het menschelyk verstant oyt sou bevatten, en sy vertoonen de aldergrootste kunst, order, voorsigtigheid, en wysheyd GODS, die hy immermeer aan ons ellendige aartwurmen sou kunnen communiceeren.

+ Tab. LIII. Fig. I. aa.
bb.

[p. 907]

Quodlibet enim Tuberculum aliquot constat Foliolis, quae Siliquas, sive veros Granorum Filicis Folliculos, in se recondunt. Quantus istorum Foliolorum numerus sit, impraesentiarum determinare nequeo; quandoquidem nonnisi exsiccatum mihi Folium nunc ad manus est, in quo Foliola ista, haud aliter ac Auriculae Judae, concrispata & sine ordine collocata adparent.

Memorati Folliculi similem fere in modum Foliolis illis circumstantibus continentur, ac flores herbae Moly investiente suo globo aut calyce, priusquam hic dehiscens in aliquot sese Foliola diviserit: eo enim tempore flores hi, totidem instar globulorum, singulari quilibet petiolo innituntur: id, quod circa Folliculos Seminum Filicis pariter obtinet; utpote qui intra Foliola, quibus circumcluduntur, suo singuli super Cauliculo peculiari resident, totidemque veluti praepilatos Pedunculos in speciem repraesentant.

Ut autem, Vir Excellentissime! tanto Tibi clarior hujusce rei notio nascatur; Folliculos istos, una cum Pedunculis, quibus sustinentur, Icone expressos dabo, simulque mox describam. Pedunculi, qui Folliculos gestant, quandoque ⁺simplices sunt ccc, nonnunquam autem paullo, postquam e folio Filicis pullularunt, bipartiuntur ⁺d: ut hinc tum temporis duo Folliculi uno nitantur Caule, duos in ramos diviso, quorum quilibet unum seorsim Folliculum prae se fert.

Qua vero Cauliculus iste Folliculo suo proximus est, ea parte singularissimam is, quam ahimo quis effingere possit, constructionem exhibet: striatum namque Funiculum ibi adsimilat ⁺eee, qui Siliquam seu Folliculum istum, coronae instar, elegantissime complectitur, & tanquam Zona herbacea circumcingit: ut hinc Folliculi hemisphaeria utroque illius Funiculi latere ⁺protuberantia conspiciantur ff. Dicti Funiculi color, cum Semen maturuit, ea parte, qua striae obtinent, dilute spadiceus est; at, qua Funiculus aequalibus veluti tuberculis, oblongis, distinguitur, color ejus paullo saturatius spadiceum sese monstrat. Tubercula ista, sive costulae oblongae Funiculi, numero duodenae sunt; quibus nonnullae praeterea accedunt minoris momenti, quae nonnunquam ipso super Folliculo sitae observantur.

Folliculus perquam tenuis est & membranaceus ⁺g, Seminique intus recondito semper concolor. Circiter in medio ejus rima quasi cer-

+ Tab. LIII. Fig. II. ccc.

+ d.

+ eee.

+ ff.

+ g.

Want yder Wratken bestaat uyt eenige blaatkens, die de Saadkokers of regte beurskens van de Saden der Varen in haar besluyten. Hoe veel deese blaatkens in getal syn, dat kan ik tegenswoordig niet seggen, alsoo ik niet als een gedroogt blad voor my heb, daar deese bladen in een gekronkelt, en sonder order nu op staan, haar vertonende, als de Judas Ooren.

De geseyde Blaaskens worden ten naasten by van de omstaande blaatkens bevat, gelyk de bloemen van Moly van haar bekleedende kloot of kelk gedaan worden, eer deselve nog geopent is, en sig in eenige blaatkens komt te scheyden; op welken tyt dat men siet, dat de bloemen daar van, gelyk als soo veele klootkens, yder op een apart steelken staan: het welk ook plaats heeft omtrent de Blaaskens van de Saden der Varen, dewelke yder binnen in de blaaskens, die haar bekleeden, op een bysonder steelken geplaatst syn, en als een vooran gebult steelken in aansien haar vertoonen.

Op dat ik nu dit aan U Edelh. te klaarder sou doen begrypen, soo sal ik dese Blaaskens, te gelyk met haare knoppen, daar sy op staan, in figuur vertonen, en die te gelyk beschryven. De knoppen, daar de ⁺blaaskens op staan, die syn somtyts enkelt ccc, en ⁺somtyts dubbelt d, in haar beginsel, daar sy op het blad van de Varen staan. Op welke tyt dat dan twee blaaskens een steel hebben, die in twee takken verdeelt is, op yder van welke een Blaasken appart staat.

Maar wanneer nu dese Steel tot aan de Blaaskens genadert is, soo vertoont sy de raarste structuur, die men sig kan verbeelden, alsoo men siet, datse een ⁺gestreept touken uytbeelt eee, dat seer fraay dese Saadkoker, als een kroon, midden in haar besluyt, en als een kruydagtige Zoom omloopt: soo dat de syden van het Blaasken, aan weersyden van dit touken, ⁺uytpuylende gesien worden ff. De couleur van dit touken, wanneer bet Saad ryp is, is ter plaatse daar de Streepen syn, van een doorlugtige Castanie verruw, maar op de plaats daar het touken, gelyk als met egale langwerpige Wratkens, verdeelt word, daar is de couleur wat donker Castanie bruyn. De Wratkens of langwerpige Ribbekens in het touken syn 12. in het getal, met dan eenige van minder consideratie, die haar somtyts ook op het Blaasken selfs vertoonen.

⁺Het Blaasken is seer dun ende vliesig g, vertoonende altyt die couleur, dewelke het besloote Saad heeft; en haast op haar midden siet men als een

+ Tab. LIII. Fig. II. ccc.

+ d.

+ eee.

+ ff.

+ g.

[p. 908]

nitur, quae binas ipsum in partes dispescit. Cum Semen denique plenam ad maturitatem pervenit; Folliculus tandem, qui hactenus limpidam prae se ferebat albitudinem, ex fusco nigricans evadit.

Quando igitur Grana perfecte maturuerunt, Funiculusque, extensae instar chordae, arescendo contractus est; tunc vi quadam elastica hic ⁺sese tandem in lineam rectam exporrigit hh, sicque Folliculum in duo hemisphaeria pulcherrime ⁺diducit iiii: quo fit, ut Semina intus contenta cum impetu quodam inde per aëra disjiciantur. Videre tum simul licet, Folliculi cavum nonnullis veluti dissepimentis in loculos, quibus Semina inhaesere, interstinctum esse.

Quae hactenus dixi, Vir Excellentissime! clare ac distincte conspicere licet; si Semina isthaec, sub sinem aestatis, microscopii ope exanimantur. Quum enim id acturo opus sit caput ad ea propius admovere; multoties mihi videre contigit, ingentem tum harumce Silicularum numerum, vi Funiculi semet extendentis, dissiliisse: quandoquidem oris halitu corporisque calore Funiculus crispabatur, qui mox dein Semen ex apertis Siliquis huc illuc per aera displodebat.

Quantum ad magnitudinem istius Folliculi, quo Semina Filicis continentur; difficillime hanc exprimere nativam licet: minutissimo enim veluti puncto, quod nudo oculo vix ac ne vix quidem percipi valet, similis est. Imo vel subtilissimo etiam penicillo tantae exilitatis punctum papyro aegre impresseris. Semina autem, quae eo reconduntur, tam stupendae parvitatis ac subtilitatis sunt, praesertim exsiccata; ut visus aciem prorsus subfugiant. Plus quadraginta & unum ejusmodi Semina unico contenta Folliculo numeravi, praeter alia plura, quae disjiciebantur.

Quis jam, Vir Excellentissime! Germen, Corticem, Folia futurae Filicis, hoc in Semine demonstret: prout in aliis quidem Seminibus fieri potest? Sane nemo. Quapropter verum heic specimen infinitae artis suae, omnibus numeris absolutissimum, nobis proponit Summus Conditor, cujus respectu quaecunque Apellis lineae, omniaque ingeniorum humanorum acumina, pro fatuis merito putari debent: quemadmodum judicia humana vel tum quoque suam manifestant vanitatem, quando Filicem Granis seminalibus carere insipienter perhibent.

Veram istius Seminis figuram nunc itidem

+ Tab. LIII. Fig. II. hh.

+ iiii.

Spleet, die haar in twee deelen verdeelt. Wanneer nu het Saad syn volle rypheyd heeft, soo vertoont haar het Blaasken ten laatste bruyn swart: hoewel sy andersints van een doorlugtige witte couleur is.

Op die tyt dan, wanneer de Saden ryp syn, en het Blaasken door de droogte, als een uytgerekte Snaar gecontraheert is geworden, soo rekt sy haar eyndelyk, door sekere veerige kragt in de regtte open ⁺hh, en het blaasken word seer fraay in twee deelen ⁺verdeelt iiii, waar door dan het Saad met eenig geweld door de lugt verspreyd word. En men siet ook, dat het blaasken van binnen in syn holte als eenige verdeelingen heeft, daar het Saad heeft geleegen.

Dit kan men klaar en distinct onder een vergrootglas sien myn Heer, wanneer men dit Saad in de naa Somer examineert, want alsoo men met het hooft daar dan digte by komt, soo heb ik meenigmaal ondervonden, dat een groot getal van dese Saadkokers, door middel van haare uytrekkende toukens, kwamen open te splyten; door dien de aassem en de warmte van het lighaam het touken kwam te doen opkrimpen, en het Saad uyt de geopende Saadkokers hier en daar in de lugt te werpen.

Wat de grootte belangt van dit blaasken, die het Saad der Varen begrypt, deselve kan seer swaarlyk na het leeven afgebeelt worden, alsoo sy maar als een kleen punt is, dat het gesigt maar effen sien kan: ja het alderfynste penceel, dat kan seer kwalyk soo een fyn punt op het papier maaken. Maar de Saden die sy bevat, deselve syn t'eenemaal onsigtbaar, soo admirabel kleen en subtiel syn deselve, voornamelyk nu sy gedroogt syn. Over de een en veertig Saden heb ik in een Blaasken getelt, behalven nog veele andere die wegsprongen.

Wie sal nu het Spruytsel, de Bast, en de Bladen van de toekomende Varen in dit Saad vertoonen myn Heer? gelyk men wel in andere Saden doen kan: voorwaar niemant. En daarom is dit een waaragtig pronkstuk der Werken van onzen GOD, waar voor alle linien van Apelles, en alle de spitsvindigheden der menschelyke Verstanden, voor een Sotheyd moeten geagt worden, gelyk ook de menschelyke Oordeelen haare vaniteyt vertoonen, wanneer sy soo onwetent seggen, dat de Varen geen Saden heeft.

Wat de waare figuur van dit Saad belangt, dat

+ Tab. LIII. Fig. II. hh.

+ iiii.

[p. 909]

delineare neutiquam valeo; quum id arescendo coactum, aliudque alio nonnihil majus esse videatur. Interim haud tamen me continere possum, quin figuram ejus exprimam, qua siccum id nebuloso hoc & hyemali tempore semel a me examinatum, sese praebuit. Est n[...]m[...]rum superficies ejus paulium irregularis & angulata, nonnullisque superius tuberculis inaequalis; ut hinc ea parte, sub microscopio, retis formam ⁺repraesentet k. Attamen aegerrime id obversum aeri contemplari licet; quia saturate fusci est coloris: quemadmodum experiundo didici, cum plura istorum Seminum, capillo capitis mei adglutinata, libero in aëre perspectare conarer; quo quidem tempore capillus, respectu subtilissimorum illorum Filicis Granorum, ingens profecto malus videbatur.

Quis Folliculorum numerus sit, pariter impraesentiarum determinare nequeo: quamvis crediderim quolibet Tuberculo plus sexaginta contineri. Ex quo consequitur, quodvis Tuberculum ultra 2460 Grana comprehendere. Siquando Folliculus in medio aperitur, Granula in ⁺eo distincte collocata l cernuntur, quae inde tum excutere etiam licet; quia plenam adepta maturitatem libera intus haerent. At casu potius fortuito, quam certa dissectione, isthaec demonstratio obtinetur: quandoquidem vix, nisi forte fortuna, Folliculum regulariter aperire datur. Semina autem, Funiculum, & quae descripsi, reliqua omnia quovis tempore oculis exhibere possum: quemadmodum ea olim Viro Clarissimo, Arnoldo Syen, Botanices Professori, ostendi, Doctissimoque pariter Viro, Justo Schradero, Medicinae Doctori Amstelaedamensi, exposui; quorum uterque naturalia haec DEI circa Plantas miracula summopere demirabatur. Et sane credibile hinc fit, quod in Fungis, Coralio, aliisque ejusmodi Naturae productis, verum quoque Semen reperiatur: prout ratione Coralii in binis, quas super hoc ad D. Boccone scripsi, epistolis evincere sum conatus.

Haud satis Tibi, Vir Excellentissime! verbis exprimere valeo, quam admirabili ordine & justa lege Folliculi isti, microscopio subjecti, dehiscant; quanta vi Semina tunc huc illuc dissiliant; quam stupendo motu Funiculi extendantur; & quam incomprehensibili sapientia, & cogitationibus vix adsequendo consilio, Supremus Architectus heic effecerit, ut quaelibet disrupti Folliculi pars singulari loco ad Funiculum adfixa maneat. Quae quidem omnia Icones, quas adposui, Te docere possunt.

+ Tab. LIII. Fig. III. k.

+ Fig. II. l.

is my onmogelyk nu af te beelden, alsoo het in een gedroogt scheen, synde het eene nog wat grooter als het andere. Evenwel kan ik niet nalaten, de figuur daar van te geeven, soo als ik, dat gedroogt synde, by dit mistig en winter weer eens heb nagesien. Syn figuur is een weynig irregulier ende hoekig, en van bovenen wrattig, dat als een Net sig ⁺onder het vergrootglas vertoont k. Maar alsoo het donker bruyn van couleur is, soo kan men het seer moeyelyk tegens de lugt besien. Ik heb dit geobserveert met een hayr uyt myn hooft, daar ik verscheyde van dese Saden aan gekleeft had, en deselve soo in de ruyme lugt besien: op welke tyt het hayr wel een groote mast schynt, by deese subtiele Varen Saadjes.

Hoe veel de blaaskens in getal syn, kan ik mede voor tegenswoordig niet seggen. Hoewel ik vertrouw, dat 'er in yder Wratken meer als over de sestig syn, waar uyt dan volgt, dat in yder Wratken over de 2460 Saden souden weesen. Wanneer men het Blaasken in syn midden opent, soo siet men de Saden ⁺daar distinct in leggen l, die men daar ook kan uytschudden, alsoo sy los syn, wanneer sy tot rypheyd syn gekomen, maar dit is meer toevallig om te toonen, als door een gewisse ontleeding, van wegen dat men seer kwalyk de Blaaskens kan regulier openen, als by hazart. Maar de Saden, de Streng, en alles wat ik meer beschreven heb, kan ik altyt wel vertoonen, gelyk ik dat voor deesen aan den Heer Professor Botanices Arnoldus Syen gedaan hebbe, en het ook verhaalt aan den geleerden Heer Justus Schrader, Medecinae Doctor te Amsterdam, die haar ten alderuytersten verwonderden, over dese natuurelyke miraculen GODS omtrent de Planten. Synde het te gelooven, dat, in de Fungi, het Corail, en andere productien van de Natuur meer, een waaragtig Saad te observeeren is: gelyk men dat omtrent het Corail kan nasien in twee brieven, die ik daar van aan Monsieur Boccone geschreeven heb.

Ik kan u niet genoeg beschryven myn Heer, met wat een admirable order en regulierheyd dese blaaskens open splyten, onder een vergrootglas, hoe seer de Saden hier en daar dan voltiseeren, wat een wonderlyke beweeging men dan in de toukens siet, die haar extendeeren, en met wat een onbegrypelyke wysheyd en onnadenkelyk verstand, den grooten Architect geordineert heeft, dat yder deel van het open gespleeten blaasken dan syn bysondere situatie aan de Streng sou hebben, gelyk gy dat alles in de bygaande figuuren sien kunt.

+ Tab. LIII. Fig. III. k.

+ Fig. II. l.

[p. 910]

In variis Filicum speciebus eandem ipsam Folliculi, Seminum, & Funiculorum constructionem pariter animadverti. Nec sane dubito, quin & in Lonchitide, Phyllitide, Hemionitide, aliisque quibuscunque ejusmodi Plantis, structura similis obtineat.

Inde autem porro Tibi elucescit, quanta pernicitate & rapiditate memorata Grana vi moti aëris ferantur, & quaquaversum transvehantur: ut ideo hac ratione in Arboribus proceris, elatis Muris, Turriumque fastigiis, defigi queant; modo aliquid terrae, in qua radices agant, ibi reperiatur.

Speciatim denique ex hacce observatione Tibi patescit humani ingenii caecitas; quippe quod inde a tot jam seculis constanter statuit, Plantae huic nec Flores nec Semina esse: ut hinc a teneris etiam unguiculis, atque in Lexicis, juventus id doceatur. Soli igitur Divinae gratiae, bonarum quarumvis scientiarum atque cognitionum scaturigini, in acceptis referendum est, quod postremis hisce temporibus tandem contrarium detegatur, veritasque de tenebris prorumpat. Propterea sane optandum foret, Vir Excellentissime! ut circa plures etiam alias res ingenio & judicio nostro diffideremus: quandoquidem isthac observatione evidentissime docemur, quantopere vel subtilissima quoque ingenia erroribus hucusque obnoxia fuerint. Quum vero circa rem, quae oculis etiam patet, adeo erratum sit; quid, quaeso, Vir Excellentissime! circa illa, quae visus aciem subfugiunt, demum eveniet? Quantae in his allucinationes, quot perversae existimationes sunt metuendae, quibus imbuti aliorum, haud una nobiscum sentientium, commodis ac honori obesse nequaquam abhorremus? Quocirca longe consultissimum est, sibimet ipsi semper diffidere, ac circumspectissime in omnibus agere. Misellus enim Homo undequaque premitur ignorantia, nec alia potitur vera scientia, nisi quae in impotentiae ae vanitatis suae cognitione sita est. Scilicet a nobismet ipsis nihil quidquam possidemus: omnia contra, quae possidemus, a Supremo Numine, munifico bonorum Largitore, gratis in nos conferuntur, cujus Divinae Clementiae Te, Vir Escellentissime! in perpetuum commendo.

FINIS.

In verscheyde Planten van de Varen, heb ik dese selve structuur van het Blaasken, de Saden, en Streng ondervonden, en daar is niet aan te twyfelen, of het heeft ook syn plaats, in de Lonchitis, Phillitis, en Hemionitis, of in wat soorten daar meer souden kunnen syn.

Waar uyt gy dan vorder sien kunt myn Heer, met wat suelheyd en ligtigheyd dese Saden van de bewoge lugt kunnen beweegt worden, en overal verplaatst, soo dat se op hooge Boomen, geëleveerde Muuren, en spitze Toorens, op dese wyse kunnen geplant worden, als daar maar een weynig aarde is.

Gy siet bysonderlyk in dese observati, de blintheyd van het menschelyk verstant, het welk door soo veele eeuwen geleert heeft, dat dit Kruyt geen Bloemen nog Saden besit, soo dat men dit selfs van jongs op, en in de Woordenboeken aan de kinderen leert. Daarom soo is het niet als de Goddelyke genade, van de welke alle goede wetenschappen en kennisse afkomen, dat in dese laatste tyden het contrarie ontdekt word; en dat de waarheyd uyt de duysternissen voortbreekt. Hierom was het te wenschen myn Heer, dat men syn oordeel en verstant ook in veele andere saken voor verdagt hield, alsoo ons dese observatie middagklaar vertoont, hoe seer ook de aldergauste verstanden tot nog toe hebben kunnen dwalen. Het welk alsoo het omtrent een sigtbaare saak geweest is; wat is het dan niet te vreesen myn Heer, dat men omtrent de onsigtbaare dingen komt mis te tasten, en in alderhande verkeerde oordeelen geinvolveert te worden, tot nadeel en veragting van onse naasten, die juyst met ons van geen een opinie syn? Waarom daar niet beter is, als syn selven altyt te misvertrouwen, en in voorsigtigheyd te wandelen, alsoo den ellendigen Mensch in alles onwetend is, en dat syne waare kennisse niet en bestaat, als in syn swakheyd en ydelheyd wel te kennen: die niets in sig selven besit, en die alles van GOD moet ontfangen: in wiens Gratie ik U myn Heer beveele.

EYNDE.