Bybel der natuure of historie der insecten. Deel 1

[p. 307]

Caput II.
Nomen Vermis, e quo Nasicornis excrescit: tum externae illius partes; mores & mo tus. Amat is calorem, exuviasque ponit. Interseruntur aliae praeterea historiae, ad majorem illustrationem facientes.

QUem hactenus memoravi, Vermis, a Moufeto aliisque Auctoribus sub nomine Cossi descriptus, ubi ad plenam suam magnitudinem, robur, & vigorem pervenit, vel pollicem latum crassus est, quatuorque pollices longus, colore albus, corpore praeditus admodum quidem ⁺rugoso a, at plicis tamen quam nitidissimis & accuratissime ordinatis distincto. Caeterum universum ejus corpus ex quatuordecim compositum est incisuris sive sectionibus annularibus, quibus Auctores plerumque Annulorum nomen impertiunt: interim vix adeo congrua videtur esse haec denominatio, siquando Vermium isti annuli haud e materie corneo-ossea sunt conflati; quemadmodum in aliis multis obtinet. Ab utroque hujus Vermis latere novem conspiciuntur ⁺Puncta b, rubella sive spadicea, non exacte rotunda, sed, Phaseoli instar, nonnihil compressa; quae quidem orificia sunt Fistularum Pulmonalium: unde Puncta Respiratoria mihi audiunt. Prima annularis incisura, quae Caput constituit, Puncyo ejusmodi caret: verum altera primam exhibet Fistularum Pulmonalium ⁺Apertionem, supra quam macula c similiter colorata in utroque corporis latere sita est. Tertius iterum quartusque annulorum talibus Punctis expertes sunt; quandoquidem, uti postmodum exponetur, testae sive vaginae alarum, ipsaeque etiam alae, quas nasciturus ex hoc Verme Scarabaeus sub his vaginis recondit, progressu temporis ibi loci excrescunt. Ob hasce vaginas etiam Insecta haec tum vocantur Vaginipennia. Quinta igitur & sexta demum incisurae, &, quae deinceps ordine sequuntur, reliquae ad duodecimam usque simul comprehensam, memoratis illis singulae patent Punctis Respiratoriis. Caput, quod spadicei est coloris, & nonnihil asperum sive rugosum, variis gaudet ⁺partibus: uti sunt Oculi; Cornicula d; Dentes ⁺ee; Labium veluti bifidum atque inter Dentes conspicuum; nonnullaeque insuper Antennae ⁺sive Setae aculeatae, vel potius articulatae f, quae, ut ita dicam, sub mento veluti delitescunt, suosque praestant usus, cum vescitur pabulumve

+ Tab. XXVII. Fig. v. a.

+ b.

+ c.

+ d.

+ ee.

+ f.

Het II. Hooftstuk.
De naam van de Wurm daar de Neushoornige uytgroeyt. Syne uitterlyke deelen. Syne manieren en beweging. Hy bemint de warmte. Hy vervelt. Met andere tusschen gevoegde Historien, die tot meerder verklaring dienen.

MYn beschreven wurm, die onder de naam van Houtwurm by Moufetus, en andere Autheuren, beschreeven wort, als hy syn volle grootte, sterkte en vigeur heeft, soo is hy wel een duym breet dik en vier lang, wit van couleur, en heel rimpelig ⁺van lichaam a, dan mit seer nette en naukeurig geschikte plooyen verdeelt. Bestaande vorder syn gansche lichaam vyt veertien incisuren, of ringwyse inkervingen, Ringekens gemenelyk by de Autheuren genoemt: dat egter niet heel eygentlyk geseyt is, wanneer de Wurmen uyt geen hoornbeenige ringekens bestaan, als in veele andere plaats heeft. Aan weersyden van deese Wurm siet men negen rootagtige ⁺of castanje bruyne stippelen b, niet heel ront, maar een weynig platagtig als een Boon, dat de ingangen tot de Longpypen syn, waarom ik se dan deezen naam van Luchtopeningen geeve. De cerste ringwyse inkerving, dat het hooft is, heeft geen punct, maar op de tweede, siet men de eerste opening van deese longpypen, en daar boven vertoont sig aan weersyden van het lighaam een diergelyk couleurig vlaxken ⁺c. De derde en vierde ringen syn weer exempt van deese punten, door reden, als hier naa sal getoont worden, dat de Schalen of de scheede der vleugelen, als ook de vleugelen selfs, die hy onder die Schalen verbergt, aldaar metter tyt uyt groeyen: en waarom deese Dieren dan op die tyt met gekokerde vleugelen versien genoemt worden. Soo dat dan op de vyfde en seste inkerving, tot de twalefde naa vervolgens ingeslooten, de geseyde Lutgopeningen haar vertoonen. De deelen in het hooft, dat castanje bruin is, en een weynig rou of rompelig, syn verscheyden, als de ⁺Ogen, de Hoornkens d, de Tanden ee, de Lip, die als in twee gedeelt is, en tusschen de Tanden te sien is, en dan eenige Spiesjes, of Borstelhaaren, die gedoornt of liever met leedjes zyn, en onder de kin, by manier van spreeken, verborgen syn, en omtrent het nuttigen van het voetsel, of als di wurm kauwt en eet, haar

+ Tab. XXVII. Fig. v. a.

+ b.

+ c.

+ d.
ee.

[p. 308]

suum mandit & comedit Vermis. In Locustis quoque ejusmodi setae, verum magis conspicuae, observantur, quae quidem eo tempore, quo Locusta cutem mutat, atque de Unguibus etiam, Dentibus, & Oculis suis exuvias ponit, praecipui usus sunt, plurimumque ad cutis mutationem conferunt. Haud difficile est Locustas sustentare, si uvae passae ipsis comedendae oggerantur: modo enim hae uvae, filo continue insertae, in sportula viminea suspendantur, Locustae iis, ad ipsas usque pelliculas, vescuntur. Cossus ab utroque corporis sui latere sex gerit ⁺Crura g, minuta, ex flavescente rubicunda, unguibus pilisque instructa, in quinque articulos divisa, & circa secundam, tertiam, quartamque corporis incisuras annulares, sive proxime caput, collocata. Reliqui Vermis annuli posteriores, speculi instar, resplendent; quum cutis ibi loci ad laevorem usque dispansa sit. Inde autem fit, ut superficies ibidem cernatur caerulca pellucens, sub qua lacentes aliquot conspiciuntur ⁺Fistulae aëriae h, candore argenti aut conchae margaritiferae insignes, mireque eleganti spectaculo quam nitidissime transparentes. ⁺Reliquum cutis, cujus finem Podex i facit, tenuibus ⁺tenellisque horret Pilis kkk. Caeterum segnes sunt motus tardaeque hujus Vermis actiones. Maxima ejus vis & robur in capite, pectore, atque cruribus sita est: horum enim ope ilico rursus foramen sibi in terra aut Rhoë effingit, sicubi inde protractus fuerit. Protractus vero dorsum suum quam maxime incurvat, ventremque in cavum veluti semicirculare cogit, ea propemodum ratione, ac a me delineatus exhibetur.

Frequenter accidit, ut Rhus aut lignum, in quo Vermes hi degunt, haud aliter ac foenum uvidum, concalescat, tandemque admodum vehementer fervefiat. Cossi tamen id haud quaquam morantur: quo enim domicilium eorum magis calet, eo pulchrius ibi perdurare possunt: imo valetudine tum gaudent multo firmiore, vegetiores sunt, agiliores, & sicubi rudius contrectantur, citius validiusque semet morsu defendunt; quamvis alioqui haud malignae indolis sint hi Vermes, sed contra perquam facile tractabiles.

Interea, dum Cossus sensim increscendo major evadit, aliquoties, instar Bombycum, cutem suam mutat. Nondum tamen observando didici, quotnam id vicibus fiat. Antequam autem exuvias suas ponat hic Vermis, quoque, more Bombycum, ab omnibus semet excremen-

+ g.

+ Tab. XXVIII. fig. v. h.

+ i.

+ kkk.

gebruyk hebben. Diergelyke borstels, maar kennelyker, syn ook in de Sprinkhanen te merken, dewelke, wanneer sy vervellen, en selfs van de Nagelen, de Tanden, ende Oogenhaar vel aftrekken, als dan besonderlyk haar gebruyk hebben; en tot het vervellen seer veel helpen. Deese Sprinkhanen kan men ligt onderhouden, als men haar rasynen te eeten geeft, die men boven in een teene korfken aan ten draat moet rygen, als dan eeten sy die op tot de vellen toe. Ses ⁺kleene voeten g geelachtig root van couleur, en met nagelen en hayrkens versien, heeft de Houtwurm aan weersyden van syn lichaam. Ider voet is nog in vyf articulatien verdeelt, en aan de tweede, derde en vierde ringwyse inkerving van het lichaam, of digt aan het hooft geplaatst. De vordere en laatste ringen van de Wurm glimmen als een spiegel, door dien het vel aldaar glad opgespannen wort: en alsoo siet men daar een doorschynende blaauwigheid, waar op sommige verborge lugtpypen haar aldaar ⁺vertoonen h, die silver en peerlemoer wit van couleur synde, haar seer net en wonder aardig doorschynende sien laten. De vordere huyt, waar op ⁺dan het aarsgat in het gesigt komt i, is met dunne en ⁺teere hayrkens beset kkk. Synde vorders de beweeging en manieren van deese Wurm seer traag ende langsaam, hebbende syn meeste sterkte en kragt omtrent het Hooft, de Borst en de Beenen, daar meede hy datelyk een opening in de aarde of rund maakt, als hy daar buyten getrokken is. Op die tyt buygt hy syn rug heel krom, en syn buyk maakt hy hol als een halve cirkel, op de wys als ik hem afbeelde ten naasten by.

Het gebeurt veelmaal, dat de Rund en het hout, daar deese Wurmen in leeven, eeven als het natte hooy aan het broeyen raakt, en dan heel heet wort, daar deese Houtwurmen egter niet naa vraagen, want hoe het warmer is, hoe sy haar daar beeter in houden; en sy syn dan ook veel gesonder en frisscher, als ook radder, en sterker van haar bytende, wanncer men se hart aantast; hoewel anders dese Wurmen niet quaataardig syn, maar gemakkelyk om te handelen.

Terwyl de Houtwurm van kleen tot groot aangroeyt, soo komt hy eenige malen, als de Sydewurmen, te vervellen: dan hoe veelmaal dat geschiet, is van my nog niet ondervonden. Eer sy vervellen, soo reynigen sy haar, op de manier der Sydewurmen, van alle haar vuiligheden; en met haar lichaam,

+ g.

+ Tab. XXVIII. fig. v. h.

+ i.

+ kkk.

[p. 309]

tis suis prius liberat, tumque corpore suo nixum faciens foveam in terra effingit, ut, separato haerens in domicilio, exuvias tanco commodius queat abjicere. Verum admirabilius nihil in rerum natura usurpari oculis posse mihi videtur, quam horumce atque omnium aliorum Vermium cutis mutatio. Unde profecto summam res haec meretur considerationem, atque digna est, quae specimen miraculorum Naturae adpelletur: haud enim simplex tantummodo externa Cutis est, quam Vermes hi, instar Serpentum, exuunt: imo vero & Gula, & pars exigua Ventriculi, & Intestini recti superficies interna tum temporis cutem mutant. Quin necdum satis miraculorum: namque eodem tempore aliquot etiam centenae Pulmonales Fistulae, intus in corpore Vermis, subtilem singulae ⁺teneramque deponunt pelliculam: hae vero pelliculae deinde in octodecim crassiores, & quasi ⁺contortuplicatos colliguntur funiculos aaaaaaaaa, ab utroque exuviarum latere novenos; quitum simul, quando cutis exuitur, per octodecim Fistularum Pulmonalium apertiones paullatim & leniter e corpore elabuntur, apicibus suis sursum, versus caput, directi. Praeterea duo adhuc utrinque Fistularum Pulmonalium rami, minores, punctis tamen Respiratoriis carentes, ⁺exuvias quoque deponunt bb. Ulterius eodem etiam tempore singula octodecim Puncta Respiratoria dehiscere atque diduci observantur. Quodsi autem exutos Fistularum Pulmonalium funiculos subtili quis acicula ab invicem disjungit, omnes is harumce Fistularum propagines atque ⁺ramificationes cccc, ipsamque earum insuper ex annulis compositionem, quam distinctissune conspiciet. Cranium porro itidem tum ⁺in tres partes finditur 1.2.3. Pars ejus media ⁺Dentes dd, qui renovantur atque excutiuntur, ostendit: inter hos in medio depositum ⁺cernitur Labium e; utrinque ad latus vero ⁺Cornua ff extant: retro Labium deinde videre est Cranium in acute convergentem trianguli velut apicem fissum; cujus utroque a latere reliquae ⁺binae Cranii tripartiti portiones gg conspiciuntur. Antennae aculeatae quoque mutantur; ipsisque etiam de Oculis pellucida quaedam membrana abstrahitur: id, quod in Serpentibus, cum vernant, pariter usu venit. Exuviae praeterea senas monstrant aperturas, in quibus ⁺Crura h defixa fuere. Insuper & divisiones, rugae, atque foveolae cutis etiamnum conspicuae ⁺sunt. Quin a parte postica i, qua in unum convolutum & complicatum est spolium, Inte-

+ Tab. XXVII. fig. vi.

+ aaaaaaaaa.

+ bb.

+ cccc.

+ 1.2.3.

+ dd.

+ e.

+ ff.

+ gg.

+ h.

+ i.

drukken sy een holligheid in de aarde, om soo veel te gemakkelyker in een separate wooning haar vel uyt te trekken. Dan niet verworderlyker dunkt my in de Natuur te kunnen met ogen aanschout worden, als het vervellen van deese en alle andere Wurmen. Hierom is dit een saak die ten alderhoogsten nadenkelyk is, en die een proefstuk van de wonderen der Natuur kan genoemt worden: Want het is het simpele Vel niet alleen, dat sy gelyk de Slangen afstroopen: maar ook de Keel, en een weynig van de Maag; en het binnenste van den Endeldarm verwisselt van vel op die tyt. En niet alleen bemerkt men deese wonderen, maar selfs eenige honderden van Longpypen die stroopen binnen in het lichaam van de Wurm een dun en tenger vliesken van haar af. En deese afgestroopte vlieskens der Lonpypen die siet men dan tot agtien dikke, en als te samen gestrengelde, ⁺koordekens vergadert worden a a a a a a a a a, waar van men aan weersyden van het vel negen siet; dewelke met de buyt te gelyk, door de agtien openingen van de Longpypen, en met haare punten om hoog en naa het hooft toegekeert synde, allenxkens en saftelyk uyt het lichaam gleyten. Van gelyken siet men nog twee takken der longaderen, die kleender ⁺zyn, haar aan weersyden vervellen bb, maar dewelke geen Luchtpypen hebben. En soo siet men dat ook op deselve tyt alle de Luchtopeningen van malkanderen splitsen en scheyden. En als men met een subtiele naalt de uytgetrokke koordekens der Longpypen van een scheyt, soo siet men seer distinct alle ⁺haare takken en ramificatien cccc, als ook hoe sy uyt ringekens bestaan. Voorts wort het Bekkeneel ⁺van gelyken in drien 1.2.3. gedeelt. In het middelste ⁺gedeelte siet men de Tanden dd, die vernieuwt en uytgeschooten worden; in haar midden bemerkt ⁺men de afgeleyde lip e, en aan weersyden ff Hoornen, en agter de Lip siet men het Bekkeneel in een spits toelopende driehoekige punt gespleeten. En aan weersyden syn de andere twee gesplette deelen ⁺van het Bekkeneel te sien gg. De gedoornde Spiesjes worden ook verandert, en selver van de Ogen wort een doorsigtig vlies afgetrokken: dat ook in de Slangen, als zy vervellen, gebeurt. Voorts siet men ses openingen in het vel, waar in ⁺de Voeten h gesteeken hebben, als ook de verdelingen, ⁺rimpelenen, kuylkens in het vel. Agter aan i siet men het Vel wat in een gewonden, en geplooyt te

+ aaaaaaaaa.

+ bb.

+ cccc.

+ 1.2.3.

+ dd.

+ e.
ff.

+ gg.

+ h.

+ i.

[p. 310]

stini recti depositam tunicam adhuc observare licet exuvias ipsas accuratius examinanti. Porro notabile est, quod hisce Cossi exuviis adfixum maneat Cranium: cum contrarium in Bombycibus obtineat; utpote quorum Cranium semper ab exuviis secedit, nisi sub postrema cutis mutatione, quando in Aureliam sive Chrysallidem abit Bombyx. Caput Dentesque Cossi, recens cute sua exuti, tum temporis albicant, mollesque & flexiles sunt; qui alioqui cornea imo & ossea duritie gaudent: ut hinc ne ferrum quidem mordere dubitet Vermis lacessitus. Quidnam autem in Verme tandem revera efficere queat isthaec Fistularum Pulmonalium cutis mutatio, postmodum patebit; quando simul paullo liquidius expositurus sum, quod plures, quam octodecim, in Cosso dentur rami principales Fistularum pulmonalium: quemadmodum etiam in Bombycibus obtinet. Imo in Crabronis Verme vel extrinsecus quoque videri potest, quod is viginti Punctis Respiratoriis gaudeat. Verum ad Anatomen Cossi progredior.

syn. Alwaar men dan nog den vervelden Endeldarm sien kan in 't leven. Wanneer nu dit vel afgestroopt wort, soo blyft het Bekkeneel daar aan vast, dat contrarie in de Sydewurmen toegaat, alwaar het Bekkeneel altyt van het vel gesepareert wort, ten sy in de laatste vervelling, wanneer hy een gulde Popke wort. Het Hooft en de Tanden van desen vervelden Houtwurm syn op dese tyt wit, buygsaam en week, daar sy anders soo hart als hoornbeen syn; ontsiende sig de Wurm ook niet in yser te byten, wanneer hy geirriteert wort. Wat nu eygentlyk dit vervellen der Longpypen metter tyt in de Wurm kan te weeg brengen, sal ik hier naa afhandelen, alwaar ik wat klaarder seggen sal, hoe datter meer als 18 hoofttakken van de Longpypen syn; dat ook in de Sydewurmen soo is: en in de wurm van de Horssel blykt selfs van buyten, dat daar 20 Luchtpypen syn. Maar ik gaa over tot haar ontleeding.