|
| |
| |
Caput X.
Ephemerum tridui & quandoque quatridui spatio volitat. Porro variae Ephemeri species describuntur.
EPhemerum tribus diebus continuis mutari atque evolare, iis omnibus satis notum est, qui sluvios accolunt anniversario hoc miraculo insignes. Attamen & quarto etiamnum die id vidi volitans; licet numero parciore: quin vel die pariter quinto. Unde censeo, hos omnino fuisse Vermes, qui alarum suarum maturitatem paullo tardius acquisiverant, aut morbo aliove impedimento detenti statuto tempore mutationem subire haud potuerant. Quemadmodum vicissim certum est, illis Vermium, qui ante consuetum tempus mutantur, ob praematuras alas reliquasque partes id obtingere. Unde haud video quidpiam obstare, quo minus Ephemerum nonnullis aliquando diebus ocyus, aut serius, in conspectum prodeat: quandoquidem vel ipsa etiam constat experientia, illud nonnunquam quatuordecim dierum spatio citius aut tardius volitare; prout videlicet anni tempus magis minusve ipsi favet.
Quodsi nunc omnia, hactenus de Ephemero enarrata, attente perpendamus; patet omnino verissima dixisse Moufetum, ubi ait:
| |
Het X. Hooftstuk.
Het Haft vliegt Drie Daagen, en somtyts ook op den Vierden Dagh. Andere soorten van Haft.
DAt het Haft Drie Daagen achter een verandert en vliegt, is alle de Persoonen genoogsaam bekent, die aan de rivieren woonen, daar dit wonder sig jaarlyks vertoont. Echter soo heb ik het noch op den Vierden Dag sien vliegen, dog in geen groote meenigte. Ook heb ik het wel sien vliegen op den Vyfden Dagh. Waarom ik oordeel, dat dit Wurmen moesten weesen, die de rypheydt haarer vleugelen wat laater hadden bekomen; of dat se door siekte of andersins belet waren geweest: waar door se niet op de gesette tydt haar verandert hadden. Gelyk wederom, die vroeger als haar gewoone tydt veranderen, dat, van wegen de rypheydt haarer vleugelen ende andere leeden, sonder twyssel doen. Om deese reedenen, soo en sie ik dan niet, wat het beletten sou, dat het Haft niet eenige daagen eer, of ook laater, sig sou vertoonen: nademaal men selfs door ervarentheyd bevindt, dat het somtyds wel Veertien Daagen eer of laater komt te vliegen; na de tydt van 't jaar daar toe meer of minder bequaam is.
Soo men nu al het geene van het Haft bygebragt is, overweegt; soo blykt het seggen van Moufetus waaragtig te zyn: namelyk, dat het Haft een won-
| |
| |
| |
᾿Εφήμεςον sive Diaria mirabilis Musca est: sive formam, sive vitae brevitatem spectemus. Attamen reliqua, quae de Animalculo hoc ab eodem Auctore, aeque ac ab Aldrovando, Jonstono, Clutio, aliisque, quos a modo memoratis scriptoribus allegatos videre licet, perhibentur, sane veritati rerum haud adeo multum respondent. Sed absit haec ut censeam vel reprehendam! Quum facile fieri possit, ut hi Viri aliud, diversum a meo, descripserint Ephemerum; utpote cujus variae sunt species. Accedit, quod Natura, sive Naturae Auctor, DEUS, ratione indolis, formae, reliquarumque, quibus Animalcula isthaec gaudent, affectionum penitus inexhaustus sit. Id solum consuluero, ut ex ipsa sciscitetur Natura, qui veritatis sincerae certus esse desiderat: Natura enim, scriptis omnibus atque tractatibus, qui ex his confici possunt, superior, unico temporis puncto plura docet, quam quis per longam annorum seriem ex magno librorum numero addiscere potest.
Attonitus sane vidi in Libro ab Augerio Clutio conscripto, quod Dortmannus ibidem Ephemeri dederit iconem, ex debili saltem memoria, aut imaginatione, confictam. Quo quidem animadverso, Goedartius, plurimis aliis ejusmodi observationibus instructus, ex suo duntaxat captu atque arbitrio illam emendare suscepit: at eventu sane parum felici; quum nihil quicquam mutaverit, nisi quae deformia ipsi videbantur, totamque caeterum Animalculi figuram, quae memoriter tantum delineata erat, incorrectam reliquerit. Imo, quandoquidem is ex suo solum arbitratu errores illos corrigere est conatus; omnino sequitur, ipsum eosdem adauxisse: reddidit enim verosimiliores. Atqui vel Goedartius insuper profitetur, nunquam sibi visum esse hoc Animalculum.
Quum indolem Ephemeri investigando occuparer; variis temporibus variae mihi ejus species occurrerunt. Nunquam tamen videre mihi contigit Ephemerum Hoefnagelii, quod Clutius depictum exhibet, atque inter ipsas Hoefnagelii icones reperitur. Aliquando tamen in via, quae juxta Lacum dictum Diemensem ducit, Nympham illius inveni pede conculcatam. Existimabam tum temporis, quod ea ex nigricante quodam & dentato Verme aquatico, cui arcte corrugata est cutis, originem trahat; quum is plenam suam adeptus magnitudinem
| |
derbaarelyke vlieg is; indien men sijn gestalte en de kortheyt van syn leeven aanmerkt. Dan echter wat hy vorder van dit Dierken segt; als ook Aldrovandus, Jonstonus, ende Clutius, met andere Schryvers, die aldaar by die Heeren kunnen nagesien worden; dat en komt niet veel met de waarheyt der saaken over een. Het welk ik evenwel niet en wil waardeeren of berispen. Door reeden dat die Persoonen wel een ander Dierken, als dat van my, kunnen beschryven: want daar zyn verscheyde soorten van Haft. Doet hier by, dat de Natuur, of GODT den Autheur der selve, omtrent den aardt, de gestalte, ende de vordere hoedaanigheeden deeser Dierkens, t'eenemaal onuytputtelyk is. Alleen rade ik, dat soo yemand de waarheyt regt wil weeten, dat hy in de Natuur selve gaa soeken. Want die overtreft alle de schriften, ende verhandelingen, die men daar van maaken kan; en sy leert meer in een oogenblik tydts, als veele Boeken in lange jaaren doen kunnen.
Soo heb ik met verwondering gesien in het Boek van Augerius Clutius; hoe dat het Haft van Dortmannus niet als uyt een swakke memorie, of inbeelding geteekent is. Het welke van Goedaart gesien zynde, die verlicht was door veele andere en diergelyke ondervindingen; soo heeft hy na syn begrip en oordeel dat alleen gaan herstellen. Dan seer qualyk, want hy en heeft daar niets in verandert, als daar by eenig wanstal in meende te syn. Hebbende voorts het gantsche Beesken, dat uit de memorie geteekent was, in wesen gelaaten. Waay uyt dan blykt, hoe onvoorsigtig dat de dwaaling, by de eene begaan, van de andere gepoogt is te verbeeteren. Het welk alsoo hy niet, als door syn begrip, heeft trachten te doen, soo heeft hy de dwaaling nootsaakelyk moeten verdubbelen. Alsoo hy se waarschynelyker heeft komen te maaken: en dat niet tegenstaande de Heer Goedaart selve bekent, dat hy dit Dierken noyt gesien en heeft.
Verscheyde soorten van Haft syn my op verscheyde tyden, wanneer ik den aard deeser kleene beeskens ondersogt hebbe, voorgekomen. Dan noyt heb ik het Haft van Hoefnagel gesien, dat Clutius uytbeelt; ende het welk in de teekeningen van Hoefnagel selfs te vinden is. Dan eens heb ik op den weg van den Diemermeer het Popken daar van aangetrossen; dat door het trappen van de voet gequetst was. Ik oordeelde doe ter tyt, het selve uyt een swarte ende tandige Water wurm, die een digt gerimpelt vel heeft, syn oorspronk te neemen: dewelke tot syn volle groote gekomen synde, het
| |
| |
| |
aquas deserit, atque in terram semet conferens ibi in Nympham mutatur, quae lapsu temporis formam Ephemeri, ab Hoefnagelio depicti, adsciscit. Ephemerum hoc deinde sua iterum ova in aquam emittit: quod in multis aliis Insectorum, & in quibusdam etiam Ephemeri speciebus, quas demonstrare possum, obtinet. Ejusmodi sunt species nonnullac, quas Salmurii in Galliis, in sluvio Ligeri, vidi atque cepi. Hae ab Ephemeris nostratibus ratione formae haud multum differunt; minores tamen sunt, & fabrica nonnihil diversae. Vidi autem ingentia earum examina aliquando volitare; cum circa vesperam forte in ponte ambularem, qui Salmurii in fluvio factus esc. Horumce Animalculorum quaedam exuvias suas secundas, caudis adhuc adhaerentes, secum circumferebant, huc illuc supra pontem obvolitantia. Plura de hac, aeque ac aliis, quas adservo, speciebus dicenda non habeo; nisi quod earum nulli tam brevis contigerit vita, quam quidem nostro, quod hactenus prolixe descripsi, Ephemero: omnibus enim & singulis haud aeque diu vivere datum esse observavi. Inde est, quod censeam, pluribus praeterea aliis dotibus Ephemerorum varias species inter se mutuo distingui. Minime igitur penitus semper reprobandos esse illos Auctores concludo, qui de his aut ejusmodi Animalculis, quae aliis in regionibus viderunt, aliquid commemorant, quod in nostratem speciem haud examussim quadrat. Absit temerarium facinus! Quandoquidem infinitus est DEUS in suis operibus.
Quum Anno 1670. circa finem Junii, in vico Sloten dicto, prope Amstelaedamum, commoratus vespere aliquando, inter campos vehebar, ingens adeo minutorum Animalculorum, quae Culicibus paulo majora erant, numerus in veste mea considebat, ut totus quantus iis obtectus essem. Quodlibet horum Animalculorum pelliculam tenuem super vestimentis meis exuebat: quo peracto mox singula ad aquas reverti animadvertebam, ibique, in morem Ephemeri majoris, ludere atque palpitare. Insecta haec simili fere modo, ac Ephemerum hactenus descriptum, nascuntur: quandoquidem in fossis & incilibus commorantur, statisque suis temporibus mutationem subeuntia binas itidem exuvias, in aqua alteram, alteram in terra, deponunt. Vermes minoris hujusce Ephemeri eo differunt a majoribus, quod minime in argilla, tubulisve delitescant; sed plerumque in lapidosis & sabulosis fundis habitent. Unde etiam indolis
| |
water verlaat, ende op het lant gekroopen weesende, aldaar in een Popken verandert, het geen dat metter tyt de gestalte van het Haft, door Hoefnagel afgebeelt, komt aan te neemen. Het welk daar naa syne Eyeren weer in het water schiet. Dat ook veel andere soorten van bloedeloose Dierkens doen, en ook eenige soorten van Haft selve, die ik kan vertoonen; als onder andere eenige soorten, die ik in de rivier de Loire in Vrankryk by Saumeur gesien ende gevangen hebbe. Dewelke in gestalte niet veel en verscheelen van onse Inlantsche Haften; hoewelse vry kleender syn; ende ook noch wat anders van maaksel. Ik heb deselve by groote troupen eens sien vliegen: wanneer ik by geval in den avontstont quam wandelen op de brug, die by Saumeur over de rivier leyt. Sommige van die daar vlogen hadden haare vellekens, die sy voor de tweedemaal afstroopen, noch ann de starten vast gekleeft, daarse heen en weer over de brug meede vloogen. Meer en kan ik van dit soort niet seggen, gelyk ook van de andere soorten, die ik bewaar. Van dewelke datter geen en syn, die soo weynig tyts leeven als het Haft, dat ik nu in 't lang beschreven hebbe: want het eene Haft heb ik bevonden langer te leeven, als het andere. Het geen my doet oordeelen, datter noch meer verschillentheeden omtrent aan te merken syn. Waar uyt ik dan besluyt, dat de Schryvers niet heel te verwerpen syn, dewelke van deese ofte diergelyke Dierkens, die sy in andere landen gesien hebben, iets verhaalen; het welk met dat van de onse niet t' eenemaal over-een-en komt: Want dat sou een groote ligtveerdigheyt syn; alsoo GODT oneyndig in syne werken is.
Ik ben eens in 't jaar 1670. in 't laast van Somermaant, buyten Amsterdam in 't dorp Slooten geweest; alwaar ik tegens den avont tusschen de velden heen voer, en my sulken oneyndig getal kleene Dierkens, wat grooter als Muggen op het lyf quamen sitten; dat ik daar t'eenemaal mee bedekt was. Yder van deese Beeskens stroopten op myne kleederen een dun vliesken af: Het welk gedaan hebbende, soo sag ik haar weer datelyk na het water toe keeren. Daar sy haar even, als het groote Haft, al spelende ende wemelende op vertoonden. Deese Dierkens haar oorsprong is die van het beschreeven Haft niet seer ongelyk: alsoo sy haar binnen in de slooten, ende de uytgegraven grasien onthouden. Dewelke dan op haare gesette tyden veranderen, wanneer sy van gelyke twee vellekens afstroopen. Het een in het water, ende het ander op het lant. De Wurmen van dit kleen Haft verscheelen hier in van de groote, dat se niet in kley of pypkens leeven; maar sy houden haar gemeenelyk op
| |
| |
| |
sunt asperioris & robustioris, quam Ephemerum majus. Quin & cutis eorum multo similior est Gammarorum & Squillarum tegumento. Ad latera corporis itidem branchias gerunt atque pinnas remiges. Quando media aestate ex Rheno, Lecca, aut quibusdam etiam aquae collectionibus indigenis, nonnullos quis lapides in continentem protrahit; ut plurimum aliquot ejusmodi Vermiculos iis adhaerescere videbit: id, quod in aliis etiam regionibus atque fluviis ita obtinet; quemadmodum vel ipse in Ligeri, Sequana, & aliis Galliae fluminibus experiundo didici. Unde patet, multifarias dari Ephemeri species, nec reprehendendos esse Auctores, qui Ephemerum, a nostrate discrepans, describunt. Memoratos Vermiculos, & quaecunque alia de Ephemero hactenus proposui, maximam partem quovis momento in ipsa Natura oculis exhibere possum; quandoquidem ea in hunc usque diem adservare constitui, ut pleniori hujusce tractatus comprehensioni inservirent.
Finis Stupendae Ephemeri Historiae.
| |
steenige ende sondige gronden. Waarom sy ook harder ende sterker van aardt syn, als het groote Haft. Komende ook haar huyt met die der Kreesten ende Garnaaten veel meer over een. Aan de sijden van haar lichaam hebber sy meede Kuuwen en vlotriemkens. Wanneer als men in 't midden van de Somer den een of den anderen steen uyt den Rhyn, ofte de Leck, of ook uyt sommige binne-wateren, op het lant trekt; soo vindt men daar gemeenelyk eenige van deese Wurmkens aansitten; gelykerwys men dat in andere landen ende rivieren meede soo bevindt. Ende ik het selve in de Loire, de Seine, ende andere Fransche rivieren, ondervonden hebbe. Waar uyt men sien kan, datter veelderhande soorten van Haft syn, ende de Autheuren niet te verwerpen, wanneer sy een Dierken, dat van het onse verscheelt, beschryven. De geseyde Wurmkens, met dat ik meer van het Haft voorgestelt hebbe, kan ik voor het meeste gedeelte, yder oogenblik, in het leeven vertoonen; alsoo ik deselve tot meerder verstant van deese verhandeling tot noch toe heb willen bewaaren.
Eynde van de Wonderbaarlyke Historie van het Haft.
|
|
Auteursrechtelijk beschermd