Werken. Deel 2

[p. 267]

13^e Hooftstuk

Tooneels oeffeninge

Tot hier toe hebben wij in het kort uijt de dichtkunde van Aristoteles, en d'aenmerkingen van sijnen vertaelder voorgehouden de regelen van het treurspel: volgen nu die van het tooneel, en dese raken het tooneel selve oft de persoonaedjen.

Aengaende het tooneel, wij hebben hiervooren uijt d'eenigheijd van het treurwerk, en den tijd, besloten d'eenigheyd vande plaets. Dese raekt eijgentlijk ons voorstel.

De waerschijnelijkheijd begeert dat het tooneel vertoone eene gelykenis van plaets, overeenkomende met de gene, waer voorgevallen is de geschiedenis, die den grond is van het versiersel.

Sommige némen de vrijheijd van daertoe te verkiesen eene stad: andere een keijserlyk hof: andere een slot, oft burgt: andere een open veld.

Sommige durven meer bestaen, en nemen soo veel lands in, als men met het oog bereijken kan, steunende op de regelen der schilderkonst die t'selve doet in d'afbeelding van landschappen.

Dit alles is tegen d'eenigheyd van plaets. Want in een hof syn verscheijde vertrekplaetsen: in een slot verscheijden huijsen: in eene stad verscheyde wyken: in een veld, en landschap verscheijden schuijlplaetsen, heuvelen, dallen, huijsingen, en soo voorts.

Die in dese ongerijmtheden durven vervallen moeten echter ieder bedrijf sijne besondere plaets geven, doch dit is altijd tegen den regel.

[p. 268]

Jae, daer syn'er die in verscheijden steden, ende landschappen spélen, selfs in verscheijde deelen der weirelt.

De tooneelplaets moet niet alleenelijk eenig, maer ook openbaer syn, nadien de werking soodanig is. Dese plaets dan openbaer sijnde, soo en mag daer niet eene persoonaedje verschijnen sonder noodsakelykheijd, en dese noodsakelykheijd word nergens soo seer vereijscht dan in den eersten uijtgang. Dit hebben d'oude stiptelijk nagevolgt, gelyk in Edipus uijtdrukkelijk te sien is. Oock waren hunne tooneelen uijtnémende groot, soo dat de voorste persoonadjen, van verre d'achterste sagen uijtkomen, en lange konden in 't bijsonder spreken sonder te doen tegen de waerschijnelijkheijd.

Aengaende de persoonadjen: dese en mogen noijt ten tooneele verschijnen, of moeten den aenschouwer dadelyk bekent sijn door t'gene andere, of sij seggen. Jae 'tware verdragelijker b.v. dat Hecuba soude van haer eijgen seggen, ik ben Hecuba, dan dat sy lange soude spreken sonder sich bekent te maken.

Niemand kome te voorschijn, noch vertrekke van het tooneel sonder dat de reden blyke waerom hy gekomen is, of waerom hij vertrekt, want alle de persoonadjen moeten t'samen doende sijn om eene voornaemste werking te volbrengen, en den aenschouwer moet kennis hebben van t'gene ieder int bijsonder daertoe te wege brengt. Soo volgt hier uijt noodsakelijk, dat hy de reden moet weten, waerom desen uijtkomt, en den anderen vertrekt, nadien sy uijtkomen, en weder ingaen, omvoorgemelde werking ten eijnde te brengen.

Om de selve reden volgt wederom, dat aen d'aenschouwers moet bekent sijn wat de persoonadjen doen in de tus-

[p. 269]

schen tijden van de bedryven: anders gaet de waerschynelykheijd te niet.

Ondersoeken wij dese tooneeloeffening in den Edipus van Seneca. In het eerste bedrijf soo ras dien koning verschijnt op het tooneel hij maekt sich selven dadelijk bekent, soo dat ieder aenschouwer sonder moeijte bemerken kan, en seggen daer is Edipus. Dan beschrijft hij de landplage: gist na de oorsake, en verwacht d'andwoorde van de godspraek, waerna hij vertrekt, latende d'aenschouwers in het selve verlangen, waermé sij hem bekommert sien.

In het tweede bedrijf komt hij met Creon te voorschijn, wien hij aenstonds noemt: germane nostrae conjugis, broeder van mijn bedgenoot, soo dat hij terstond daer voor gekent word. Creon vermelt de twijfelachtige andwoorde van Apollo, en terwijl sy beijde daerover verstelt syn, komt den waersegger Tiresias ter plaets met Mantho synen dienaer door der goden ingeven soo Creon te kennen geeft, beyde uijtdrukkelyk noemende. Tiresias, door Edipus daer toe versocht, volbrengt den slagoffer: doch siende alles in verwerring segt, dat hij den helschen godt moet te rade gaen; maer dat daer geenen gesalfden koning mag bij syn, om welke reden Edipus aen Creon last geeft den wichelaer te versellen: hier krijgen d'aenschouwers wederom kennis van t'gon'er in den tusschen tijdt van het tweede bedrijf tot het derde gedaen word.

Dit begint met de wederkomst van Creon, die naer vele verontschuldigingen, eijndelyk Edipus doed bemerken dat hy den misdaedigen is, die door Delphos godsspraek verwesen word. Edipus niet béter wetende oft hij is den soon van Polybus koning van Corinthe heeft achterdenken van Creon, belast hem in den kerker te werpen, en keert na het koninklyk vertrek. Hier sien d'aenschouwers weer wat'er gaende is

[p. 270]

tusschen het derde en vierde bedrijf. In dit bedrijf verschijnt Edipus noch angstiger dan te vooren: ondertusschen komt den bode van Corinthen, die sich uijtkomende bekent maekt en boodtschapt aen Edipus de dood van Polybus synen vermeijnden vader, daerby voegende dat den troon van Corinthen hem verwacht: doch mits Edipus te kennen geeft, dat hy, om het dreijgement van t'orakel, niet gaen wil ter plaetse, waer sijne moeder is, den vremdeling ontdekt hem syne onwetentheijd, segt hem, dat hij door de koninginne Merope is aengenomen voor soon. Hier op word Phorbas gevraegt, die Edipus doet kennen wie hij is.

Naer dit bedrijf bemerken d'aenschouwers wederom uijt het gonne geseyd is, wat'er door Edipus, en voornaemste persoonadjen gedaen word tot den 1^en uijtgang van t'vyfde bedrijf, in het welke het treurwerk volbragt word.

Het is tegen de behagelykheijd dat de persoonadjen, die een bedrijf geeijndigt hebben, t'volgende beginnen: de verscheijdentheijt is altijd aengenaem, en besonderlijk inde veranderinge der bedrijven.

Twee persoonadjen, oft drij, of ten uijtersten vier mogen tsamen spreken: meer getal is ongerijmt. De soliloquia, oft eenspraken en mogen niet lang sijn; die vijftig verssen te buijten gaen, sijn verdrietig bijsonderlijk, als die niet ondersteunt syn met krachtige gevoelens, en konstige uijtspraek. Int gemeen gesproken, al t'gene lang is, word onaengenaem.

Den poëet is altyd verplicht d'aenschouwers stiptelijk kennis te geven, waer sijne voornaemste persoonadjen bevaren sijn: en moet de selve soo veel het mogelyk is doen verschijnen in den lesten uijtgang, om dus t'eijndigen met te meerder bewégelijkheijd, en grootdadigheyd.