Werken. Deel 2

6^e Hooftstuk

Van de zedelijke deugden

De kennis van het menschen hert word ten deele bekomen door de kennis der hartstochten, ten deele door die der zedelyke deugden welkers oeffening goede, en welkers versuijmenis, quaede seden veroorsaekt.

[p. 298]

Wij hebben de handeling der hartstochten in t'kort den konstminnenden leerling voorgestelt. Volgt hier die van de sedelijke deugden.

Dese syn vier: te weten: voorsichtigheyd, rechtveerdigheyd, sterkheyd, matigheijd.

Bemerkt alvooren, dat men hier verstaet door sedelyke deugd, eene hebbelykheijd van de redelijke ziel, waer door den mensch gedreven word tot werkingen met de rechte reden over een komende.

Dit aengeteekent sijnde wij seggen dat de voorsichtigheijd is eene deugt, waer door wij onderscheyden wat eerelyk is, wat schandelyk.

Haere bedieningen syn, ondersoeken, overleggen, oordeelen Een voorsichtig man eenig eerelijk voorworp betrachtende, ondersoekt eerst de middelen om daer toe te geraeken: dan overlegt hij welke de bequaemste sijn, en oordeelt eyndelyk wat hy doen moet.

Sy word verdeelt in persoonelijke, en heerschende: de persoonelijke voorsichtigheijd is die, door de welke den mensch syn eijgen werkingen bestiert.

De heerschende die, door de welke hy aen andere gebied met insicht van hun voordeel.

Dese is vierderhande

1.	de huijshoudinge, of oeconomica dienende tot besturing van de huijssaken.
2.	de borgerlyke, waer door eene stad of staet volgens de rechte wetten bestiert word.
3.	de wetgévende waer door de vorsten wetten stichten, die noodig syn aen t'gemeen best.
4.	d'oorlògsche, waer door de krygszaken wijselyk worden uijtgevoert.

[p. 299]

Men faelt tegen de voorsichtigheijd

1.	door onbequaemheijd, verhaesting, onbedachtheyd, ongestadigheijd, of versuijmenis.
2.	door misbruijk, t'gene geschied door voorsichtigheijd des vlees, door-traptheijd, list, bedrog, te groote tijdelijke sorgvuldigheyd, eijndelyk door bekommernis voor het toekomende.

Dit wel gevat sijnde sal men seer licht de merkteeken uijtvinden, die eenen voorsichtigen mensch eijgen syn.

De rechtveerdigheijd, als sede deugt, is een geduerige en stantvastige hebbelykheyd van den wille, om een ieder syn recht te geven.

Onder de rechtveerdigheijd behooren acht deugden met haer teenemael over een komende.

1.	godtsdienst
2.	godtvruchtigheijd
3.	eerbiedigheyd
4.	danckbaerheijd
5.	wraekneming
6.	waerheyd
7.	mildheyd
8.	vriendschap.

Godsdienst is eene sédedeugt waer door de mensch aen Godt bewijst soodanige eer' en dienstbaerheijd, als toekomt aen eenen almogenden opperheer.

Godtvruchtigheijd, is eene deugt waer door wij onse ouders vieren, als wesende naer Godt de voornaemste oorsprongen van ons wesen, en op voedinge.

Door de selve deugt, en om de selve reden syn wij verbonden te vieren ons maegschappije, en vaderland.

Eerbiedigheijd, is eene deugt, waer door wij onse overheden vieren, als d'oorsprongen van onse bestiering, want gelijk eenen vader deel heeft in d'oorspronkelykheijd van ons wesen, die voornamentlyk Godt toekomt: soo heeft eenen oversten deel in het vaderschap, voor soo veel onse onderwijsing en opvoeding aengaet.

[p. 300]

Dankbaerheijd, is eene deugd, waer door den mensch gedreven word, om synen weldoener voor t'ontfangen weldaed te bewijsen schuldige danksegging, en dienstbaerheijd.

Gelijk wij door de godtsdienst, aen Godt door de godvruchtigheijd aen onse ouders door d'eerbiedigheijd aen ons oversten schuldige plicht en eere opdraegen, soo voldoen wij door de dankbaerheijd, t'geene wij aen bijsondere weldoeners schuldigh zyn.

Wraekneming is eene deugt waer door wij genegen sijn om den misdoender voor syn misdaed weerde straffe op te leggen, gelijck de dankbaerheyd den wille bewéegt om den weldoender voor t'ontfangen weldaed t'erkennen met danksegginge.

Waerheijd word hier genomen voor eene deugt, waer door wij onderhouden de rechtsinnigheyd in onse woorden, en werken, ten opsicht van onsen evennaesten, soo dat sij met onse gedachten overeenkomen.

Mildheijd is eene deugt waer door wij ons geld en middelen besteden volgens de rechte reden, ende dat voor soo veel de betamelykheijd, en het borgerlijk leven van ons vereijscht.

Vriendschap is eene deugd, waer door de menschen malkanderen te gemoet komen met onderlinge goetjonstigheijd.

Uijt dese bepalingen is licht om aen te merken hoe men moet d'afbeeldinge maken van eenen rechtveerdigen.

Sterckheyd is eene deugd die de vreese en stoutheyd in groote gevaeren weet te matigen.

Sy heeft twee bedieningen, te weten het gevaer onderstaen, en aenvangen, en dat volgens d'orden van de reden, ende uijt een eerlyk insicht.

Om t'gevaer aen te vangen syn noodig het betrouwen, ende grootdadigheijd; om t'onderstaen, de lydsaemheijd, en volherding. Het betrouwen geeft veerdigheyd om t'onder-

[p. 301]

nemen de grootdadigheijd, bequaemheijd om uijt te voeren, de lydsaemheijd leert verdueren de tegenwoordige moeijelykheyd, ende volharding geeft stantvastigheijd om de selve t'overwinnen.

Matigheyd is eene deugt, waer door wij de genoechten van smaek en gevoelen bemiddelen.

De matigheijd, draegt sich ten opsicht van de begeerlijkheijd gelijk de sterkheijd ten opsichte van de vreese, en stoutheijd, want gelijk het geene sterckheyd is, de vreese en stoutheyd te bestieren in een kleijn gevaer; soo en is het geene, matigheyd de begeerlykheijd te breijdelen in kleijne genuchten; d'overwinning van geweldige wellusten doet uijtschijnen den matigen, gelijk die van groote gevaeren den sterken. Naerdien de matigheijd besonderlijk siet op de regelinge van smaeck, en gevoelen soo behooren haer voornamelijk dese volgende deughden, te weten onthouding, en spaersaemheijd; suijverheijd en eerbaerheijd: d'onthouding, en spaersaemheyd beschikken het betaemelyk gebruijk van drank en spijse; de suijverheyd, besnoeijt de wulpsheyd en d'eerbaerheyd alle andere ongeschiktheyd en onbehoorlykheyd.

Den aert der zededeugden wel gevat synde men treckt uijt ieder in't bysonder de merkteekenen tot het onderwerp dienende, by voorbeeld.

Om eenen matigen mensch naer den aert af te teeckenen men verbeeld hem, onthoudende in't gebruijk van spijs en drank: gestichtig in tsamenspraek: suijver van leven, reijn onbesmet en vrij van allerhande ontuchtigheyd: onberispelijk in sijnen ommegank, stil, en welgeschikt in kleeding, en uijtwendige gelatenheyd: eerbaer in woorden, en niet onderworpen aen eenige onbehoorlykheyd, uijtgestortheijd, noch baldadigheyd, &a.