Bybel der natuure of historie der insecten. Deel 2

[p. 551]

Recensio Insectorum, quae ad Secundum Modum Tertii Ordinis Naturalium Mutationum, cui Chrysallis nomen est, referuntur.

Transeo jam ad illorum descriptionem Insectorum, quae quidem ad eundem hunc Tertium Ordinem pertinent, at membra sua paullo minus manifeste conspicienda offerunt: quam ob rationem existimavi, Mutationum hunc Ordinem in duas species sive modos esse distinguendum; licet horum alter ab alte ro nonnisi per accidens, ut ajunt, discrepet.

Quantum ad illa Insecta adtinet, quae alterum Tertii Ordinis Mutationum modum subeunt, ac vi increscentium atque extumescentium membrorum, quibus cutis denique perrumpitur, Chrysallidis, quae omnes suas partes nonnihil obscurius, quam Nympha, conspicien las exhibet, formam induunt: inter ea equidem primo loco repono Papiliones diurnos, qui Belgis Vlinders & Pennevogels audiunt, nec praeterea nisi duobus adhuc tribusve peculiaribus nominibus, Albulorum (Witkens), Papilionum butyraceorum (Botercapellen), & Cerdonum (Schoenlappers), apud nos distinguuntur.

Papilionum diurnorum alii torpentes & languidi vivunt, alii contra agiles atque pernices sunt, & sic porro: ut hinc modis infinite variis aëra findentes sese moveant. Eorum ego LXXXV species adservo; quas inter XXXIV dantur species exterae, ex Africa nimirum, America, Brasilia, Hispania, Gallia, & aliunde, transmissae.

Inter memoratos autem Papiliones diurnos, qui penes nos sunt, viginti & duo dantur maximi, tres supra triginta medii, & triginta minimi.

Praeterea etiam aliquot eorum Vermes & Erucas, varias Chrysallides, nonnullosque Vermes, qui parte altera Erucae, altera Chrysallides sunt, possidemus. Quin & ad vivum demonstrare valemus, quonam modo Papiliones intra ultimam suam cutem, qua conclusos Chrysallides vocamus, collocati sint, eorumque partes, ut ut etiamnum minimae, jam tum tamen suo quaelibet colore sese distinguant; nec non quanam ratione ipsorum Alae, positis exuviis, protuberare incipiant. Porro & Furcas, Intestina, Ventriculum, atque Proboscidem Pa-

Optellinge van de Dierkens, dewelke op de Tweede Wyze onder de Derde Order van de Natuurelyke Veranderingen, Gulde Popken genoemt, behooren.

Nu gaa ik over tot de beschryving van die Insecten, welke wel tot deese Order behooren, maar die hunne leden wat min openbaar te zien geeven: om welke reden ik geoordeelt hebbe, dat deese Order der veranderingen in twee zoorten of wyzen moet worden onderscheiden; aihoewel de een van den ander niet als by toeval verschilt.

Wat nu vorder belangt die Dierkens, dewelke wy de tweede manier van Verandering onder de derde Order sien ondergaan; ende door de aanwassende ende opswellende leedemaaten, dewelke het Vel eyndelyk doen barsten, de gestalte van een Gulde Popken, 't geen alle de leedemaaten wat duysterder als een Popken vertoont, koomen aan te neemen: deselve syn voor eerst de Kappellen, die by daag vliegen, anders ook Vlinders ende Pennevogels genoemt. Synde vorders haare bysondere naamen niet meer in onse taale als twee of drie; als die van Witkens ofte Booterkapellen, ende Schoenlappers.

Van de Kappellen nu, die by daag vliegen, ende waar onder eenige in 'er leven loom ende traag, andere weer snel, veerdig ende soo voorts syn, soo datse op onnoemelyk verscheide wysen de lucht klovende haar beweegen; bewaaren wy LXXXV soorten, waar onder XXXIV soorten uytheemsche, als die uyt Africa, America, Brasilien, Spanjen, Vrankryk, en soo voorts, overgesonden syn.

Soo kan ik dan onder de genoemde Dag kappelletjes, dewelke sig by my bevinden, twee en twintig van de grootste soort vertoonen, drieendertig middelsoort, en dertig van de kleenste soort.

Nog bewaaren wy eenige Wurmen en Rupsen, verscheide Gulde-Popkens; als meede eenige Wurmen, die half Rups ende half Gulde-Popken syn. Soo kunnen wy ook naa 't leeven vertoonen de manier, hoe de Kappellen in haar laatste vlies, waar in wy se een Gulde Popken noemen, geplaatst syn, met alle haare verruwen in 't kleen; als meede de wyse, hoe haare vleugelen, als se nu haare Vliesen verlaaten hebben, beginnen uyt te puylen. Nog bewaaren wy de Vorkskens, de Darmen, de Maag, ende het Snuytken van de Kappellen. Kunnende vorders vertoonen de manier, hoe alle de ver-

[p. 552]

pilionum adservamus. Insuper quoque oculis exhibere possumus, quomodo eo tempore, quo Papilio ultimam suam cutem mox mox depositurus est, omnes alarum ejus colores per dictas exuvias transpareant. Imo omnes Papilionis partes ipsa jam in Eruca demonstrando sumus pares. Taceo multa alia, quae praeterea penes me dantur, observatu digna; quum iis nunc prolixe enumerandis tempus haud sufficiat.

Quin, dato etiam tempore, modum aliquando exponemus, quo Papiliones, una cum suis alis, sine ullis aliis pigmentis superadditis, gypso exprimi atque effingi queant: quod utique haud leve nobis videtur artificium, neque a quopiam hactenus, quantum novimus, descriptum est. Monstrabimus tum simul, quanam ratione Erucas cera, sevo, gypso, aere, & similibus opplere, sicque oppletas conservare liceat: quod tamen in nullis commodius, quam in hispidioribus Erucis, quarum stabiles sunt colores, efficitur: prout speciminibus quibusdam ad oculum exhibere possumus.

Trademus quoque encheireses, quibus Insectorum alae variis modis expandi, atque informam naturali prorsus congruam redigi queunt. Qua occasione simul docebimus, quonam pacto alae etiamnum reconditae in lucem proferri, extensaeque, qualicunque libuerit modo, exsiccari possint.

Ulterius (modo otium atque opportunitatem nanciscamur) artificium deferibemus, quo fieri potest, ut alae monstrosae vel deformes crescant; variasque praeterea proponemus encheireses, tam ad harumce alarum accretionem, quam ad humorum, qui per alarum vasa feruntur, motum adtinentes. Tandem etiam indicabimus, quomodo in his ipsis alis pustulae, tubercula, phlyctaenae, & similia excitari possint: imo plura insuper alia adjungemus, inaudita hactenus, experimenta curiosa, Physicis aeque ac Medicis haud contemnendos fructus adlatura. Quae tamen omnia sicco nunc pede praeterire cogimur; quandoquidem temporis penuria nullatenus permittit, iis ut pertractandis immoremur.

Numquid accuratissimus Fabius Columna ex alimentorum, quibus Erucae in Papiliones abiturae vescuntur, indagine id boni hausit; ut inde dignoscere didicerit, quaenam plantae ratione virium inter se similes sint? Pro certo enim asserit, quod,

wen van haare Vleugelen, als se op het punt van haare Vliesen, ofte laatste huytkens af te leggen syn, door de genoemde vliesen heen schynen. Soo kunnen wy ook doen sien alle deelen van een Kapel in de Rupse selve. Met nog veel andere nauwkeurigheeden meer, daar we tegenswoordig, om deselve in 't lange op te haalen, geen tyt toe hebben.

Soo sullen wy ook van gelyken, 't syner tyd voorstellen de manier, op welke men met de vleugelen van de Kappellen, sonder eenige andere veruwen daar by te doen, die in gyps kan afdrukken of afgieten. 't Geen wy voor geen geringe kunstgreep oordeelen, ende ook niet en weeten, of het ooit van andere voorgestelt is. Soo sullen wy ook aanwysen de manieren, hoe men met wasch, keerssen smeer, plaaster, lucht, ende soo voorts de Rupsen kan opvullen, ende haar dan soo bewaaren: 't geen nogtans niet bekwaamer, als omtrent ruyge Rupsen, die haar veruw niet veranderen, kan in 't werk gestelt werdenten waar van wy ook eenige voorbeelden kunnen vertoonen.

Soo sullen wy ook aanwysen de manieren, om de vleugelen der Bloedeloose Dierkens op allerhande wysen uyt te spannen, ende haar de natuurelyke gestalte geheel gelykformig te maaken: Soo datwe ook vertoonen sullen, hoe men de verborgene vleugelen kan voor den dag doen koomen, ende die uytspannende te doen droogen, op de manier, als het ons geleegen komt.

Nog sullen wy (indienwe maar tyd ende gelegentheid kunnen vinden) de manier, om de vleugelen monstreus, of wanschapen te doen groeien, beschrijven; sullende vorders verscheide kunstgreepen, soo omtrent de aangroejing deeser vleugelen, als meede omtrent de beweging der vogtigheden door de aderen van de selve, voorstellen. Eyndelyk sullen wy ook aanwysen, hoe men op de genoemde vleugelen, blaaren, bulten, blynen ende soo voorts kan verwekken: met andere ongehoorde naukeurigheeden meer, dewelke geen kleen nut, soo in de Natuur-kunde, als in de Genees-kunst kunnen bybrengen. Maar van al het welke ik voor het tegenswoordige niet spreken kan, om dat my de tyt ontbreekt; waar door het my onmogelyk is dat af te handelen.

Soo bevinden wy, dat de naukeurige Fabius Columna dit nut uyt het voetsel, 't geen de Rupsen, die in Kappellen veranderen, gebruyken, getrokken heeft: dat hy daar uyt de overeenkoming van de kragten der planten heeft leeren kennen. Want hy ver-

[p. 553]

quas Eruca eadem comedit, diversae plantae eadem indole atque virtute polleant. Imo alii etiam Physiologi affirmant, singularem quamvis Erucarum speciem uniusmodi tantum nutrimento gaudere; ut hinc sua cuivis plantae Eruca peculiaris adsignata esse videatur: quod equidem si ita sese habet, omnino necessum est; ut Plantae diversae, quibus una eademque Eruca, loco alimenti, utitur, ratione virium inter se conveniant, multaeque hinc plantarum species saltem, uti unica, confiderentur. At vero alii contra id inficiantur: quin ipsa etiam experientia docet, prout optime notat Moufetus, ‘dari Erucas ambulones, quae certis foliis aut floribus se adstringi non sinunt, fed audacter percurrunt delibantque omnes plantas vel arbores, & pro arbitrio vescuntur’. Ipse ego vidi Erucam, quae Brassica n adedebat, Mori etiam soliis usam esse: quandoquidem vel sponte etiam naturae utrobique pascentem inveniebam. Quin Papilionis, in quem haec Eruca mutatur, Ovum etiamnum adservo, eleganti nodulo simile, striatum, purpureoque circulo incinctum.

Caeterum observamus, quod Aldrovandus centum & octodecim Papilionum, tam noctu, quam interdiu volantium, species descripserit. Moufetus sex & octoginta exhibet. In Hoefnagelii iconibus reperiuntur quinquaginta. Solertissimus tandem Goedartius septuaginta & septem Papiliones nocturnos, octo autem diurnos, depinxit. Interim, praeter simplicem mutationem, aliud fere nihil a memoratis Auctoribus circa Animalcula isthaec adnotatum invenitur: imo Hoefnagelius solas tantummodo figuras nobiscum communicavit. Goedartius quidem Casei quoque Muscam descripsit: at de ea nihil exhibet, nisi Vermiculum, Nympham, atque Muscam; praeterquam quod Vermiculi iconem etiam minus accuratam dederit.

Sed oh! Quam illustria, quam prodigiosa, imo ineffabilia Naturae miracula in omnium horumce Insectorum mutationibus observanda sese offerunt! Longe sane magis proficuum fuisset, unicam saltem Erucae cujusdam mutationem, instar exempli reliquis omnibus applicandi, exacte, prout naturaliter sese habet, descripsisse, quam omnes Erucarum transfigurationes, variosque colores & Nymphas depinxisse: hoc enim agendo, ea, quae omnium maxime necessaria sunt & utilissima, intacta atque neglecta latuerunt. Est tamen, cur confidam, ex hactenus enarratis peculiaribus nostris observationibus fatis demum manifeste innotuisse, quidnam prae-

seekert, als een Rupse verscheide planten eet, dat deselve in aard ende kragt over een koomen. Soo bevinden wy ook, dat andere Natuurkundige voorstellen, dat ieder Rupse maar een soorte van spyse gebruikt; soo dat ieder plante syn besondere Rupse sou hebben. Het welke indien 't waar is, soo souden de verscheide planten, die een Rupse tot voetsel gebruykt, in kragten moeten over een koomen; ende veelderhande Planten souden als een Plante te syn moeten aangemerkt worden Maar dat lochenen weer anderen: en de ervarentheyd leert ook, ‘dat daar wandelende Rupsen syn welke zig aan zekere blaaden of bloemen niet laaten vast maaken maar stoutelyk alle Planten en Boomen overloopen en proeven, en naar haar welgevallen eten,’ als Moufetus te reght aantekent. En ik selve heb gesien, dat een Rups, die de Kool at ook de bladeren der Moerbesieboomen afweyde, waar op ik haar beyde naturel kwam te vinden. Van de Kappel deser Rups bewaar ik het Ey, dat als een cierlyk knoopsken is met Ribbekens, daar een cirkel van purper omloopt.

Ondertusschen soo bevinden wy, dat Aldrovandus hondert en agtien Kappellen, soo van die by dag, als die by nagt vliegen, beschreeven heeft. By Moufetus bevinden wy 'er ses en tagtig In de afbeeldingen van Hoefnagel vyftig. Ende by den neerstigen Goedaert sien wy uytgeheelt te syn seven en seventig capellen, die by nagt vliegen Dan boven de enkelde verandering, bevinden wy haast niet met alle by de genoemde schryvers aangetekent te weesen; behalven dat Hoefnagel on niet als sijn afbeeldingen meede gedeelt heeft En Goedaert, die ook de Kaasvlieg beschreeven heeft, die tekent daar niets van aan als het Wormke, de Pop, en de Vlieg, beeldende het Wormke nog kwalyk af.

Daar nogtans seer heerelijke, overwonderlyke, ja onnoemelijke wonderen der natuur, omtrent de veranderingen aller deeser Dierkens, te ondervinden syn. Soo dat het veel nutter sou weesen, een enkelde verandering van een Rups, tot voorbeelt van alle de anderen, natuurelyk beschreeven te hebben, als alle de verwisselingen der Rupsen met haare verruwen, ende Popkens af te maalen; ende alsoo omtrent het aldernootsaakelykste ende nutste in gebreeke te blyven. Dan, wy hoopen in de beschryvingen der particuliere ondervindingen klaar genoeg betoont te hebben, wat wy daar in doen kunnen. Alwaar ik, soo veel my mogelyk is geweest, de verborgentheden der Natuur heb ten toon

[p. 554]

stare in hoc studio valeamus: Naturae enim mysteria ibi, quousque ulla ratione fieri potuit, in apricum produximus, atque adorandam, quae in his animadvertitur, Sapientiam, ubique quam clarissime dedimus conspiciendam. Et revera si serio consideramus, quam admirabilia phaenomena, ulteriore indagine heic adhuc observanda, dentur; & quanto nitore, claricate, elegantia, celeritate, temporis exiguitate, ordine, mobilique demum, at regulari tamen, variatione contemplandam in hisce Insectis sese exhibeat Natura: videtur haec profecto extremas veluti sapientiae suae vires in iis profudisse, & impenetrabilia atque inexplicabilia sua miracula haud alibi largius ac manifestius curioso investigatori obtulisse perlustranda.

Dum praecedentia sub praelo sudant, ecce! transmittuntur mihi gratiose a Nobilissimo Thevenotto (cujus merita atque animi ardorem ad scientiam naturalem promovendam illi satis superque cognoverunt, quibus aliquando contigit Lutetiae Parisiorum hebdomadariis disceptationibus ab ipso institutis interesse) excellentissimae D. Marcelli Malpighii, Philosophi, & Medicinae Professoris Bononiensis, circa Bombycum Anatomen Observationes, quas Regia Societas, Londini ad scientiam naturalem promovendam instituta, hoc ipso millesimo sexcentesimo sexagesimo & nono anno in lucem edendas curavit. In quibus sane perillustribus Observationibus uti modo laudatus Medicus fingulari sua accuratione scopum sibi praefixum attigisse videtur; ita vel hoc praeprimis etiam animadvertimus, quod, post exactissimum observatorem, Andream Libavium, unicus ille & solus sit, qui, exclusa metamorphosi, de genuina mutationum, quas Bombyces subeunt, ratione nonnulla veritati congrua in medium protulit: quae tamen casu fortuito sibi innotuisse ipse fatetur. Verum ipsa ejus verba, quippe lectu dignissima atque veracissima, heic inseremus. ‘Intra quatriduum tandem, ait, quo tempore Bombycis cor tarde movetur, corporisque moles angustior redditur, discusso exteriori corio, (senectae instar) Aurelia, quasi novum animal, emergit. Expoliatio completur spatio minuti unius horae cum decem secundis, hacque ratione (ut forte mihi videre contigit) primo, celerrimus est cordis motus, totius corporis habitus convellitur, ita ut singulae circulares segmentorum plicae emergant, & ex transversali laterum constrictione externum corium ab interiori separetur; unde impetu facto, propulsa insigni corporis crassitie

gestelt, en hare aanbiddelyke Wysheid klaarlyk aangeweesen. Ende in der waarheid ernstig bemerkende de seer heerelyke dingen, die wy hier omtrent nog meer ondervinden kunnen; ende hoe net, klaar, schoon, schielyk, kortstondig, geregelt, maar nogtans verwisselend, de natuur haar hier betoont: Soo schynt het ons, dat se haar uyterste kragt van wysheid daar omtrent als verspilt heeft, ende losselyk voor den nauwkeurigen ondersoeker, haare ondoorsoekelyke ende onoplosselyke wonderen, te grabbel geworpen.

Terwyl dit voorige onder de pers is, soo word ons van den Edelen Heer Thevenot, wiens verdiensten en iever, tot de voortsettinge der natuurelyke wetenschappen, die geene, dewelke syn Ed. weekelyke Reedewisselinge of Conferentie te Parys by gewoond hebben, genoegsaam bekent syn, gunstig toegesonden de overheerelyke Ondervindingen, door den Heer Marcellus Malpighius, Wysgeer ende Opperleeraar der Geneeskunst te Bologne, omtrent de ontleeding der Syde-Wurmen waargenoomen; ende door de Koninglyke Maatschappye, om de natuurelijke wetenschappen te bevorderen, te Londen ingestelt, in dit jaar sestien hondert negen en sestig in 't ligt gegeeven. In welke heerelyke Ondervindingen, behalven dat de voornoemde naukeurige Arts syn oogwit schynt bereikt te hebben; soo bevinden wy ook, dat hy de aldereenigste is, dewelke naa den Opmerkelyken Heer Andreas Libavius, met waarheid ende uytsluytinge van vervorming, van de waare manier der veranderingen van de Syde-Wurmen iets geschreeven heeft: het welke hem (gelyk hy segt) by geluk te sien gekoomen is. Dan wysullen syn eyge woorden, die seer opmerkelyk ende waaragtig syn, bier by voegen. ‘Eindelyk binnen vier dagen, waar in het hartdes Zywurms langsaam bewogen, en de omtrek des lichaams naauwer gemaakt word, komt de Pop (als door ouderdom) het buitenste vel afgelegt hebbende, als een nieuw dier voor den dag. De vervelling geschied in de tyd van een minuut en 10 seconden, en op deze wys(gelyk ik gevallig heb mogen zien) is eerst de beweeging van't Hart zeer snel, de gestalte des geheelen lichaams word geschud, zo dat alle de kringswyse ploojen van de ringen ieder in het byzonder zig vertoonen, en uyt de dwarse samentrekking der syden het buitenste van het binnenste vel word afgescheyden, waar door 'er geweld geschiedende, en de merkelyke dikte des lichaams

[p. 555]

versus caput, senium deorsum repellitur, & tracheae portiones a propris exterioribus orificiis divulsae rapiuntur una cum senio, quod tunc deponitut. Interim eo motu scissura excitatur in dorso prope caput, per quam reliquum corpus exit, retracta sensim deorsum senecta versus anum, juvan e non parum flavo quodam ichore, e cranii cavi atibus erumpente, ita ut libera appareat Aurelia, seu Nympha.

‘Dum exit Animal, Antennae crassiores & mucosiores a reliquo Aureliae corpore sejunctae, praeter implantationem, a binis Cranii cavitatibus eruuntur; ubi revoluta ipsarum productio eundem occupat situm, qualem Mandibularum bini olim Musculi. Alae pariter, & crura, suis terminis circumscripta apparent; haec a situ anteriorum in Bombyce Pedum extrahuntur, illae vero a lateralibus Dorsi partibus, quae olim purpureae florebant Hae vero exaratae partes quoniam adhuc mucosae sunt, hinc est, quod invicem de facili haerent & sensim siccescentes ita arcte uniuntur, ut unum videatur indumentum, quod Aureliae spectem exhibet. Quare cum hae partes sintPapilionum propriae, ipsorumque usibus destinatae, videtur Papilionum natura citius, ac vulgo creditur, emergere, altiusque radicari, cum in Bombyce ante folliculi texturam, Alarum inchoamenta, sub secundo & tertio annulo latitent; Antennarum etiam delineatoones in Cranio fiant, & expleto folliculo, proprio gaudeant termino: nec incongruum erit dubitare, novum Aureliae vitae genus nonnisi jam geniti Papilionis larvam & velamen esse, ut nequaquam excitatus vel percussus externorum injuriis ficte firmetur, & adolescat, quasi foetus in utero’. Hactenus Malpighius; cujus ultima modo commemorata verba evidentissimis illis respondent experimentis, quae Nobilissimo Viro Laurentio Magallotto, cum in comitatu Serenissimi Hetruriae Principis per Belgium nostrum iter faceret, olim exhibuimus: prout jam supra meminimus. De Bombycibus tamen in toto hocce Tractatu meo speciatim nihil propono, nisi Cerebrum, Medullam Spinalem, & Genitalia masculina; quae quidem in Tabulae XXVIII. fig. iii. videri possunt.

Porro inter Papiliones, quos in sylvis, campis, arboribus, floribus, herbisque cepimus, no-

naar het Hooft voortgestooten zynde, het oude vel naar beneden word te rug gedreven, en de stukken der Longepyp, van haar eige buitenste openingen afgescheurt, te gelyk met het oude vel 't welk dan afgelegt word, weg gesleept worden. Ondertusschen komt 'er door de beweeging in den Rug by het ooft een scheur, waar door het overige lichaam uitgaat, het oude vel allengskens na beneden naar den Aars afgestroopt zynde, en een geele vogt, uit de hollighedendes Hoofts uitspringende, niet weinig he pende, zo dat de Gulde Pop of Pop vry te voorschyn komt.

‘Terwyl het Dier uitgaat, worden de dikke en, weekagtige Hoomen van het overig lichaam der Gulde Pop afgescheiden, by der selver inplanting, uit de beyde holligheden des Hoofts gerukt, alwaar de omgevoude uitrekking derzelve dezelve plaats beslaat, als eertyds de twee Spieren der Kakebeenen. De Vleugelen insgelyks en de Beenen worden gesien binnen haar palen beslooten, deeze worden uit de plaats der voorste Beenen in de Zywurm uitgetrokken geene van de zydelyke deelen des Rugs, die eertyds purperagtig scheenen, maar deze uitgetrokke deelen om dat zy nog teer zyn, zo is het dat zy makkelyk aan malkanderen kleeven, en allengskens droog wordende zo vast vereenigt worden dat het een overtreksel schynt, 't welk de gedaante van een Gulde Pop verbeelt. Weshalven om dat deeze deelen aan de Kappel eygen syn en tot haar gebruik geschikt, schynt de Natuur der Kappellen, eer als men gemeenlyk gelooft voor den dag te komen, en dieper ingewortelt te zyn; daar in de Zywurm voor het maaksel van het Beursken de beginsels der Vleugelen onder de tweede en derde Ring alreeds schuilen; ook geschieden de aftekeningen der Hoorens in 't Hooft, en het Beursken volmaakt zynde hebben zy haar eige paalen: ook is het niet ongevoeglyk te twyffélen, dat de nieuwe levenswyse derGuldel op niet als eenMasker en deksel zy van dat van de reeds geboorne Kapel, zo dat hy geensins ontroert of gekreukt door de uitwendige rampen in schyn word vast gemaakt, en groeyt als een vrugt in de Lyfmoeder’ Dus verre Malpighius: komende in syne laatste woorden, met de ogenschynelyke ondervindingen, dewelke wy alreede aan den Hoogedelen Heer Lorenso Magallotti, in het gevolg, van syn Doorlugtigheid den Grooten Prince van Toscanen, synde, vertoont hebben, over een. Als hooven gesegt is. Van de Zywurmen vertoon ik in dese gansche verhandeling niets in het particulier, als de Hersenen, het Ruggemerg, en de Teeldeelen in 't Manneken. Die in de XXVIII. Tafel, by de 3. fig. te sien syn

Vorders onder de Kappellen, dewelke wy bewaaren, en die wy in Bosschen, Velden, op Boomen,

[p. 556]

strisque in loculis adservamus, plures reperiuntur, qui ab Aldrovando, Moufeto, Goedartio, & aliis jam descripti sunt: unde sicco eos pede heic nunc praeteribimus, ne ipsas quidem eorundem Erucas hoc loco enumeraturi. Harumce Erucarum aliae pilosae sunt, aliae glabrae, aliae caudatae, aliae antennis, spinis, fasciis, maculis, striis, tuberculis, floccis & scopulis instructae; aliae pluribus, aliae paucioribus coloribus distinctae: quae differentia etiam in pedibus obtinet. Nonnullae porcino, felino, murino gaudent capite; aliae veluti insigne prae se ferunt; aliae aliis iterum aliisque modis sunt fabrefactae, picturasque & figuras ostentant incomprehensibiles, atque propterea nullo verborum apparatu describendas: quae etiam ratio est, ob quam Goedartius eas nativis coloribus distinctas in lucem edidit.

Interea, dum vividissime coruscantem Papilionum elegantiam contemplamur, haud sane possumus, quin pronunciemus, quod amoenissimae Pavonum caudae, & Struthionum speciosissimae plumae, cum Papilionum ornamentis ne quidem in comparationem venire queant. Nonne Papilionum alae, Margaritis veluti & Adamantibus nitidissime consitae, innumeris praeterea quasi Sapphyris, Turcoidibus, atque Rubinis, interpositis, splendorem mire augentibus, eousque coruscant; ut earum calyces de conchae margaritiferae materie quasi fabrefacti, laminaeque auro, argento, atque aere caldario obductae, scintillante radiorum repercussu, colores ridis antecellant? Imo, ut ad supremum usque pulchritudinis fastigium eveherentur isthaec Animalcula, Natura quaternas ipsis indulsit alas, quarum altera alteram tanquam in speculo nitide repraesentat; cum tamen solo duarum alarum remigio satis superque volatum exercere, tenuemque aëra flexibus infinitis, ne cogitatione quidem assequendis, quam rapidissime findere valeant: prout posteriori alarum pari resecto facile quivis experiri potest. Inter Papiliones, quos adservo, alii ovatis, alii rotundis, alii oblongis, nonnullique serratis gaudent alis. At vero, quod oppido rarum est, eorum quidam alis pollet altera parte membranosis, altera veluti farinaceis; ut hinc partim ex nuda, partim ex plumulis obsita, membrana constent. Sunt mihi etiam nonnulli, quorum inferiores alae in acutam veluti caudam tenuantur: aliis autem hae ipsae tanquam in globulum exeunt; ut quasi praepilatae sint. Verum transeo ad Papiliones Nocturnos.

Secundo igitur loco huncce ad Ordinem, cui

Bloemen, en Kruyden gevangen hebben, bevinden sig verscheiden van Aldrovandus, Moufetus, Goedaert, ende andere beschreeven: dewelke wy voor het tegenswoordige voorby gaan sullen als meede haare Rupsen, waar van eenige ruyg, andere glad, sommige staartig, andere met Hoornen, Steekels, Banden, Vlakken, streepen gezwellen, v'okken en uitsteeksels voorsien syn. Sommige hebben veele andere weynige couleuren, dat ook omtrent de Voeten te observeeren is. Synde sommige als een Varken, een Kat, en Muys van hoost, andere als of sy een wapen droegen. Andere wederom syn anders ende anders van maaksel ende haar tekeningen ende figuuren onbegrypelyk, en daarom onbeschryfelyk: dat ook de reeden is, dat se Goedaert met couleuren afgeset heeft uytgegeeven.

Ondertusschen, wanneer wy de rykelyk schitterende schoonheid der Kappellen bemerken, soo kan ik my niet weerhouden te seggen: dat de verheugelyke Veederen der Paauwen, ende de overcierelyke Pluymen der Struys-vogelen, hier verre te kort schieten. Soo syn ook haare Vleugelen als met Peerlen, ende Diamanten, geschiktelyk besaait; dewelke als van onnoemelyke Sapphiren, Turkoisen, ende Robynen meerder glants ontfangende, de Peerlemoere doppen, ende goude, silvere en gebronste plaaten, haarer Vleugelen, door een tintelende weerkaatsing van straalen, de verruwen der Regenboogen doen overtressen. En willende de natuur deese Dierkens ten uytersten schoon maaken; soo is 't, datse haar vier vleugelen, waar in de eene in den anderen sig nettelijk spiegelt, verleent heeft; daar se nogtans met twee rykelyk ende overvloedig vliegen kunnen, ende de dunne lucht, op onnadenkelyke keeren, geswindelyk klooven Het welke als men de twee agterste vleugelen afsnyt ligtelyk ondervonden werd. Onder de Kappellen, die ik bewaar, hebben eenige ovale, andere tonde, andere langwerpige, en sommige gekerfde Vleugelen. Maar dat seer raar is; een onder deselve heeft half vliesige vleugelen, en de andere helft, syn als meelige. Soo dat de vleugelen, ten delen uyt een bloote Vlies, ten deele uyt em Vlies met pluymkens beset, bestaan. Eenige heb ik 'er ook die de onderste Vleugelen, als een spitze staart toe loopen, andere als een globeuse. soo dat se als uitsteeckende syn. Maar ik gaa over tot de nagt Kappellen.

Ten tweeden, stellen wy onder deese ordervan het

[p. 557]

Aureliae nomen est, quoque referimus Papiliones Nocturnos seu Phalaenas Horum Insectorum species nonaginta & tres supra centum adservamus atque curiosis ostendere possumus: tredecim videlicet omnium maximas; viginti & octo mediae magnitudinis; sex & octoginta minores; tandemque sexaginta & fex exilissimas. Dantur autem in hocce numero quinque supra triginta Papiliones Nocturni, quos D Goedartius, una cum suis quoslibet Erucis, atque mutationibus descripsit, nativisque coloribus depinxit. Praeterea etiam quindecim vel sedecim Chrysallidum possideo species; quarum aliae laeves sunt, aliae pilis epidermide sua exutis hi spidae, aliae fasciis coloribusque distinctae, aliae excolores & nudae, aliae obtextae, picturamque sub texto transparentem exhibentes. Oua quoque nonnulla horumce Papilionum ostendere valemus; quorum alia pilis vestita, alia spumae quadam specie circumdata, alia aliis iterum aliisque modis recondka sunt. Porro singulares quasdam atque perelegantes adservamus telas, reticula, & membranulas, quibus ii summa circumspectione modoque mirabili sese includunt, cum mutationem jam jam subituri sunt: ut hinc comprehensu sane difficile sit, quo pacto Animalcula isthaec tam arctis angustisque carceribus sese continere, & quamvis veluti complicata sint, telas tamen suas perficere queant.

Industrius equidem Goedartius septem & quinquaginta Chrysallidum species depictas exhibet: at vero inter omnes vix reperitur uncia, cujus icon ab omni parte exacta sit: prout infra aliquot exemplis ostendemus. Unde haud pauca profecto in figuris Goedartianis passim adhuc corrigenda occurrunt.

Notatu sane dignissimum est, quod aeque noctu, ac interdiu, innumera in aere Animalcula viventia fluctuari animadvertamus: id, quod non memoratis solummodo Papilionibus nocturnis proprium est; verum & immensa Scarabaeorum agmina, & Infectorum aquaticorum plurimae species, post Solis occasum semetin aëra evehunt. Quocirca Flores, Arbores, Campos & Viridaria tam de nocte, quam die, ab innumeris frequentari Insectis, quae suam tum alimoniam ibi quaerunt, observamus. Scilicet ter Optimus Maximus Creator, cujus providentiae oculum nulla unquam somni intercapedo a rebus creatis avocat, Animalculis hisce noctem pro die, vicissimque pro nocte diem, constituit; quandoquidem omnia in arbitrio ejus atque potestate sunt. Quodsi de nocte ardentem prae te feras facem; quam

Gulde-Popken, de Nagt-Kappellekens, ofte de Uylkens, van welke wy hondert en drie en negentig soorten bewaaren en vertoonen kunnen: als dertien van de aldergrootste soort; agtentwintig van de middelsoort; ses en tagtig van een kleender soort, en ses en sestig van de alderkleeuste: waar onder vyf en dertig Nagtkapellekens syn, die de Heer Goedaert met hare Rupsen en veranderingen heeft beschreeven, en met couleuren afgeteekent. Soo kan ik ook vyftien a sestien soorten van Gulde Popkens vertoonen; waar van sommige gladt en andere met vervelt hayr beset syn; eenige syn met Banden en met couleuren opgeschikt; sommige sonder couleuren en naakt, andere syn omsponnen en van een doorschynende Tekening. Soo kunnen wy ook vertoonen eenige van haare Eyeren, waar van sommige bekleet syn met hayr, andere syn omvangen van schuym, andere syn wederom anders ende op andere wysen van haar verbergt Soo bewaaren wy ook van haar eenige aardige ende cierlyke spinsels, nettekens, ende vlieskens waar in sy haar, als se veranderen seer voorsigtig ende verwonderlyk opsluyten: soo dat het swaarelyk te bevatten is hoe dat se haar in soo een enge ende nauwe gevankenisse kunnen verbergen, ende als te saamen gevouwen synde, egter haar spinsel nog volmaaken.

Vorders by den neerstigen Goedaert bevinden wy seven en vyftig soorten van Gulde popkens afgebeelt te syn; maar waar onder kwalyk een te vinden is, dewelke ten vollen wel afgebeelt is, alswe beneeden in een of twee voorbeelden aanwysen sullen: soo dat, omtrent alle syne afbeeldingen nog veel te veranderen valt.

't Is aanmerke'yk dat we soo wel by den nagt, als by daag, een geweemel van ontelbaare leevende Dierkens verneemen, het welke niet alleen eygen is aan de genoemde Nagt-kapellekens; maar ook een oneindig getal van Schalbyters en van Torren; ende veelderhande Waterdierkens, verheffen haar als de Zon onder is in de lucht. Soo dat we de Bloemen, de Boomen, de Velden, ende de Lusthooven, soo wel des nagts als des daags, van onnoemelyke Dierkens besogt sien te werden, dewelke haar voetsel dan daar soeken. Hebbende soo de Groote ende de Onvolpryselyke Maaker, dewelke nooit en slaapt nogte sluymert, deese Dierkens den Nagt tot den dag gemaakt, ende den dag tot de nagt alsoo hem niets onmogelyk is. So kunnen wy ook des nagts met een ontsteeken Fakkel veelderhande van deese Dierkens tot ons lokken, ende, door het aangenaame

[p. 558]

plurimas ejusmodi Insectorum species ad te allicere, luminisque jucunditate allectas & deceptas quam facillime capere potes.

Inter Papiliones Nocturnos, quos adservo, omnium quoque maxima, quae in Hollandia capta est, Phalaena datur; quae quidem e perniciosissima quadam rarioris pili Eruca, corticem lignumque Salicis praesertim devorante, originem ducit. Eruca haec Moufeto Spondyla rubra audit, quam per integrum aliquando annum solo pane siligineo sustentavi. Moufetus memorat, quod Phalaenae maximae, suarum interventu alarum, minores species interficiant atque deinde deglutiant: verum tamen experientiae id penitus repugnare animadverto; quandoquidem Phalaenae non nisi tubulata instructae sunt Proboscide. Accedit praeterea, quod multa ejusmodi Insectorum, quam primum generationiapta evaserunt, pristinam suam malignitatem prorsus omnem exuant, & nullum deinceps pabulum amplius capientia, perpetuandae mox speciei suae operam navent. Interim serius alia, alia ocyus, id praestant: prout videlicet Ova eorum majorem minoremve tum temporis maxime adipiscuntur maturitatem, quando ipsa adhuc in Nymphae, imo & Vermis, habitu constituta sunt. Excipiuntur tamen ea, quibus suos nutriendi Foetus cura incumbit: haec enim ut in modo dictae prolis gratiam diutius â Natura in vivis conservaretur omnino necessum erat. At vero quae sobolem suam educare non tenentur, mox post peractam generationem vita excedere observamus. Ut hinc totam horumce Animalculorum mutationem solius generationis respectu a Natura institui atque elaborari videamus: prout ex singularibus meis circa Apes observationibus manifestius innotescit.

In Hemerobio tamen Natura propagationis negotium longe alia iterum ratione disposuit: quia enim coitum hisce pariter Animalculis denegavit; hinc suum ea semen, haud aliter ac Pisces sua Ovula, in aquas ejaculari coguntur: quod quidem sub id tempus praestant, quo palpitantia in aquae superficie obvolitant. Apibus contra pro aqua datus est aër, in quem semen suum effundant.

Ulterius & illam possidemus Papilionum speciem, quam Cl. Joannes Bauhinus in suo de Animalibus Pennatis nocivis tractatu, anno seculi decimi quinti tertio supra nonagesimum Gallice edito, descripsit. Ejusce Erucam, Chrysallidem, ipsumque Papilionem, Tab. XXIX. Fig. 1.2. & 3. repraesentavimus, & Pernicis nomine ibidem impertivimus.

ligt haar vergadert ende bedroogen hebbende, deselve ligtelyk opvangen.

Onder de Nagt Kapellekens, dewelke wy by ons bewaaren, bevind sig de aldergrootste Phalaena hier in Hollant gevangen. Dewelke syn oorspronk neemt uyt een seer schadelyke Rups van een seldsaam hayr, die de bast en het hout der Wilgen voornamelyk opvreet. En hy is eygentlyk de roode Spondyla van Moufetus, die ik eens een jaar lang alteen met roggen broot, onderhouden heb. Van de grootste Phalena segt Moufetus, dat se de mindere soorten met haare vleugelen dooden, ende deselve dan soo verslinden; het welke wy geheel tegens de ervarentheid bevinden, alsoo sy niet als een gootagtige Snuit hebben. Behalven ook dat veel van deese Dierkens, als se nu tot de voortteeling bequaam geworden syn, alle haare voorige schadelykheid t' eenemaal afleggen, ende sonder eenig voetsel te nuttigen, aatelyk het vereeuwigen van haare soortgelyke behartigen. Het welke nogtans de eene veel vroeger als de andere doen, naa dat namentlyk haar Eyeren tot meer ofte minder rypheid, met haar, selfs als se nog Popkens jaa ook Wurmen syn, toenoemen. Ofte ten sy dat se gehouden syn haare jongen selver te voeden; ende alsoo nootsaakelyk van de Natuur, tot nut van de genoemde jongen, langer in 't leeven hebben willen behouden werden. Anders wanneer se haare jongen niet behoeven aan te kweeken, soo bevinden wy dat se dadelyk naa haare voortteeling den geest koomen te geeven. Soo dat we de geheele verandering deeser Dierkens, alleenig ten aansien van de voortteeling der Natuur bewerkt ende uytgevoert sien te werden. Als nader blyken kan uyt myn besondere ondervindingen van de Byen.

Maar omtrent het Oever-aas ofte het Haft, is, van de seer Wyse Natuur, de voortteeling weer gansch anders beschikt: want de vermenging aan deese Dierkens van gelyken benomen hebbende: soo is 't, dat deselve haar saad, gelyk als de Visch haar kuyt, in 't water moeten schieten, dat de Byen in de lucht doen. Waarom wanneer se al weemelende boven de vlakte van het water vliegen, sy het genoemde saad, daar dan in werpen.

Nog bewaaren wy dat soort van Kappellekens, van de Heer Johannes Bauhinus, in syn boek van de gevleugelde Dieren die schaaden, in 't Fransch beschreeven: ende in 't jaar vyftien bondert drie en tnegentig uyt gegeven Hier van heb ik de Rups, Gulde Pop, en de Kappel in de XXIX. Tafel by de 1. 2. en 3. fig. vertoont., en hem de snelvliegende ge-

[p. 559]

Sunt etiam variae nobis ex illo Papilionum Nocturnorum genere species, qui, nomine Tinearum vulgo noti, e Vermiculis vestimenta, libros, pulverem, arborumque pariter folia adedentibus, nascuntur. Memoratos inter Vermiculos nonnulli dantur, qui, more Testudinum, domunculas suas quaquaversum secum portant: quod in peculiaribus nostris Observationibus patebit manifestius. Inter Tineas autem aliosque Papiliones Nocturnos id intercedere discriminis animadvertimus, quod priores confestim & subito in aërem evolent; posteriores vero, antequam avolent, quendam prius strepitum tremulumque micatum, suarum ope alarum, efficiant: quod ipsum quidem in aliis etiam Insectis, quae, postquam aliquamdiu quieverunt, se rursus ad volatum accingunt, observamus. Veram Tineae iconem Tabula XLV. fig. 31. exhibui; cui subjuncta est in ejusdem Tabulae fig. 34. altera Tineae species, quae ex Vermiculo cum theca sua ambulante procrevit. Quin Tab. XLIV. fig. 20. tertiam depingo Tineam, ex Alni folio prognatam. Tineam denique Favorum Tab. XXVI. fig. 2. repraesentavi.

Porro & istam exhibere possumus Papilionum speciem, cujus Masculus alatus est, Foemella autem alis destituta: quod sane haud exiguum est Masculi in hac specie privilegium. Formicarum Mares itidem ab omni labore immunes, & quatuor insuper alis praeditos esse, animadvertimus. Inter Apes pariter isthac Masculus gaudet praerogativa, quod omni prolem enutriendi cura exemptus sit; ut hinc ad generationem solummodo, nequaquam vero ad educationem, a Natura comparatus esse videatur: quam ob rationem forte tam brevis etiam vita ipsi concessa est. Imo propterea, cum aestus generationis deferbuit, Masculos ab Apibus operariis interfici videmus. Papilionum autem modo memoratorum duas adservamus species, tam masculinas, quam foemininas; quarum priores oculis gaudent grandioribus, quam posteriores: quod quidem in Apibus etiam, Ephemero, Formicis, aliisque Insectis observamus. Erucae Ligniperdae Brasiliensis, quae suam pariter thecam secum portat, Foemella itidem alis destituta est: prout ex ejus Chrysallide, quam possideo, mihi constat. Adservo praeterea Papilionum aliam speciem, cujus Mas solus alatus est, atque, in Galliis captus, Tab. XXXIII. fig. 8. a me repraesentatur.

Deinde nonnullos insuper ostendere valemus Papiliones, quorum alae instar plumarum

Soo bevinden sig by ons verscheide Nagt-Kappellekens, dewelke gemeenelyk Motten genoemt werden, en die uyt Wurmen, die klederen, boeken, stof, en ook bladeren van boomen eeten, voortgegroeit syn. Onder de genoemde Wurmkens synder eenige, die als de Schildpadden haare huyskens geduurig met sig draagen: als nader in onse bysonsondere ondervindingen blyken sal. Tusschen de Motten nu, ende de andere Nagt-kapellen bevinden wy dit onderscheid, dat de eerste datelyk ende schielyk in de lucht weg vliegen; de andere daar en teegen, bevinden wy, eerse opvliegen, dat se eerst eenig gedril ende bevend geweemel met haare vleugelen maaken: 't geen wy ook omtrent andere Bloedeloose Dierkens, als se eenigen tyd gerust hebben, ende dan weeder vliegen willen, aanmerken. De waare figuur der Mot, heb ik op de XLV. plaat fig. 31. aangeweesen. En dan nog een Mot, uyt een Wurmken gegroeyt, dat met syn Scheede wandelt. Taf. XLV. fig. 34. als ook een derde Mot uyt het Else blad. Taf. XLIV. fig. 20. Voorts heb ik de Mot der Honingraten, in de XXVI. plaat, by de 2. fig. aangewesen.

Nog kunnen wy vertoonen dat soort van Kappellekens, waar van het Manneken gevleugelt, ende het Wyfken sonder vleugelen is. 't Geen warelyk een groot voorregt omtrent het Manneken van dit Dierken is. Soo sien wy ook omtrent de Mieren het Manneken van alle arbeit ontslaagen te syn, ende daar en booven nog vier vleugelen ontfangen te hebben. Soo heeft ook by de Byen het Manneken dit voorregt, dat het van alle opvoeding der jongen bevryt is, soo dat het alleen tot de voortteeling, ende niet tot de opvoeding, van de Natuur geschikt schynt; het welke mogelyk de reeden van syn kortstondig leeven is. Soo sien wy ook, dat de Werk-byen, als de hitte van de teeling gedaan is, de genoemde Mannekens koomen te dooden. Van de aangeroerde Kappellekens nu bewaaren wy twee soorten, soo Mannekens als Wyfkens; hebbende de eerste grooter oogen als de tweede; dat we ook omtrent de Byen, het Haft, de Mieren, en andere Dierkens aanmerken. De Brasiliaansche houtvretende Rups, die meede syn Scheede met sig draagt, daar van is het Wyfken meede ongevleugelt, als my uyt haar Gulde Pop blyken kan, die ik bewaar. Nog bewaar ik een Kapel, waar van het Manneken alleen gevleugelt is, die in Vrankryk is gevangen, en 't geen in de XXXIII. Tafel by de 8. fig. is vertoont.

Nog kunnen wy vertoonen eenige Kappellekens, dewelke haare vleugelen als pluymen gemaackt heb-

[p. 560]

fabrefactae sunt. Quin animadvertimus etiam, omnes colores diversasque picturas, quibus Papilionum alae superbiunt, tantummodo ex plumulis, ineffabili iterum constructionis varietate inter se discrepantibus, constare: prout manifestum reddetur, quando de modo, quo admirabilis illa alarum in Papilionibus protuberatio fit, agemus, &, praeter innumera alia observata curiosa, subitissimum simul alarum incrementum exponemus.

Tandem exhibere etiam possumus exiguum Papilionem, qui volans nunquam a linea recta deflectit, oblongam eum in finem caudam sortitus: quapropter is nequaquam, uti aliae Papilionum species, obliquam & inaequabilem suo motu lineam in aëre describit. Habeo huic meae opinioni adstipulantem Eruditissimum Arnoldum Senguerdium, qui in Exercitationibus suis Physicis similiter statuit, quod cauda aequalem aut inaequalem motum Animalculis hisce conciliare possit. Jam sequitur

ben: soo bevinden wy ook, dat alle de verwen, ende de bysondere tekeningen, die we op de vleugelen van de Kappellekens verneemen, alleenig uyt pluymkens, dewelke nog van een onnoemelyk verschillig maaksel syn, bestaan: als blyken sal, wanneer wy de manier van het verwonderlyk uytpuylen van de vleugelen der Kappellen sullen verhandelen; ende de schielykheid van haar uytgroeien vertoonen, met andere ontelhaare naukeurigheeden meer.

Vorders kunnen wy vertoonen een Kappelleken, dat geduurig regt uyt vliegt, waar toe het een langagtige staart heeft: soo dat het selve, gelyk als de andere soorten van Kappellekens, geensins een scheeve ende ongelykmaatige beweheging in de lucht vertoont. Soo sien we ook dit gevoelen van de staart deeser Dierkens, dat namentlyk deselve een gelyke ofte ook ongelyke beweging aan haar kan geeven, van de Geleerde Arnoldus Senguerdius, in syn natuurelyke oeffeningen, voorgestelt.